Асты зиянкестеріне ионоозонды деуді сері
Автор: Кулажанов Т.К., Изтаев А.И., Якияева М.А., Маемеров М.М., Молдабекова Н.Т.
Журнал: Вестник Алматинского технологического университета @vestnik-atu
Рубрика: Техника и технологии
Статья в выпуске: 3 (120), 2018 года.
Бесплатный доступ
Мақалада озонды және ионоозонды кавитациялы өңдеулердің астық зиянкестеріне әсері зерттелген. Сондай-ақ, астық қорларының зиянкестермен зақымдалу дәрежесі де анықталған. Зерттеу нәтижесінде ионоозонды кавитациялық өңдеудің зиянкестерді толығымен жоятын- дығы және астықтың сапасын жақсартатындығы дәлелденген. Астық қорын зиянкестерден қорғау жүйесінде астықты озонды ауалы қоспамен, ионоозонды кавитациямен өңдеудің рөлі мен мәні анықталды. 20 минут бойы экспозициядағы және әртүрлі концентрациядағы сынаулар жүргізілді. Озонның 3,5 және 4,9 г/м3 және ионоозонды кавитациялы ауалы қоспаның 1,4 г/м3 3000 бірл. концентрациясы қор зиянкестерін жою үшін тиімді.
Астық, ионоозон, кавитация, зиянкестер, сақтау, өңдеу
Короткий адрес: https://sciup.org/140237836
IDR: 140237836
Текст научной статьи Асты зиянкестеріне ионоозонды деуді сері
Кіріспе
Астық қабылдау және басқа да кәсіп-орындарда дәндердің зақымдануына себеп – астық өндіріп, өткізушілердің қырмандарынан зақымданған дәндердің келіп түсуі. Осындай дәндер партиясын кәсіпорын ішінде ауыстыру, зиянкестердің басқа нысандарға да қоныста-нуына себепші болады.
Зиянкестердің таралу жолдарының көп-тігі кәсіпорынның барлық нысандарын ұдайы тексеріп отыру және зақымдану көзін дер кезін- де анықтап, зиянкестерге қарсы шараларды мезгілінде белгілеуге міндеттейді [1-2].
Астық партиясында зиянкестердің бір ті-рі данасы кездестірілген болса, онда бұл астық партиясы зиянкестерімен залалданған болып саналады. Зиянкестер астық қорына өте үлкен зиян келтіреді, жыл сайын олардың әсерінен бидай, арпа, күріш, тары, сұлы дақылдарының дүниежүзілік қорының 5 пайызы жоғалады. Ас-тық қорларының ең қауіпті зиянкестері: бізтұм-сық, кеміргіштер, дәндер күйесі, дән құрттары.
Бұл зиянкестер дәннің ішінде дамып, оның іш құрылысын жейді. Кенелер негізінен дәннің урыктык белiгiн закымдаиды, сонын нэтиже-сінде дәннің өну қабілеттілігі төмендейді. Көп жинақталған кезде зиянкестер дәннің өздігінен кызуына жэне де дэннщ бузылуына экелiп сок-тырады. Диiрмендерде електердщ iстен шыFуы-на, өнім тасымалдағыш құбырлардың бітеліп қалуына, тағы сол сияқты келеңсіз жағдайларға әкеледі. Астық партиясының кенелерден басқа ешқандай зиянкестермен залалдануы рұқсат етiлмейдi. АстыктаFы елген зиянкестер жаFым-сыз, еткiр шсп болуы да мYмкiн. Олардын ас-тык курамындаFы мелшерi стандарттармен да-кыл тYрiне жэне онын таFайындалуына байла-нысты катан нормаланFан. Астыктын зиянкес-термен залалдануы екі: ашық және жасырын тYрде болады. Ашык тYрдегi залалдану дэн ара-ларында тiрi зиянкестердiн (эртYрлi даму саты-сында) бар болуымен сипатталады. Жасырын түрдегі залалдану дәннің ішінде (әртүрлі даму сатысында) тiрi зиянкестердiн болуымен сипат-талады [3-4].
Астык коры зинкестерiмен кYресудiн ал-дын алу шаралары мен оларды жою, курту шаралары бойынша жумыстарFа токталатын бол-сак, мунда астык зиянкестерiн жою Yшiн физи-калык-химиялык кYресу шарасы колданылады. Яғни, астық қоры зиянкестерін механикалық, термиялык эсер тугызу жэне кYн сэулесi ра-диациясын қолдану арқылы, түрлі химиялық улы заттар мен газдарды колданып жою карас-тырылFан. Бул шаралардын тиiмсiздiгi:
-
1. Механикалык жэне термиялык эсер ту-FызFан кезде бул дэннщ сапа керсеткiшiне керi эсерiн тигiзiп, онын бYлiнуiне экеледi, ендiрiс-тщ шыFынын арттырады;
-
2. Күн сәулесі радиациясын қолдану адам денсаулыFына радиактивтiк сэулелердщ терiс эсерiн тудыруы мYмкiн;
-
3. Химиялық улы заттар мен газдарды колдану адам денсаулыFына айтарлыктай зия-нын тигiзедi;
-
4. ^оршаFан ортаFа улы газдардын тара-луы мен улы заттармен дезинсекциялау ауа-нын, топырактын ластануына алып келедi;
-
5. Сондай-ак, астык зиянкестерiн жоюда химиялык заттарды кеп колдану астык коры-
- нын жарамсыз болып калуына, ендiрiстiн шы-FынFа ушырауына алып келуi ыктимал.
Сол себепті де қоршаған ортаны қорғау мақсатында және адам денсаулығына қауіпсіз, әрі өндірістік шығыны аз болатын астық қоры зиянкестерiмен кYресу технологиясын карас-тырFан жен.
Алматы технологиялық университетінің ТаFам технологиясы Fылыми-зерттеу институ-тының зертханаларында Алматы облысындағы астық сақтау қоймаларына шолу жасалды және ондағы түрлік құрамы анықталды. Сонымен катар астык зиянкестерiне ионоозонды кавита-циялы ендеулердiн эсерi де зерттелдi.
Ионоозонды қоспа концентрациясының усынылFан шамаларында екi басты мэселе бiр-ден шешіледі. Біріншіден, зиянкестерді жою орындалса, екiншiден, астыктын темен сапасын жоғарылатады, яғни астықты сақтаудың басты талабы сандык жэне сапалык шыFынын бол-дырмайды [5-6].
Зерттеу нысандары және әдістері
Астықтағы залалданудың жасырын түрі бiзтумсыктын болуы стандарты бойынша анык-талды. Бізтұмсықпен залалданудың жасырын түрі жару әдісімен анықталды. Ол үшін МемСТ 13586.4-83-«Зинякестермен закымдалуын жэне жарамсыздығын анықтау әдісі» қолданылды. Астыктын зиянкестерiмен ашык тYрдегi залал-дануын МемСТ 13586.6-93-«Зиянкестермен за-қымдалуын анықтау» бойынша анықталды.
Нәтижелер және оларды талқылау
Зерттеу жYргiзу барысында Алматы об-лысындаFы элеваторларFа, ендеу кэсiпорында-рына, астық қабылдау пунктеріне, құрамажем зауыттары мен астык коймасына олардын фи-тосанитарлық күйін (зиянкестердің таралуы, олардың залалдану дәрежесі) және таралған жэндiктердiн зертханалык популяциясын тол-тыруга арналFан тест-нысандарынын сурыпта-луын айкындау бойынша тексеру жYргiзiлдi.
Зерттеу кезеңінде төгілген астықтың, зиянкестiн, есiмдiк калдыFынын Yлгiлерi алын-ды (30 сынама). Олар жэндiктер мен кенелердiн тYрлiк керек-жараFы жэне нысандардын залалдану дэрежесi бекiтiлген зертханада талданды. Нэтижелер 1 кестеде керсет1лген.
Кесте 1 - Алматы облысындагы шаруашылыктардагы зиянкестерд1н TYрлiк курамы
№ р/н |
Шаруашылык атауы |
Зиянкес TYрi |
Залалдану дэрежес |
||
I |
II |
III |
|||
1. |
«Алтын ди1рмен» ЖШС |
кара коныз |
+ |
||
ун жегш |
+ |
тері жегіш |
+ |
||||
бізтұмсық |
+ |
||||
қаракүйе |
+ |
||||
2. |
«Бекон» ЖШС |
қара қоңыз |
+ |
||
тері жегіш |
+ |
||||
ұн жегіш |
+ |
||||
жасырын жегіш |
+ |
||||
ұшқыр |
+ |
||||
бізтұмсық |
+ |
||||
қанкөбелек |
+ |
||||
кене |
+ |
||||
3. |
«Байсерке Агро» ЖШС |
бізтұмсық |
+ |
||
қара қоңыз |
+ |
||||
ұшқыр |
+ |
||||
тері жегіш |
+ |
||||
4. |
«Азия Агро Фуд» ЖШС |
бізтұмсық |
+ |
||
тері жегіш |
+ |
||||
ұшқыр |
+ |
||||
қаракүйе |
+ |
||||
қанкөбелек |
+ |
||||
5. |
«Алматы ұн комбинаты» ЖШС |
қара қоңыз |
+ |
||
ұн жегіш |
+ |
||||
қаракүйе |
+ |
||||
бізтұмсық |
+ |
||||
тері жегіш |
+ |
||||
6. |
«KazBestGrain» ЖШС |
тері жегіш |
+ |
||
бізтұмсық |
+ |
||||
ұн жегіш |
+ |
||||
қара қоңыз |
+ |
||||
кене |
+ |
||||
7. |
КибиАгрокомпания» ЖШС |
қара қоңыз |
+ |
||
тері жегіш |
+ |
«Алтын диірмен» ЖШС-де 1 элеватор, 8 қойма және 1 диірмен тексерілді. «Алтын диірмен» ЖШС шаруашылығының диірменін-дегі қоймада І және ІІ дәрежедегі ірі ұн қара қоңызы, тері жегіш, қама бізтұмсығы, суринам ұн жегіші анықталды. Олардың саны 2-ден 9 данаға дейін түрленді. Элеваторда тері жегіштер, бізтұмсықтар, қаркүйелер анықталды. Олардың залалдану дәрежесі ІІ (6-9 дана/кг) құрады.
Іле ауданындағы «Байсерке Агро» ЖШС 22 қоймадан тұрады. Қойманың аймағы таза, асфальтталған, арамшөп пен іркілген су жоқ. Қойманың іші тазаланған. 3 қойма жүктеулі, қалғандары жүктелмеген. Үлгілері алынған – бидай, жүгері дәні, бидай сметкасы. Зақымда-лудың І дәрежесінде бізтұмсықтар, қара қоңыз-дар, тері жегіштер мен ұшқырлар анықталды. Қоймалардың фитосанитарлық жағдайы жақсы.
«Бекон» ЖШС құрамажем зауытында элеватор, астық қоймалары мен оның аймағы тексерілді. Ірі ұн қоңызы, кіші ұн қоңызы, тері жегіштің 3 түрі (шошқа, сиыр, құба), суринам және жирен ұн жегіш, бізтұмсықтар, жасырын жегіштер, ұшқыштар, қанкөбелек пен кенелер анықталды. Қоймаларда осы зинякестердің ор-нығуы ІІ және ІІІ залалдану дәрежесін құрады. Зинякестердің саны 1 кг астықта 10-нан 38-ге дейінгі аралықтағы данаға, ал кенелердің орта-ша 22 данаға ауытқып отырды. Аймақта бізтұм-сықтар, кіші ұн қоңызы, ұшқыштар, ұн жегіш-тер, кенелер (түкті, ұзынша және шаң-тозаң биті) айқындалды.
Алматы облысы Қарасай ауданындағы «АзияАгроФуд» ЖШС-да залалданудың І дәре-жесіндегі саны 1-ден 5 данаға дейінгі бізтұм-сықтар, тері жегіштер, ұшқыштар, қаракүйелер мен қанкөбелектер анықталды.
«KazBestGrain» ЖШС шаруашылығында элеватор, астық қоймалары мен құрамажем за-уыты тексерілді. Элеваторда залалданудың ІІІ дәрежесіндегі тері жегіштің 3 түрі, құрамажем зауытында – тері жегіштер, бізтұмсықтар, ұн жегіштер, қара қоңыздар мен кенелер анық-талды. Зиянкестердің саны 14-тен 37-ге дейінгі дана/кг құрады.
«Алматы ун комбинаты» ЖШС-де залал-данудын I дэpeжeсiндeгi цара цоныздар, ун же-гiштep, цаpакYЙeлep, бiзтумсыцтаp мен тepi же-гiштep айцындалды.
«КибиАгрокомпания» ЖШС Қапшағай қаласының маңында орналасқан. 1 элеватор, 10 қойма мен олардың аймағы тексерілді. Аймақ тазаланFан, элеватор мен цоймада жендеу жYp-гізілген, инсектоакарицидтермен дымқыл өңдеу жүргізілген (каратэ 05, к.э.). 22 сынама алынды, елген цара цоныздар мен тepi жeгiштep аныц-талды. Зиянкестермен зақымдалу дәрежесі ІІ цурады. 1 кг астыцтаFы зиянкeстepдiн саны 616 дана.
Осылайша, 1-кестеден кергендей цор зиянкeстepiнiн тYpлiк цурамы эрцалай. Алын-Fан Yлгiлepдi талдау астыц пен оны ендеу енiм-дepiнe зиян кeлтipeтiн жэндiктep мен кенелер-дiн тYpлiк epeкшeлiктepiн айцындауга мYмкiн- дiк бepдi. Нeгiзiнeн турацты бацылау мен уацы-тылы жою шарасын қолдануды талап ететін цатты цанаттылар (Coleoptera), цабыршац ца-наттылар (Lepidoptera) және кенелер (Acarus siro Z.) отрядыньщ екiлдepi табылды.
ТалданFан улг1лерден 2 тYpлi жэндгк алын-ды (цамба бiзтумсыFы, кiшi ун цонызы (1 сурет).
Тeст-объeктiлepдi кебейту бойынша 25270С температура мен 70-75% ауанын салыс-тырмалы ылFалдылыFында зертханалыц тэжi-рибелер салынды. АныцталFан зиянкестер жем-мен (астыц, ун, жарма) бipгe бацшаFа отыpFы-зылды. Апта сайын жемдерін ауыстырып және бақшаны тазартумен бірге олардың өсуіне бацылау жYpгiзiлдi.
«ӨҚжКҚазҒЗИ» ЖШС зертханасында жыл сайын орташа есеп бойынша 20 мың бізтұмсық, 3 мың ұн жегіш, 20 мың кене, 4 мың ұн қоңызы, 4 мын цуба цойма тepi жeгiшi есipiлeдi.

а - цамба бiзтумсыFы цуртымен бipгe, б - кiшi ун цонызы мен цурты Сурет 1 - Астыц жэне оны ендеу енiмдepiнiн зиянкeстepi
Астыцты силосца салу кeзiндe дезинсек-циялау бойынша электр тогынын 9pтYpлi по-ляpлыFы нeгiзiндe астыц цорын ионоозонды технологиямен өңдеу бойынша технологиялық желыерге жендеу жYpгiзiлдi. Ионоозонды цон-дыpFыны жендеу кeзiндe нориянын немесе си-лосты сыйымдылықтың аумағында ионоозонды қондырғылар жерге тұйықталады және осы конструкциянын металл белшeктepiмeн жанас-цан астыц он полярлы болады. Астыц цорын ионоозонды технологиясымен өңдеу кезінде ионоозонды цоспа мен дэннщ 9pтYpлi полярлы-Fы алынады.
Астыц цорынын зиянкeстepiн жою бары-сында озон мен ионоозонның ауалы қоспасы астыц массасына толыцтай араласпайтындыц-тан, онын араласу тиiмдiлiгiн арттыру мацса-тында ионоозонды кавитациялыц ендеу техно-логиясын цолдану царастырылды. Онын зерт-ханалыц т9жipибeлiк жумыстары Алматы тех-нологиялыц унивepситeтiндe жYpгiзiлдi. Тэжь рибе жүргізу үшін жәндіктер мен кенелердің зертханалыц ескiндepiнe популяция цажет бол-ды. Бұл үшін тест жинақтау үшін объектілерді тексеру және астық қоймаларын, қоймаларды, элеваторларды, астыц цабылдау к9сiпоpын-дарын, қойма алдындағы аумақтарды және Алматы цаласындаFы Алматы облысы 1ле ау-данындаFы цурамажем зауытын баFалау жYp-гiзiлдi. «Байсерке Агро» ЖШС, «Алтын диip-мен» ЖШС, «Бекон» цурамажем зауыты тексе-piлдi. 9 сынама алынды жэне талданды. Аныц-талған зиянкестер: қамба бізтұмсығы ІІ, ал қара цоныздар -I дэрежеде зацымдалFан,.
100 г салмацтаFы эpтYpлi ылFалдылыц-тағы негізгі зиянкестермен зақымдалған арнайы сыйымдылықтағы астық, яғни Қазақстандық кYздiк цатты бидай сурыбын 20 минут экспози-цияда 10 г/м3 озонмен жэне 10 минут экспозиция барысында 0,6 МПа кавитациямен, және 20 минут экспозиция кeзiндe озон мен кавитация-ны біріктіріп өңдеуге ұшырады. Олардың қор зиянкeстepiнe эсepi 2-4 кестелерде кeлтipiлгeн.
Кесте 2 – Қазақстандық күздік қатты бидайдың қор зиянкестеріне озонның әсері
Озон концентра-циясы, г/м3 |
^1 3 Рн « CD |
К у н g m |
Биологиялық тиімділігі (%) ... күннен кейін |
|||||
қойма бізтұмсығы |
кіші ұнның қара қоңызы |
|||||||
3 |
5 |
10 |
3 |
5 |
10 |
|||
10 |
І |
20 |
10 |
20 |
60 |
15 |
60 |
80 |
10 |
ІІ |
20 |
15 |
40 |
50 |
45 |
80 |
90 |
10 |
ІІІ |
20 |
35 |
45 |
65 |
45 |
80 |
90 |
2-кестенің мәліметтеріне сүйене отырып 20 минут экспозицияда 10 г/м3 озон концентра-циясы кезінде және І зақымдалу дәрежесінде қойма бізтұмсығының жойылуы 10 күнде 50-
60%-ды, кіші ұнның қара қоңызы – 65-80%-ды құрады, ІІІ дәрежеде 10 күнде 55-65% бізтұм-сық, 85-90% қоңыз өлді.
Кесте 3 – Қазақстандық күздік қатты бидайдың қор зиянкестеріне ионоозонды кавитацияның әсері
Кавитация, МПа |
§ g s 3 Ph К CD |
Биологиялық тиімділігі (%) ... күннен кейін |
||||||
қойма бізтұмсығы |
кіші ұнның қара қоңызы |
|||||||
3 |
5 |
10 |
3 |
5 |
10 |
|||
0,6 |
І |
10 |
40 |
45 |
80 |
45 |
75 |
80 |
0,6 |
ІІ |
10 |
20 |
45 |
85 |
25 |
80 |
85 |
0,6 |
ІІІ |
10 |
45 |
50 |
85 |
20 |
60 |
90 |
10 минут экспозицияда 0,6 МПа концен-трациядағы кавитациямен өңдеу барысында зиянкестермен ІІ дәрежелі зақымдалу кезіндегі оның тиімділігі 10 күнде – 80-85%, ал ІІІ дәре жеде – 75-90% құрады.
Кесте 4 – Қазақстандық күздік қатты бидайдың қор зиянкестеріне озонды кавитацияның әсер
Озон концентра-циясы+ кавитация, г/м3+МПа |
^1 3 Ph CD |
У H m |
Биологиялық тиімділігі (%) ... күннен кейін |
|||||
қойма бізтұмсығы |
кіші ұнның қара қоңызы |
|||||||
3 |
5 |
10 |
3 |
5 |
10 |
|||
10 г/м3 0,6 МПа |
І |
20 |
25 |
45 |
100 |
20 |
90 |
100 |
10 г/м3 0,6 МПа |
ІІ |
20 |
45 |
90 |
100 |
45 |
90 |
100 |
10 г/м3 0,6 МПа |
ІІІ |
20 |
50 |
95 |
100 |
45 |
100 |
100 |
Озонның 10 г/м3 және 0,6 МПа кавита-цияның концентрациясы кезінде озон+кавита-циямен өңдеу барысында 20 минут экспози-цияда бізтұмсықтың, кіші ұнның қара қоңызы-ның жойылуы 10 күннің ішінде 90-нан 100%-ға дейін құрады.
Озон мен кавитация әсерінің көрсеткіш-терін талдау барысында қойма бізтұмсығының преимагинальные даму сатылары әсерін тигіз-беді, ал кіші ұнның қара қоңызының жұмыртқа мен қуыршақ сатылары аса тұрақты және құрт- тары сезімтал, ұн қоңызында – құрттар мен нимфалар.
Қорытынды
-
1. Жұмыста Алматы облысындағы тексе-рілген шаруашылықтардың фитосанитарлық жағдайы қор зинякестерімен зақымдалудың І-ден ІІІ-ке дейінгі дәрежесінде ауытқып отыр-ғандығы анықталды. Осыған орай Қазақстан-дық күздік қатты бидайдан алынған үлгілер талданды.
-
2. Қорды зиянкестерден қорғау жүйесінде астықты озонды ауалы қоспамен, ионоозонды кавитациямен өңдеудің рөлі мен мәні анықтал-ды. Олардың негізгі зиянкестерге қарсы 20 минут экспозициядағы және әртүрлі концентра-циядағы сынаулары жүргізілді. Озонның 3,5 және 4,9 г/м3 және ионоозонды кавитациялы ауалы қоспаның 1,4 г/м3 3000 бірл. концентра-циясы қор зиянкестерін жою үшін тиімді. Озон-ның 3,5 және 4,9 г/м3 концентрациясында және 20 минут экспозицияда зерттеу жүргізгенде қамба бізтұмсығы, кіші ұн қоңызы ионоозон-ның 1,4 г/м3 3000 бірл. концентрациясында 20 минут экспозицияда биологиялық тиімділігі 60–100% құрады.
Қазақстандық күздік қатты бидайдағы жәндіктер мен қоңыздардың түрлік құрамы Та-
ғам технологиясы ғылыми-зерттеу институты-ның зертханасында талданды және зерттеулер жүргізілді. Сондай-ақ, бізтұмсықтар мен кіші ұн қоңызы сияқты зиянкестермен зақымдалған астық дақылдарын тазарту мақсатында ионо-озонды кавитациялы технология қолданылды.
Ионоозонды кавитация технологиясымен өңдеу Қазақстандық күздік қатты бидайдың өну сапасына оң әсерін тигізді. Қорыта айтқанда, дақылдарды ионоозонды кавитация әдісімен өңдеу – оларды зиянкестерден толықтай тазар-татындығы дәлелденді.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
-
1. Искакова Г.К., Кулажанов Т.К., Изтаев А.И., Маемеров М.М. Технология хлеба и макаронных изделий с применением озонированной и ионоозонированной воды. - Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2011. – 216 с.
-
2. Фейденгольд В.Б., Закладной Г.А., Алексеева Л.В., Львова Л.С., Темирбекова С.А. Меры борьбы с потерями зерна при заготовках, послеуборочной обработке и хранении на элеваторах и хлебоприемных предприятиях. - М.: ДеЛи принт, 2007. – 320 с.
-
3. Сулейменова З.Ш. Методические указания по учету и выявлению вредных и особо опасных вредных организмов сельскохозяйственных угодий. - Астана: «Фолиант», 2009. – 312с.
-
4. Изтаев А.И., Урозалиев Р.А., Кулажанов Т.К., Маемеров М.М., Изтаев Б.А., Якияева М.А. Биоэнергетические и экологические процессы повышения урожайных, семенных свойств и технологических качеств зерна. - Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2017. -236 с.
-
5. Кулажанов Т.К., Изтаев А.И., Шаймерденова Д.А., Чаканова Ж.М., Якияева М.А., Маемеров М.М., Изтаев Б.А., Сакенова Б.А. Инновационные технологии обработки, хранения и переработки зерновых, зернобобовых и масличных культур. - Алматы: ТОО «Издательство LЕМ», 2018. – 540 с.
-
6. Изтаев А.И., Кулажанов Т.К., Маемеров М.М., Асангалиева Ж.Р., Изтаев Б.А., Сарлыбаева Л.М. Электрофизические методы обработки зерна на элеваторах и зерноперерабатывающих предприятиях. - Алматы: ТОО «Издательство LЕМ», 2015. – 172 с.
Список литературы Асты зиянкестеріне ионоозонды деуді сері
- Искакова Г.К., Кулажанов Т.К., Изтаев А.И., Маемеров М.М. Технология хлеба и макаронных изде-лий с применением озонированной и ионоозонирован-ной воды. -Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2011. -216 с.
- Фейденгольд В.Б., Закладной Г.А., Алексеева Л.В., Львова Л.С., Темирбекова С.А. Ме-ры борьбы с потерями зерна при заготовках, после-уборочной обработке и хранении на элеваторах и хлебоприемных предприятиях. -М.: ДеЛи принт, 2007. -320 с.
- Сулейменова З.Ш. Методические указания по учету и выявлению вредных и особо опасных вредных организмов сельскохозяйственных угодий. -Астана: «Фолиант», 2009. -312с.
- Изтаев А.И., Урозалиев Р.А., Кулажанов Т.К., Маемеров М.М., Изтаев Б.А., Якияева М.А. Био-энергетические и экологические процессы повыше-ния урожайных, семенных свойств и технологичес-ких качеств зерна. -Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2017. -236 с.
- Кулажанов Т.К., Изтаев А.И., Шаймерденова Д.А., Чаканова Ж.М., Якияева М.А., Маемеров М.М., Изтаев Б.А., Сакенова Б.А. Инновационные техноло-гии обработки, хранения и переработки зерновых, зернобобовых и масличных культур. -Алматы: ТОО «Издательство LЕМ», 2018. -540 с.
- Изтаев А.И., Кулажанов Т.К., Маемеров М.М., Асангалиева Ж.Р., Изтаев Б.А., Сарлыбаева Л.М. Электрофизические методы обработки зерна на элеваторах и зерноперерабатывающих предприятиях. -Алматы: ТОО «Издательство LЕМ», 2015. -172 с.