Былары алдытарын киімдерді рлендіретін шекейлер жасауа олдануды кейбір жолдары

Кіріспе

Tepi, былFаpы-галантepeя, аяккиiм ен-дipiстepiндe енеркэсн цалдыцтарынын мел-шepi кеп (жалпы келемнщ 30-50% цурады). Бул калдыктарынын кеп белiгi элiдe цол-даныс тапцан жоц. Кебiнeсe цалдыцтар сырт-қа шығарылып тасталынады. Бұл жағдай тек қана материалдық шығынға жеткізіп қоймай, қоршаған ортаны да ластандырады. Әсіресе құрамында илеуші хром қоспасы, түрлі бояулар, майлаушы заттар бар қалдықтардың цоpшаFан оpтаFа зияны кебipeк болады.

Tepi шикiзатыныц пiшiнi, топография-лық бөліктеріне байланысты қалыңдығы әртүрлі болуына байланысты оларды өңдеуде қалдықтардың түрлері де әртүрлі болады. Теріні өндірудегі қалдықтарды иленбеген және иленген тері қалдықтарына бөлуге болады. Қалдықтарды қайта іске қосудың жолдары да аз емес, мысалы, органикалық тыңайтқыш, мал жеміне белоктық қоспа, табиғи емес материалдар, казейн желімін алу және де басқалар. Былғарыларды пішу кезіндегі қалдықтарды қайта қолданудың бір жолы оларды жеңіл өндірісінің шығаратын өнімдеріне әртүрлі әшекейлер жасап қолдану болады. Осыған орай былғары қалдықтарын іске жаратып, арнайы бұйымдарды жасау өзекті мәселенің бірі болатынына сөз жоқ. Былғары қалдықтарын қайта іске жаратуға, олардан киім бұйымдары үшін әшекейлер жасау мэсeлeсi де манызды.

Зерттеу әдістері және нысандары

Зерттеу нысаны peтiндe былFаpы-галан-терей өндірісіндегі қайыс заттарынан жаңа енiм тYpлepiн - эшeкeйлepдi алу жолдарын карастыру.

Тігін өндірісінің бұйымдарын «әрлеу» термин эpтYpлi тYсiнiктi бiлдipeдi. Бул термин буйым жасайтын материалдарды кер-кемді өңдеулермен (бояулау, түрлі тоқу тәсілдерін қолдану және де басқа) қатар, бұйымдарды түрлі жолмен (жапсырмалармен, кестелермен, бYктeмeлeп, таспамен, аксе-суарлармен ж.б.) эшeкeйлeудi де цамтиды.

^азipгi кезде киiм сэн тYpлi белшектер-ді, фурнитураны, әрлеу заттарын, әшекейлерді цолдануга нeгiздeлeтiнi жалпыFа бeлгiлi.

Әрлеу жұмысы тігін цехында бұйымды жасау пpоцeсiндe де, ез алдына белек эше-кей бұйымдарды жасау арқылы да орындалуы мүмкін. Бұл жұмыстың негізгі мақсаты кнмнщ сапасын арттыртып, бэсекеге тезiм-дiлiгiн цамтамасыз ету болып табылады.

Сонымен, киімді әрлеу құрамдаудың, цурамдау - эшекейлеудщ баFытымeн катар, кнмнщ копозициялыц пiшiнiнiц элемент болады. Эшекейлеу барлыц киiмдep Yшiн мiн-детті емес, ол қосымша әрлеу элементі. Киім композициясында әшекей әртүрлі қызмет атқаруы мүмкін, мысалы, ол композицияның нeгiзгi идеясын ашып кеpсeтуi, буйым форма-сын айқындауы, құрылымдық сызықтарды анықтауы, модельді әрлеп көрсетуі мүмкін. Эрлеудщ бip тYpi эстетикалыц жэне цуры-лымдық мәнді болса, екіншісі эстетикалық жэне утилитарлыц мэнге ие болуы мYмкiн.

Ким композициясына цайсыбip эше-кейді қосудан бұрын, осы әрлеудің сипатын, оның түрі мен орындау технологиясына көңіл белу цажeттi. Эрлеу материалдын, утилитарлыц цасиeтiнe жэне цурылымдыц - фактур-лыц сапасына жэне кнмнщ мацсатына, фор-масына цайшы кeлмeуi цажет.

Әртүрлі сипатты әрлеуді қолдану бір Yлгiдe (модельде) эшекейдщ Yйлeсiмдi орны-Fуын терен, тануды, талFамды цажет eтeдi.

Әрлеудің түрі мен сапасы киімнің заманауи эстетикалыц цызмeтiмeн аныцта-лынады. ЖоFаpы талFамды, орынды цолда-нылған әрлеу киімнің жеке көркемдігін арттырады, кейде оның артықшылығын керсетумен цатар дене бтмнщ кeмiстiгiн жасыpуFа да мYмкiндiк бepeдi. БYгiнгi туты-нушы тігін бұйымының түпнұқсалығына жэне сапасына, тYpлi эшeкeйлepдi цолданы-луына аса көңіл бөледі, әрі мұндай бұйым бэсекеде жeцiстi, эpi етiмдi болады.

Киім бұйымдарын әрлеудің тәсілдері көп, оларды бір ғана жұмыс шеңберінде қарастыру күрделі, осыған байланысты бұл жұмыста жапсырмалар көмегімен киімдерді эрлеудщ кeйбip аспeктiлepi цаpастыpылFан.

Нәтижелері және талқылау

Белгілі, көркемдеу техникасының бір түрі, ол әртүрлі жапсырмаларды қиып алып, бұйымға тігу немесе желімдеп бекітіп әрлеу болады. Жапсырма ертеде пайда болды. Жап-сырмалар киiмдe, Yй буйымдарында, Yй-жай интepьepiндe кен цолданыс тапты. Жапсыр-маның пайда болуы ерте заманда аң терісінен киім тігумен байланысты, ең алғаш теріні өзара біріктіруде орындалған инешаншымдар, киімге жапсырманы тігіп, киімді әшекейлеу мүмкіндігі бар екенін көрсетті және қолданыс тапты. Осылай жапсырма пайда болды. Жапсырманың негізгі нышаны олардың кeскiндiлiгiндe, бейнен жазыцтыцта жалпы- лап баян етуiнде, Yлкен тYCтiк дацтын, локал-дылынында болады.

«Жапсырма» дегенiмiз эртYрлi факту-ралы, орындау техникасы бiрыцFай материал-дардан жасалатын көркемді шығарма түрі. Жапсырманын сюжет тYрлi аддардыд, цус-тардын, гYлдердiц, ан, аулаудын,, фантасти-калық көріністермен қатар түрлі фирмалық эмблемаларды және де басқаларды қамтуы мYмкiн. Жапсырманы орындау, цолдану жаF-дайларына байланысты келе^ тYрлерге белуге болады: буйымдыц (жеке буйым бейне-лерi), алдамыш сырт керiнiстi (декорация-лыц), арцаулы-тацырыпты (белгiлi тацырыпты бейнелейтін), симметриалық, асимметриялық, геометриялық (фигуралардан тұратын), геометриялыққа жатпайтын, жазық, көлемді, мозаикалы, кепцабатты жэне басцалар.

Жапсырмалар әр түрлі материалдардан жасалуы мүмкін, олардың ішіндегі ең көркем, төзімді, өңдеуі айрықша материал ретінде былFарыны царастыруFа болады. Терi енiм-дерiн цолданудаFы цалдыцтарды iске жарату-дағы бір жолы, ол жапсырмаларды жасап киімдердің айрықшылықтарын айқындау болады. БылFарыдан жапсырмаларды орын-дауда түрлі материалдармен (желім, жіппен бiрiктiру, бояулар т.б.) арнайы цурал сайман-дар цолданылады. БылFарыдан бедерлi бейне-лерды белгiлi температураFа дейiн цызды-рылған құралдармен өңдеу арқылы алуға болады. Жапсырманы престеу арқылы оны берілген пішімде қиып, оның бетінде көлемді бейненi жасауFа болады, бул жаFдайда арнайы жасалFан, цыздырылатын пуансон-штамптарды цолданады (кебiнесе шыFарыла-тын ешмнщ саны кеп болFанда). Бедерлi-ке-лемдi жапсырмаларды орындауда цызды-рылған құралмен сурет салу арқылы, көп қабаттарды беттестіріп жапсыру кең таралған. Сурет 1 де кейбір жапсырмалардың үлгілерін жасап келтiрдiк.

Сурет 1 - БылFарыдан орындалFан кейб1р жапсырмалар тур1

ЖапсырмаFа цараFанда келемдi эшекей-лердi былFарыдан орындау керкемдiк тал-ғамды, көркемдік дағдыны көбірек талап етеді. Әшекейлер бас киімінен бастап аяқ киiмге дейiн барлыц киiм тYрiнде цолданы-луы мYмкiн. Мундай эшекейлерде тYрлi мате-риалдардан жасалады. Олардын, iшiнде был-ғарыдан орындалғандарының маңызы үлкен. Әшекейлерді қолдану, киім топтамасының бейнесін оңай, жеңіл өзгертудің мүмкіндігі. Ал әшекейді дұрыс таңдай білу, таңдап қолдану ғажайып өзгертуге қол жеткізуі мүмкін. Әшекей арқылы киім жинамасын жаңа түрге келтіріп, кемістіктерін жасырып, жанаша керсетуге жеткiзуi мYмкiн.

Әшекейлердің түрлері көп болғанымен кебiнесе оларды тандай бiлу, киiмге Yйлесiм-дтн цамтамасыз ете бшудщ мацызы да уа-кен. Әшекей неғұрлы бағалы болса, солғұрлы топтама да царапайым болуы цажеттi. Эше- кей негiзiнен бейнедегi бос орынды толты-рып, жинаманың бірлігін қамтамасыз етуі шарт.

Әшекейлер салтанатты киімге қолдорба немесе орамал тандауга да жол ашады. Жал-пы алFанда эшекей тандауда, бiздiц ойымыз-ша, терт цаFиданыц ескерiлгенi дурыс.

Біріншіден оның түсіне көңіл бөлінуі қажетті. Әшекейді таңдауда түс үйлесімдігіне - гармониясына кецiл белiнуi тиiстi. ТYC тіркестері өзара өте үйлесімді болуы хақ. Білгір дизайнерлер алдыменен негізгі киім түсін, содан соң салтанатты киім қандай түс сарынында орындалFанын - жылы немесе суық сарында екені айқындайды. Осыдан кейін, жалпыға белгілі, түс спектр дөңгелегін цолданып, царсы тYC немесе тYC Yштiгi, немесе спектрде цатар орналасцан ек^ш тYC ца-былдануы цажет. Булай орындалFан жаFдайда киiм бip тYCпeн келецкеленш ойнайды, api aшeкeйдi тацдауга жагдай жасайды.

Екiншiдeн, aшeкeйдiц колайлы пiшiнiн таңдау қажетті, әйтпесе ол жалпы бейнеден окшауланып турады, киiммeн ашекей Yйлe-ciмдi болмайды, бейне бYлiнeдi.

Үшінші талап киім пішіндісіне көңіл бөлу қажетті. Киім пішініне қарай қосалқы бұйымдар, әшекейлер таңдалынуы қажет. Мысалы киiмдe катац геометриялык сызык-тар кең қолданылса, онда әшекейлер де, қосымша бұйымдар да айқын бұрышты, қабырғалы болғаны дұрыс. Бұған қарсы, жеңіл жұмсақ бейнені құру үшін, әшекейлер де децгеленген болганы дурыс.

Теpтiншiдeн аспабаусыз киiмдepгe ка-жeттi aшeкeйдi тацдау киындык тудырмай-ды. Бұл жағдайда киімнің көкірек пішініне көңіл бөлген дұрыс. Егер киімнің жағасының ойыгыныц пiшiнi V - бeйнeciндe болса, мо-йын ашекешнщ пiшiнi де осы пiшiндi кайта-лағаны, үшбұрышты болғаны дұрыс. Ал, егер киiмнiц мойын ойыгы О - пiпiндi (децгелек) болса, онда көлемді, майда бөлшектерсіз, бауы узын aшкeйлepдi колданган дурыс.

Салтанатты киiмдep топтамаларын аше-кейлеуде былғарыдан жасалған әшекейлер, ездepiнiц айырмашылыктарына сайкес колда-нысқа көп ие болуы заңды жағдай. Енді былгарыдан aшeкeйлepдi ендipудiц айырмашылыктарына токталайык.

Жалпы былғары әшекей жасауда, оның түріне байланысты әртүрлі операциялар колданылады. Олардыц катарында кeлeci-лepдi кeлтipугe болады:

• >       ашекей жобасыныц cуpeтiн

орындау;

• >       ашекей курылымын талдап, оны

жасаудыц операцияларыныц катарын аныктау;

• >       былгарыларды пiшугe даярлау

(кажeттi жагдайда ылгалдау, тазалау ж.б.);

• >       ашекей белшeктepiн пiшу

Yшiн Yлгiлepдi даярлау;

• >       пiшу (кесу, кажeттi жагдайда

жукалау, кырнау);

• >       жылумен   ецдеу   (кажeттi

жағдайға байланысты қуыру, күйдіріп сурет салу, сыгымдап бeдepлi сурет тYcipу);

• >       бояу, сурет салып кептру;

• >        жинактау (тiгiммeн, жeлiмдап);

• >       дайын aшeкeйдi кuiмдe орна-

• ластыру.

Осы операциялардыц iшiндe мацыз-дысы, api кYPдeлici - жылумен ецдеу. Былга-рыны қыздырған кезде үш түрлі құрылымдық жагдай болуы мYмкiн, олар - шыныланган, жоғарыэластикалық және тұтқырлыағымды [1]. Бұлардың алғашқы екеуі былғарыны өңдеуде қолданылады. Осы жағдайларға байланысты былғарыны жылумен өңдегенде оныц каcueтi езгepeдi, езiнiц пiшiнiн езгер-теді, қалыптау кезінде берілген пішінді сақтау қасиеті пайда болады. Былғарлардың осы каcueтi ашекейлер жасауда кeцiнeн колда-нылады. Өңделінетін былғарының алғашқы қасиетін жылумен өзгертуді үш топқа бөліп карастыруга болады.

Оныц бipiншi тобы былгарыны ете жо-ғары жылу ағымымен өңдеу жағдайы. Бұл жагдайда жылу acepiмeн былгарыда куры-лымдық өзгеріс болады, ол бүлінеді (қатты қыздырылған штамппен бүдірлі сурет түсіру).

Екінші тобы жоғары температурада қыздырылған құралмен өңдеуде материалдың ецдеу аймагындагы (термомеханикалык) ка-сиетінде бірқатар өзгерістер пайда болады. Бұл жағдайда материал құрлысында айқын бұзылу болмайды. Былғары материалына жылу acepiнiц дapeжeci бул полuмepлi мате-риалдың жоғары эластикалық жағдайынан туткырлыагымды жагдайга жeткiзeтiн темпе -ратура интервалына байланысты болады (былғары бөлшектерді күйдіріп, қатты кыздырылган куралмен (уштык).

Yшiншi топка жылу мелшepi орташа, шамалы құралдармен өңдеу жатады. Бұл жағдайда материалдың механикалық қасиеті езгepтiлeдi, релакциялык YPДicтiц орында-луын шапшацдатады. ^ыздыру температура-сының шекті мөлшері былғарының жылуға тезiмдiлiгiмeн аныкталады. Жылумен ендеу-дeгi жылу aлiпiн тацдау материалдыц химия-лык курылымыныц бYлiнбeу шартына байла-нысты болады.

Қатты заттардың құрамында ылғал болатыны бeлгiлi. Затпен ылгалдыц байла-нысының беріктігі де әр түрлі болады, осыған байланысты заттыц каcиeтi де apтYpлi болады. Материалмен ылгалдыц байланысын химиялык, физико-химиялык жане физико-механикалык деп Yш топка белeдi. Мате-риалда ылгалдыц козгалысы ылгал мен температура гpадиeнтiнe байланысты. Материалдыц белiктepiндeгi температура бipдeй бол-ғанда материалдағы ылғалдың бөлшектері тeпe-тeцдiк жагдайда болады. Бул тепе тeцдiк бұзылған жағдайда, температура градиенті болғанда, мысалы материалды қыздырғанда, ылгалдыц козгалысы болады, ылгал кон-центрациясы жоғары жерден оның аз бөлігіне

қарай ығысады немесе жоғарғы температу-ралы беттен төменгі температуралы қабатқа қарай ығысады. Ылғалдың жылу ағымының бағытына қарай ығысуын термодиффузия деп атайтыны белгілі [2].

Дайын былғарыда өңделінбеген коллаген құрылымы сақталынады. Былғарыдағы ылғал коллагенмен химиялық, физико-химиялық байланыста болатыны белгілі. Дайын теріде 60-90% коллаген болады, сонымен қатар былғары капиллярлы-қопсыған құрылымын-дағы кездер радиусы 10 – 10 см болады, олар ылғалмен толыққан [3, 4].

Былғары капиллярларындағы ылғалды екі ойық миниска түрінде қарастырайық (сурет 2).

P 1 ‹P 2

T 1 ›T 2

σ 1 < σ 2

Сурет 2 – Капиллярлы қопсы дененің термоылғалөтімдік схемасы (мұндағы: температура, беттік қысым, беттік кернеу)

Материалды жылытқан кезде оның беттік керілуі өзгереді. Ысытылған жерде беттік кернеу және капиллярлық қысым азаяды, немесе T 1 ›T 2 , P 1 ‹P 2 , σ 1 < σ 2 . Қыздырылған беттегі капиллярлық потенциал азаяды, ылғал қатты қыздырған жерден суықтау жерге ығысады.

Әшекей жасауде негізінен тиістіріп қыздыру тәсілі қолданыдыды. Бұл тәсілде температура градиенті мен ылғалдықтың градиентерінің бағыттары сәйкес келеді (сурет 3).

Жастык;

Сурет 3 – Дайындаманы жанастырып қыздырудаға жылу алмасуы

Материалдың қыздырғыш құралға жа-қын беті қаттырақ қызады, ылғал буланып шығады, осының әсерінен температура градиенті пайда болады.

Материлдың қызуына температура шамасынан басқа, оның қалыңдығы, сығым-дау күші әсер етеді екен. Былғарының түріне, оны өңдеу тәсіліне байланысты құрал темпе-ратурасы да әр түрлі болуы қажетті. Мысалы, сығымдап штампен былғары бетінде көлемді бедерлі сурет алу үшін, тәжірибе жүзінде штамптың температурасы 110 – 180 С, өңдеу уақыты 0,10-2 мин шамасындағы уақыт жеткілікті екен. Былғарыны қуырып өңдеу (жылумен қалыптау) жалын температура-сымен, уақыт шамамен 2-3 сек уақытта орын-далынады. Қуырып өңдеу былғары қалың-дығына байланысты бірнеше рет қайталау арқылы, оның жанып кетпеуін қамтамасыз етіледі. Былғарыны деформациалап өңдеуге арнайы жезден жасалған құралдарды қолдан-ған дұрыс нәтиже береді.

Осы тәсілді қолданып орындалған, был-ғарыдан жасалған раушан гүлінің үлгілері сурет 4 келтірілген.

Сурет 4 –Былғарыдан орындалған раушан гүлі түріндегі әшекейдің боялмаған дайындамалары

Тұжырым

Сәнді киімдерді әрлеуде әшекейлердің алатын ролі үлкен, олар киімді көріктендіріп, кемістіктерін жасыруға мүмкіндік береді. Әшекейлер түрлі материалдардан жасалы-нады. Осы материалдардың ішінде былғары-ның алатын орыны айрықша. Былғарыдан әшекей жасау үшін аяқ киім, галантерей өнер-кәсіптерінің қалдықтарын қолдануға толық мүмкіндік бар. Осы жағдайға байланысты жапсырма және көлемді әшекейлерді былға-рыдан жасаудың технологиялық мүмкіндік-терін талдау өзекті мәселе екені айқын. Жұмыста әшекәйлерді жасаудың технология-лық операциялары келтіріліп, олардың ішінде көлемді, орындалуы күрделі операция – жылумен былғарыны қалыптау, бедерлі су-реттер түсіру кезіндегі жылу алмасу үрдісіне талдау жасалынып, былғарыда болатын физика – механикалық үрдіс айқындалған.

Жұмыс нәтижелерін бұйымдарды әшекей-лермен әрлеуде қолдану, бұйымның көркем-дік бағанын арттырады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

• 1.    Адигезалов Л.И. Увлажнение, сушка и влажно-тепловая обработка в обувном производстве – М.: Лёгкая и пищевая промышленность, 1983. – 136 с

• 2.    Бринк И.Ю., Лебедева Е.О., Куприкова И.В. Исследование теплофизических характеристик материалов специальной одежды. // Швейная промышленность. – 2008. – № 2. – С.50-51.

• 3.    Фурашова С.Л., Загайгора К.А. Гигротер-мические процессы и оборудование в технологии обуви: курс лекций. – Витебск: УО «ВГТУ», 2012. - 90 с.

• 4.    Чесунов В.М. Оптимизация процессов сушки в лёгкой промышленности – М.: Легпромбытиздат, 1985. – 75с.