De poetis lesbiorum, de Herma, deo fertilitatis, et de mysteriis Artemidis apud mytilenaeos olim celebratis

* This article, which is written in Latin, I dedicate to the bright memory of Ivan Lunyak, an outstanding Russian philologist and Latinist, who has initiated the scientific study of Sappho's poetry in Russia exactly 130 years ago with his remarkable Latin book «Quaes-tiones Sapphicae» (Iohannes Luniak. Quaestiones Sapphicae. Kazaniae, 1888).

Ad memoriam Iohannis Luniaki viri doctissimi latinitatisque peritissimi

Feminae virique docti haud facili labore suscepto fragmenta Sapphonis anno 2014 reperta perscrutati iam pervestigationes scriptas multas variasque de Sapphonis carminibus novis colligerunt (Nagy 2016, 449–493; Müller 2016, 25–49; Neri 2015b, 53–75; Neri 2015, 9–20; Sironi 2015, 111–118; Obbink 2015, 1–8; Ferrari 2014, 1–19;

ΣΧΟΛΗ Vol. 12. 2 (2018)

West 2014, 1–12; Bettenworth 2014, 15–19; Myakin 2014, 425–444; Obbink–Burris– Fish 2014, 1–28). Nam illa vere fragmenta exponunt carmen quodcumque Sapphicum a choro virginum feminarumve in sollemnibus deorum dearumque cantari potuisse (cf. chorum dies festos Iunonis Iovis Bacchique in Sapph. fr. 17 Campbell celebrantem: πλάσιον δὴ µ[οισοπ]όλοις ἀ[ήσθ]ω 1). Quae cognita tamen parum sufficient, ut animum moresque poetriae famosae satis intellegamus, si ipsa sacra principalia Mytilenaeorum cum diligentia vera prius non investigaverimus. Etenim Mytilenis mysteria Artemidis virginum ipsarum feminarumque maxime interfuisse maximique momenti facta esse videntur2.

His quaestionibus disputandis nemo feminarum virorumque doctorum operam usque eo donabat, quoad egomet opus aggressus sum (Myakin, 2016). Ipsa modo mysteria Artemidis apud Mytilenaeos facta a M. Nilssone et G. Digidiki probata sunt3. E.L. Shields sola strictim proposuit illam Artemidem mysteriis habitis venas quasdam Hecates Mytilenis tenuisse. Atqui constat Artemidem Hecatam cultam opere caelato non Mytilenis, sed vico Lesbio parvo, cui Plagia nomen sit, testatam esse (Digidikis 1998, 85; Shields 1917, 18). Sed Shields inscriptiones illas Mytilenenses antiquas satis explicare nodareque ne temptabat quidem. Quidnam inscriptiones illae nobis tradant? «Mysteria» (τῶν µυσ[τηρίων), quo loco mystae «sub Artemidem» ierint (Ἄρτεµιν ὐπὸ, SEG XXVI 881,2–5), e decretis Senatus Populique Mytilenensis nobis exponuntur. E decretorum litteris, quae restant, cernimus hominem, qui ad «illam (Artemidem, scilicet) deam conveniat» (ll. 12s. τὰ]ν θέαν συνδρα[µοντα). Verba insolita dicta statim conspiciuntur. Quorum enim illud «sub Artemidem ire» (sive in officio retineri?) expressum veluti oboedientia quaedam absoluta sentitur. Qui sub Artemidem it, in manum eius se tradit, in universum deae transit (ll. 4s. ἐλ]θέτω πρὸς τὰν/ … τὰν

Ἄρτεµιν ὐπὸ). Et eadem vis verbo ἐλθεῖν supra dicto coniunctoque cum πρός subiecta est in inscriptionibus Eleusiniorum mysteriorum aliorumve vel in epitaphiis4: ἦλθε πρὸς ἀθανάτους (IG II² 3661,4) ἦλθε πρὸς τὸν θεόν (Graffites d’Abydos 439); ἦλθε πρὸς [ἡµ]ᾶς (GVI 864,1-3 ); τόνδε Θέωνα θανεῖν (GVI 864,1–3). Quae dicta an vero de hominibus Artemidis causa immolandis in mysteriis apud Mytilenaenos celebratis testentur? At enim nil tantum est. Ea pauca, quae inscriptionibus eisdem de moribus ritibusve singulis mysteriorum Artemidis tradita sunt, ad homines immolandos minime referuntur. Contra vero, mysteria deae fertilitatis ante oculos nostros posita sunt. Pars enim prima sacerdotis roriferentis mysteriorum sacerrimorum (ἐρ(σ)όφορον τ(ῶ)ν ἀγιωτάτων µυ(σ)ταρίων, IG XII (2) 225,5) in illis mysteriis fuit5. Haec sacerdos-roriferens caerimonias sacras «roris transferendi» curavisse videtur (quae sacerdos «ersephora» Mytilenensis saepe «arrephorae» Atheniensi adaequatur: LSJ, 692). Quibus indicatis Artemis mysteriorum Mytilenensium e caerimoniis Atheniensium notissimis illuminata etiam dea sanitatis fertilitatisque femineae fit, cf. (Myakin 2012a, 103 sq.). Enimvero Aglaurus (Ἄγλαυρος), Ersa (Ἔρση) Pandrosusque (Πάνδροσος) deae videntur roris, qui fecunditatem dat, et tres omnes filiae venatoris Actaeonis in Lesbo cultae sunt. Hic Actaeon ab Artemide in cervum transformatus comes fidelis factus est deae6. Nummi quidem Mytilenenses Artemidem deam, quae vel curru cervarum vel cerva vehitur (cf. Shields 1917, 20), effingunt7. Quibus rebus pictis et religiones virginum-cervularum ante nuptias in Thessalia actae ac in Lesbo opinione mea coniectatae respondere possunt8. Et eadem mysteria Artemidis «mysteria Pnistiae Etephilae» in inscriptionibus Mytilenensibus antiquioribus nominata esse nos quidem putamus (IG XII (2) 484,11s. µυστηρίω Πνιστίας Ἐτηφίλας). De qua re vide plenius: Myakin 2012c, 402ss. Inscriptiones enim Lesbiorum antiquissimae sepulchraque generis Anatolici lapidea Artemidem Thermiam solam deam fertilitatis virgineae femineaeve deam nutricem ac cum Asia iunctam antiquitus praesentant9. Aedes quoque temporis Homerici novissima, quae in vico, cui Klopedi nomen est, nunc effossa repertaque est, demonstrat Artemidem deam fertilitatis virgineae (saepissime una cum Apolline) in Lesbo antiquitus cultam esse10. Nam illa aedes aetate sua praecedit id templum maximum famosumque, quod 46 columnas Aeolicas notissimas habuit. Quod templum Artemidis una cum Apolline cultae nunc definiri debere M. Axiotis proponit (Axiotis 2015, 13). Nonne de eadem Artemide, temporis Sapphici dea virginea una cum Apolline culta et ex origine cum deis Asiaticis coniuncta, illae testae ΑΠΟΛΛ[ΩΝΙ?] inscriptae et in aede

Cybeles in Mytilenis antiquissima repertae referre debeant?11 Etiam illud supra dictum Πνιστία epitheton deam Asiaticam prospicit. Quod epitheton enim una cum Καρίσ]σα epitheto Asiatico conspicimus in basi statuae, quae locis Mytilenarum antiquissimis effossa est. Haec statua scilicet eodem loco aperta est, quo statua alia Artemidi Aethiopiae dicata fuit12. Cuius statuae basi hanc inscriptionem videmus (...ος Νικόκλειος καὶ Ίµερία.../Νικόκλη τὸν πᾶιδα/...Καρίσ]σα Πνίστια, IG XII (2) 93; cf. IG XII (2) 92). Etiam concludimus hanc deam Cariam Suffocantem (Πνίστια) sive eandem Artemidem Mytilenensem mysticam esse, quae sub nomine peculiari mysteriorum habito subaudiatur, sive deam esse auxiliariam, quae Artemidi in mysteriis ministret. Nonne virgines, huius deae Pnistiae (= Suffocantis) sacerdotes, eaedem existimari possint, quae illius Artemidis sacerdotes «cervulae» supra dictae esse videntur (cf.ἱέ]ρεια Πνιστ[ί]ας, IG XII (2) 136, 4–7)? Cur non? Temporibus vero Romanis ipsi illi mores deae fertilitatis Mytilenaeorum mixti supra dicti Hesychium Alexandrinum induxerunt, ut unam Mytilenensem «deam Etephylam» Proserpinam nominaret (Hesych. ε 6495 L. Cf. IG XII (2) 222, 1–4). Sed temporibus Romanis in inscriptionibus Mytilenensibus, quae de mysteriis Artemidis dicunt, societatem permultam «dearum Cariarum Etephylarumque (Proserpinarum, scilicet!)» invenimus (τᾶν θέαν Ἐτ(η)φίλαν καὶ Καρίσσαν, IG XII (2) 255, 4). Illa autem «deae Etephilae» veluti Proserpinae nominatio Hesichiana nunc a me quidem interpretatio philologi Alexandrini solum intellegi debetur. Nam ex inscriptione supra dicta illud nomen Ἐτ(η)φίλα epitheton solum, instar nominationis Καρίσσα («Caria», i. e. – e Caria orta) formatum, efficitur.

Haec ipsa imago et mores multiplices Artemidis, quae diva mysteriorum suorum Mytilenensiumve ipsorum dominatur (cf. supra Ἄρτεµιν ὐπὸ, SEG XXVI 881, 4), ad venas dearum variarum illi demonstrandas valere vario tempore debuerunt. Artemis apud Mytilenaeos culta modo Artemidi Agroterae Atheniensium, modo Artemidi Lochiae, modo Hecatei et Artemidi Brauroniae similem se exhibet. Enimvero, nummi Mytilenaeorum Artemidem, quae facem cani currenti praefert, forma signaverunt (Shields 1917, 17s). Opus caelatum temporis Romani Lesbium Artemidem cum cane euntem faceque in manu instructam exprimit (Archontidou 1999, 52). Ille canis una cum Artemide expressus de venatione refert aperte, fax autem est «a common attribute of Artemis Lochia» (Dillon 2002, 25). Haud scio, an vero virgines-«ursulae», quae Artemidi Brauroniae ministrabant, et virgines-«cervulae», quae una cum Sapphone imperante Artemidi Mytilenensi apparuisse visae sunt, utraeque amictae crocotulis esse possint atque ante nuptias suas sub «domina ferarum» (πότνια θερῶν) imperante mereant. Cf. κροκόεντα[/πέπλον (Sapph. fr. 92, 7–8 Campbell)13 Cf. Redfield 2003, 105. Ἰόκολπος (‘pectora violacea habens’, ad verbum), epitheton unicum Sapphicum, ipsum de dea nutrice apud Sapphonem refert, ad novam nuptam aeque ac ad deam adhibetur (Sapph. frr. 21, 13; 30, 5; 103, 6–7 Campbell et fr. 58, 1 Campbell denuo suppletum). Et idem in ara Attica Artemidis Agroterae quoque repertum est (IG II² 4573). Haec ara de dea nutrice quoque refert et Artemidi Agroterae (quae filia Latonae, «pectora violacea habentis», hic appellatur) a sacerdote eius grates suas pro liberis bene partu editis agente consecrata est (vide plenius: Myakin 2012c, 392–411). Scilicet religiones ac ritus Artemidis Agroterae moresque comparandi ad contextum rituum mythologiarumque in illis mysteriis Mytilenensibus Artemidis explicandum maxime valebunt. Mores autem Artemidis Mytilenensis, quae dea virginum feminarumque fuit, in eo potius cernuntur, quod illa dea fontium culta est (Artemidi aquaeductus Mytilenis dicatus est: IG XII (2) 103, 106). Cui ipsi Artemidi una cum Apolline celebratae tunc et panegyris Fontium Calidorum (Θερµιακὴ πανήγυρις) consecrata est, et Sappho Alcaeusque carmina cantaverunt (cf. plenius: Myakin 2012c, 407). At clarissimus J. Croon videtur prave iudicare Artemidem Thermiam et epitheton Θερµία suum, et statum deae sanantis suum ab Apolline Thermio mutuatam esse (cf. Croon 1956, 193–220). Carmen enim epigraphicum Lesbium unum, quod J. Crooni ignotum fuit, demonstrat Artemidem deam sanantem «deamque Plataninam aquae abundantem»

Mytilenis antiquitus cultam esse (Πλα[τ]ανη[ί]ς κόρη ∆ίος ὐδατόεσσα). Quae «dea Platanina, Iovis filia», illos temporis Homerici reges sanavit donavitque fonte, qui vulneribus medetur Doryknamaque nominatur (quod nomen a δορύκνιον, quae appellatio medicamenti somnum conciliantis est, rectissime ducitur). Cf. (Myakin 2012, 84)14. Quo loco Artemis, quae pacem inter «reges antiquos bello defatigatos» confecit (πάλαι βασιλῆες ἀπὸ πτολέµοιο, IG XII Suppl. 129, 1–3), «dea Platanina, lovis filia» dicta cum Artemide Caryatide (KapuaTi;) comparanda est. Haec Artemis Caryatis a choris virginum Lacedaemoniarum veluti «eine Natur-und Fruchtbarkeitsgottin» (Nilsson 1906, 196) celebrabatur in diebus festis, qui Kapuai (Castaneae, ad litteras) nominati sunt (cf. Paus. III 10, 7)15. Quibus Artemidis Caryatidis sollemnibus choros virginum Lacedaemoniarum carmina Sapphonis cantavisse Poseidippus poeta, denuo in publicum datus, demonstrat (Lardinois 2009, 52s).

Itaque Artemis in carmine epigraphico supra laudato ipsa pro dea sanante, quae potionem placamenque porrigens prodit, ac pro dea arbitrante, quae finem discidiorum civilium fecit, progreditur. Haec dea ita fecit, ut reges lanceas «cassidesque cristis ornatas seponerent» (кори<6>а; ка99гоа [ппоХофои;, IG XII Suppl. 129, 4). Inde ita res evenit, ut usque ad Romana tempora Artemis magnum momentum ad rem publicam faceret, pacta foederaque sanctificaret, leges publicas in templo suo servaret. Ii, qui leges publicas violaverant, pecuniam irrogatam sacerdotibus Artemidis solvere debuerunt. Illae clarissimae sacerdotes-«roriferentes mysteriorum sanctissimorum» in senatu Mytilenaeorum interdum praesidebant (cf. IG XII (2) 67, 7–15 et 255, 1–4).

An vero quiddam de mysteriis Artemidis etiam ex fragmentis poetis Lesbiorum eligi possit? Etenim Sappho sive Alcaeus deam Artemidem “semper virginem” (ἄϊ πάρθενος) dicit et in «Hymno Artemidis» suo narrat «hanc venantem cacumina montis habitare» (ὀρέων κορύφαισ’ ἔπι) eoque modo «dea virgo, quae cervos necat ac (dea) venatrix nomine / a deis hominibusque apellatur» (πάρθενον δ’ ἐλαφάβ]ολον ἀγροτέραν θέοι / ἄνθρωποί τε κάλε]ισιν ἐπωνύµιον µέγα, Alc. fr. 304, 5–10 L.-P., si consequimur Sapph. fr. 44A, 9s. Campbell). Quibus narratis poeta quidem addit «Erotem ad illam non inclinari»(Ἔρος οὐδάµα πίλναται). Quo in loco autem de illo Erote mythistorico pennato notissimo, qui ad Artemidem advolare nolit, nullo modo agi posse certissime scimus¹⁶. Nam verbum πιλνάω (inclinor, adeo, attingo), quo poeta noster utitur, tali contextu erotico verborum dictorum usurpatum in inscriptione Delia «templi Artemidis» corruptissima quadam solum invenimus (IDélos II 443A fr. B 2,114 [Ἀ]ρτεµισιῶ[νος). Lacuna enim, quae πιλ[..]ν ἀν[ in 118 inscriptionis huius exprimatur, solum πιλ[νᾶ]ν suppleri posse videtur. Supra quod «inclinari» (linea 118 πιλ[νᾶ]ν ἀν[) suppletum et φάλε[ certissime scriptum in l. 114 quoque videmus. Quo loco φάλε[ω «penis» Ionice antiquissimoque modo expressus solum inscribi posse coniectura colligitur (quod nomen apud Hipponactem invenitur: cf. LSJ⁹ 1914 s.v. φαλῆς). Quae omnia etsi incerta sint, a nobismet quaeramus - an vere poeta verbo πίλναται utens, non solum de Artemide Eroteque mythistorico, sed etiam de caerimonia definita quadam, cuius forma et quasi naturalis nota amatoria videtur, narrare velit? An vere de ritu sacro, cuius ipsa Artemis personam subiectam passivam agere nequit, in Hymno Artemidis Sapphico Alcaicove supra dicto agi possit?¹⁷ Cuius generis ritus memoratus ex Hesychio extrahi posse videtur. Hesychius enim scribit (λ 1257 L.): «lombae – eae (genus femininum pluralis), quae sacrificiis Artemidis praesident, ex ornatu illius ludi (dictae). Nam ita Hermae (genus masculinum pluralis) appellantur: λόµβαι – αἱ τῆι Ἀρτέµιδι θυσιῶν ἄρχουσαι, ἀπὸ τῆς κατὰ τὴν παιδιὰν σκευῆς. οἱ γάρ φάλητες

οὕτω καλοῦνται¹⁸). Secundum enim Sudam «Thales est veluti Herma» – Φαλῆς, ὡς ‘Ερµῆς (Suda φ 50 A.). An vere apud Hesychium etiam agi possit de eis feminis virginibusve Artemidis sacerdotibus, quae penem coriaceum veluti Hermam deum ritu prae se tenentes sacrificiis Artemidis praesidebant? Quae sacerdotes virgines feminaeve λόµβαι supra dictae ab Hesychio cum iuvenibus virisve «denudatis» (λ 1256 L. λοµβούς – ἀπεσκολυµµένους) eodem numero haberi in sensu obscoeno videntur. Quae ipsae sacerdotes et inscriptione Delica supra dicta quoque memorari posse videntur (IDélos II 443, face A, frg. B 2,114 φάλε[). Eae «die orgiastische und anstössigen Tanzen» (Nilsson 1906, 184s.), quibus illa φαλλικὴ παιδιά aderat, et Artemidis Korythaliae et Artemidis Dereatidis sollemnium fuerunt (Pomeroy 2002, 109). Horum sollemnium hymni nominati καλαβῶται a virginibus Lacedaemoniorum in templo Artemidis Dereatidis cantati esse indicantur (Hesych. κ 379 L.). Et hymnorum fuerunt choreae, quae καλαβώτης sive καλαβίς appellatae sunt (Hesych. κ 373, κ 383 L.). Quas feminas saltantes (καλλιβάντες) «femoribus dominari» necesse erat (γένος ὀρχήσεως ἀσχηµόνως τῶν ἰσχίων κρατουµένων, Hesych. κ 471, 2–3 L.). Cf. certissime declarata: Hesych. κ 378 L. Cf. Poll. IV, 104. Si vero ad ipsa fragmenta poetarum Lesbiorum nosmet converterimus, ὀλισβ[ο]δόκοις nomen inveniemus in eis reliquiis carminum Sapphicorum Alcaicorumve, quibus et «Hymnus Apollinis» continetur, et alia, quia fragmentum 99 (a-b) col. I L.–P. Sapphonis fragmentumve Alcaei 303 Aa–Ab V servata sunt. Quorum trium carminum carmen unum memorat «filias Polyanactidis» (Πωλυανακτ[ίδ]αις), quae ipsae «penem (coriaceum) in se recipere» (ὀλισβ[ο]δόκοις) simulque se exercere una cum «fidibus canentibus» videntur (χόρδαισι διακρέκην, Sapph. fr. 99, col. I 2–5s. L.-P.)¹⁹. Carmine vero secundo Apollo, Latonae Iovisque filius, invocatur, ut ipse

Grynio silvestri relicto ac «oraculo» (χρη[σ]τήριον) celeriter «ad orgia adveniat» (]ἔπιθ’ ὀργίαν, Sapph. fr. 99(b),1–4 Campbell, cf. Sapph. fr. 99, col. I 10–11s. L.-P.)20. Quae quum ita sint, «orgia» in fragmentis Hymni Apollinis Sapphici Alcaicive indicata, sive de mysteriis sive de sacrificiis deorum dearumve, quae virginibus favent, quoque referre debent. Quo in hymno Artemis enim per vv. 10–11s. (Campbell) demonstratur: Ἄρτεµι?]ν ὔµνε […/ ἀδελφέαν (cf. Sapph. fr. 99, col. I 19– 20s. L.-P., cf. Sapph. fr. 99(b),10-11 Campbell), vide LSJ9 20). Haec est «Artemis, if the interpretation of the scraps is correct», D. A. Campbell notat (Campbell 1990, 125). Interpretationibus cuius loci habitis aliis meritis nullis nos hanc consequi debemus. An vero de mysteriis illis ipsis Artemidis, quibus virgines feminaeve Lesbicae λόµβαι, penem coriaceum veluti Hermam deum ritu prae se tenentes, sacrificiis Artemidis praesidebant, in fr. 99, col. I, 2-20s. L.-P. agatur? Nam si nos Sapphonis fragmentum 155 V et ea, quae mihi clarissimoque C. Neri videntur, se-quimur, fragmentum 99 (a–b) L.-P. supra dictum eiusque «spiritus iambicus» necesse fit Sapphonis ipsius (de «spiritu iambico» Sapphonis vide: Martin 2016, 111s. Cf. Neri 2013, 16s.). Quibus carminibus chorisve sive diverbiis ritualibus sensu obscoeno cantatis ea fragmenta Sapphica, quae de «virgine-coniuge» (σύζυγος) sive de «arte amatoria» talis modi cantaverunt, certissime pertinere videntur (Sapphonis: fr. 213,6; fr. 57; fr. 68(a); fr. 71; fr. 99 (a-b); fr. 133(a); fr. 137; fr. 145; fr. 178 Campbell). Etenim iam clarissimus noster Iohannes Luniak, primus virorum doc-torum omnium, de eis diverbiis Sapphicis sensu obscoeno cantatis, quibus «coi-tus mentionem fieri» videtur, iure ac merito scripsit (Luniak 1888, 22). Quibus rebus supra laudatis testimonia quidem certissima addamus – Eresiorum antiquorum nummum (IV–III BC), cuius in una parte Sappho (ΣΑΦΦΩ subscripta) ly-ram penemve coriaceum plectrumve vere amplissimum manu tenens, in altera vero parte ipse Herma deus depictus est (vide: Papadzoglou 2013, 67). Cui nummo et vas adiciamus Lucanicum (450–400 BC datum), quo Sappho ΣΑΠΦΩ ΤΑΛΑΣ («Sappho miser», scilicet, in genere masculino, cf. supra) subscripta penem ipsum coriaceum evidentem manu tenere ac veluti sacerdos ab Erote pennato corona ornari videtur21. Notum est deum Hermam solum deorum in in- scriptionibus Graecis posterioribus Asiae Minoris «Hermam, deum,cultorem Mu-sarum» veluti quandam virginem Sapphonis nominari (TAM III/1 35, A1 µουσο[πόλ’ ὦ θ]εός, Ἑρµῆς). Et Herma ipse et a Sapphone deus fertilitatis femineae nuptiarumque et a Lesbiis deus fertilitatis cultus est (Cf. Athen. III, 77 Kaibel; Sapph. fr. 141, 3–4 et fr. 150 V. De qua re vide: Papadzoglou 2013, 26). An vero ipsa sententia ac vis, quae mysteriis Artemidis Mytilenensibus subiecta sit, a nobis consequentibus res illas supra laudatas ac illud Sapphonis Alcaeive fragmentum dubium contextu supra laudato cognitum intellegi possit? Speramus quidem. Quae supra collata etiamsi incerta sint, ita tamen cognoscuntur, ut a me nunc veluti primis in lineis solum rerum ipsarum diligentius investigandarum explorandarumque causa exponantur.

Qua scilicet ratione ille ritus Artemidis supra dictus, qui Hymno Artemidis Sapphico Alcaicove clam designari posse videtur, similis conspicitur et ritibus, qui Artemidis Corythaliae Artemidisque Dereatidis sollemnium fuerunt (vide supra) et eis rebus ritualibus, quae lege Cyrenaica epigraphica IV saec.BC. memorari videntur: τὸ νυµφήιον ἐς Ἄρταµιν κατ[ενθ]ὲν δεῖ, / ‘οπόκα κα δήληται ’Αρταµιτίοις, [ὡς /τά]χιστα δὲ λῶιον, ἃ δέ κα µὴ κατένθηι [οὐ / θυ]σεῖ τᾶι Ἀρτάµιτι (Dillon 1999, 67. Cf. SEG XX 717, 84–97). Si rememorati erimus illa mysteria Artemidis a Mytilenaeis quoque mysteria Pnistiae (Deae Suffocantis) nominata esse, iure ac merito proponemus virginitatem suam veluti «ein blutiges Opfer» Artemidis causa virginibus Lesbicis immolandam esse (cf. Burkert 20112, 234). Nonne cum hoc ritu amatorio et illa verba dictaque chori Sapphici nuptialis quoque coniungi recte possint παρθενία, παρθενία ποῖ µε λίποισ’ἀποίχῃ; / οὐκέτι ἤξω πρὸς σέ, οὐκέτι ἤξω (Sapph. fr. 114 Campbell)? Nam haec dicta animum ad similium verborum memoriam revocant. Quae verba a virginibus coloniarum Lesbicarum Troadensium nupturis seque lavantibus veluti fluvio nubentibus ritu iam in III BC edicebantur: «Accipe, Scamandre, virginitatem meam» - λαβέ µου, Σκάµανδρε, τὴν παρθενίαν (Ps.-Aeschin. Epist.10)22. Meminimus enim Artemidem deam fontium Mytilenis cultam esse. Scilicet, necesse est a sola Artemide personam fluvii Mytilenis geri posse. Constat enim Artemidem solam deam «choragum» (ἀρχίχορον) nominatam inscriptionibus Mytilenensibus esse (Digidikis 1998, 85).

Quae virginitas re aut ritu solum ad Artemidem immolanda prospicere liberis partu felici reddendis debuisse videtur. Nam una ex parte infans angustiis uteri perviis factis natus «Deam suffocantem» (Pnistiam) fugere poterat, altera quidem ex parte femina novonupta sive nuptura sive etiam gravida, quae illis mysteriis initiata est, «sub Artemidem iit» rectissime, in manum Artemidis se tradebat, in universum illius transibat23. Hac in re conclusiones indicatae meae cum dissertationibus C. Neri de «Afrodite violenta» Sapphica denuo collectis optimo modo congruunt (Neri 2017, 13 etc).

Quae Artemidis Sapphicae cultae interpretatio supra proposita solum ea, quae videatur, a nobis existimari certissime debere dicent feminae virique doctissimi. Res tamen investigatas ita satis habemus, ut illa ipsa interpretatio supra proposita probabilissima videri debeatur totis viris feminisque doctissimis.

Breviata

Alc. Fr. Campbell – Alcaeus. Fragmenta (ed. D. A. Campbell)

Alc. Fr. L.- P. – Alcaeus. Fragmenta (ed. E. Lobel et D. Page)

Alc. Fr. V – Alcaeus. Fragmenta (ed. E.-M. Voigt)

Ar. Ra. – Aristophanes. Ranae (ed. V. Coulon et M. Van Daele)

Ar. Th. – Aristophanes. Thesmophoriazusae (ed. V. Coulon et M. Van Daele)

Athen. Kaibel – Deipnosophistae Athenei Naucratitae (ed. G. Kaibel)

Et. Gud. St. – Etymologicum Graecae linguae Gudianum (ed. F. G. Sturz)

Et. M. Kallierges – Etymologicum Magnum Graecum (ed. F. Laserre, N. Livaradas sequen-tes Z. Kallierges)

GVI – Griechiesche Vers-Inschriften (ed. W. Peek)

Graffites d’Abydos – Les Graffites grecs du Memnonion d’Abydos (ed. P. Pedrizet et G. Lefebre)

H. Hom. Cer.– Hymnus Homericus in Cererem (ed. T. W. Allen, W. R. Halliday, E. E. Sikes)

Her. – Herodotus. Historiae (ed. Ph.-E. Legrand)

Hes. Fr. M.-W. – Hesiodus. Fragmenta (ed. R. Merkelbach et M. L. West)

Hes. Theog. – Hesiodus. Theogonia (ed. M. West)

Hes. Op. – Hesiodus. Opera et dies (ed. F. Solmsen)

Hesych. L. – Hesychii Alexandrini Lexicon (ed. K. Latte)

IDelos II - Inscriptions de Delos. Vol. II. Comptes de Hieropes. Loi ou reglements, contraits d’entreprises et devis (ed. Felix Durrbach)

LSJ9 – H. G. Liddel, R. Scott, H. S. Jones, Greek-English Lexicon. With a revised supplement 1996

IG II² – Inscriptiones Graecae. Vol. II. Inscriptiones Atticae aetatis, quae est inter Euclidis annum et Augusti tempora. Pars III. Dedicationes. Tituli honorarii. Statuarum subscriptiones. Tituli artificum. Tituli sacri. Inscriptiones ararum. Oracula. Similia. Tituli sepulcrales (ed. J. Kirchner)

IG IX2 – Inscriptiones Graecae. Vol. IX. Inscriptiones Graeciae septentrionalis voluminibus VII et VIII non comprehensae. Pars II. Inscriptiones Thessaliae (ed. O. Kern)

IG XII (2) – Inscriptiones Graecae. Vol. XII. Inscriptiones insularum Aegei praeter Delum. Pars II. Inscriptiones Lesbi, Nesi, Tenedi (ed. Guil. R. Paton)

IG XII Suppl. – Inscriptiones Graecae. Vol. XII. Supplementum (ed. Fr. Hiller Von Gaertringen)

Il. – Homeri Ilias (ed. T. W. Allen)

LI. – Lindos. Inscriptions (Nos. 1–710). Ed. Chr. Blinkenberg

Od. – Homeri Odyssea (ed. P. von der Mühll)

Paus. – Pausanias. Graeciae descriptio. Volumina I-II (ed. W. H. S. Jones, M. A. Ormerod)

Poll. – Julius Pollux. Onomasticon (ed. E. Bethe)

Ps.-Aeschin. Epist. 10 – Pseudo-Aeschini Epistula 10 (ed. L. Rademacher, Fr. John)

Sapph. Fr. Campbell – Sappho. Fragmenta (ed. D. A. Campbell)

Sapph. Fr. L.- P. – Sappho. Fragmenta (ed. E. Lobel, D. Page)

Sapph. Fr. V. – Sappho. Fragmenta (ed. E.- M. Voigt)

Schol. In. Il. –Scholia Graeca in Homeri Iliadem. Scholia vetera (ed. H. Erbse)

SEG XX – Supplementum Epigraphicum Graecum. Vol. XX (ed. J. C. Gieben)

SEG XXVI –Supplementum Epigraphicum Graecum. Vol. XXVI (ed. H. W. Pleket, R. S. Stroud)

SEG XXXIV – Supplementum Epigraphicum Graecum. Vol. XXXIV (ed. H. W. Pleket, R. S. Stroud)

Serv. Ecl. –Servii Grammatici qui feruntur in Vergilii BUCOLICA et GEORGICA commentarii (ed. G. Thilo)

Strab. – Strabonis Geographica (ed. A. Meineke)

Suda A. – Suidae Lexicon (ed. A. Adler)

TAM III/1 – Tituli Asiae Minoris, III. Tituli Pisidiae linguis Graeca et Latina conscripti, 1. Tituli Termessi et agri Termessensis (ed. Rudolf Heberdey)

Index Bibliographicus

Archontidu, A. (1999) Archaelogical Museum of Mytilene. Mytilene.

Axiotis, M. (2015) «Geometriki Lesvos (Γεωµετρική Λέσβος)», Aiolika Chronika (Αιολικά χρόνικα) XVII, 7–13.

Bettenworth, A. (2014) «Sappho’s Amme: Ein Beitrag zum neuen Sapphofragment (Brothers Poem)», Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik CXCI, 15–19.

Bierl, A. (2003) «Ich aber (sage), das Schonste ist, was einer liebt». Eine pragmatische Deutung von Sappho fr. 16 LP/V», QUCC n.s. LXXIV, 91–124.

Burkert, W. (2011²) Griechische Religion der archaischen und klassischen Epoche. Zweite, überarbeitete und erweiterte Auflage. Die Religionen der Menschheit, Band 15. Stuttgart.

Burris, S. – Fish, J. (2014) «Sappho 16. 13-14 and a Marginal Annotation Attributed in PSI 123 to Nikanor», Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik CLXXXIX, 2–31.

Caciagli, St. (2016) «Lesbos et Athenes entre noXig et oMa», in La poesie lyrique dans la cité antique. Les Odes d’Horace au miroir de la lyrique grecque archaique, edd. B. Delignon, N. Le Meur, O. Thevenaz (Lyon), 35-48.

Caciagli, St. (2011) Poeti e società. Comunicazione poetica e formazioni sociali nella Lesbo del VII/VI secolo a.C. Amsterdam.

Caciagli, St. (2010) «Il temenos di Messon: uno stesso contesto per Saffo et Alceo», LEXIS. Poetica, retorica e communicazione nella tradizione classica , ed. A. Hakkert (Venezia) XXVIII, 227–257.

Caciagli, St. (2007) Poesia e Società. Communicazione poetica e formazioni sociali nella Lesbo del VII/VI secolo a. C. Praesentata dall Dott. Diss. Bologna.

Calame, Cl. (1997) Choruses of Young Women in Ancient Greece. Their Morphology, Religious Role, and Social Function, Angl. vers. Lanham 1997 (ed. or. Roma 1977).

Calame, Cl. (1996) «Sappho’s group: an Initiation into Womanhood», in Greene 1996 [g. v.], 113–124.

Campbell, D. (1990) Greek Lyric, I. Sappho and Alcaeus , Cambridge, Mass./London.

Charitonidis, I. (1966) «I idiomorfia tou lesviakou politismou stin archaiki Lesvo» ‘Η (^3lo^opф^а тои Хгав1акои noXiTia^ou tt^v арх«Тк^ Лгаво), Lesviaka (Левака) V, 161–169.

Cole, S. (2004) Landscape, Gender, and Ritual Space. The Ancient Greek Experience . Berkeley.

Cronkite, S.-M. (1997) The Sanctuary of Demeter at Mytilene: a Diachronic and Contextual Study. I. Text. Diss. London.

Croon, J. (1956) «Arthemis Thermia and Apollo Thermios (with an Excursus on the Oe-tean Heracles-cult)», Mnemosyne IX, 3, 193–220.

Digidikis, G. (1998) «I latria tis Artemis sti Lesvo (Ι λατρεία της Άρτεµις στη Λέσβο)», Les-viaka (Λεσβιακά) XVII, 81–89.

Dillon, M. (2002) Girls and Women in Classical Greek Religion. London.

Dillon, M. (1999) «Post-nuptial sacrifices on Kos (Segre, ED, 178) and ancient Greek marriage rites», Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik CXXIV, 63–80.

Dodd, B.–Faraone, Chr. (2003) Initiation in Ancient Greek Rituals and Narratives. New Critical Perspectives. London/New York.

Ferrari, Fr. (2014) «Saffo e i suoi fratelli e altri brani del primo libro», Zeitschrift für Papy-rologie und Epigraphik CXCII, 1–19.

Ferrari, Fr. (2007) Una mitra per Cleis. Saffo e il suo publico . Pisa.

Freeman, Ph. (2016) Searching for Sappho: the lost Songs and World of the First Woman Poet: Including New Translations of All of Sappho’s Surviving Poetry . New York/London.

Giebel, M. (1980) Sappho in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten . Hamburg.

Greene, E. (1996) Reading Sappho. Contemporary Approaches. Berkeley.

Gvosdeva, T. (1998) «The motif of Cecropidum in the Arerepheas and Panafineas» [in Russian], in Gvosdeva I. A (ed.), The Ancient East and the Antic World I (Moskva), 114–135.

Hamm, E.- M. (1957) Grammatik zu Sappho und Alkaios . Berlin.

Hiller, Fr. (1936) «Neue Forschungen zur Geschichte und Epigraphik von Lesbos», Nach-richten von der Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen. Philologisch-historische Klasse 1 (6), 107–122.

Kahil, L. (1977) «Artemis attique», Comptes-rendus des seances del annee - Academie des inscriptions et belles-lettres, 120-e année, 1, 126–130.

Kondis, I. D. (2011) Lesviako polyptycho. Apo tin istoria, tin techni ke ti logotechnia (Λεσβιακό πολυπτυχό. Από την ιστορία, την τέχνη και τη λογοτεχνία). Mytilini.

Lardinois, А. (2009) «The New Sappho poem (P. Koln. 1231 and 21376). Key to the Old

Fragments», in E. Green, M. B. Skinner (edd.), The New Sappho On Old Age. Textual and Philosophical Issues (Cambridge, Mass.), 41–58.

Lardinois, A. (1996) «Who Sang Sappho’s Songs?», in Greene 1996 [vide supra], 150–175.

Luniak, I. (1888) Quaestiones Sapphicae. Accedit corollarium criticum atque exegeticum ad Ovidianam Sapphus epistulam. Kazaniae.

Martin, R. (2016) «Sappho, Iambist: Abusing the Brother», in A. Bierl, A. Lardinois (edd.) The Newest Sappho: P. Sapph. Obbink and P. GC Inv. 105, frs ., Leiden, 110–126.

Myakin, T. (2016) «Sappho and Mysteries of Artemis in Ancient Mytilene» [in Russian], Vestnik NGU 15/8, 25–38 .

Myakin, T. ( 2004) Sappho. Language, World view, Life [in Russian]. St.-Petersburg.

Myakin, T. (2012a) Through Cologne to Lesbos: a meeting with a genuine Sappho [in Russian]. Novosibirsk.

Myakin, T. (2012b) Per Coloniam Agrippinam ad Lesbum. Sapphus fide dignae occursus. Novosibirsk.

Myakin, T. (2012c) «An Sappho Sacerdos Artemidis fuerit? (sive de epitheto ἰόκολπος Sapphico dissertationes quaedam)», Hermes CXL/ 4, 391–416.

Myakin, T. (2014) «Sappho is wise» or the Philosophy of Female Initiation (the Sapphic “thiasos” in the light of the latest discoveries in papyrology and epigraphy)» [in Russian], ΣΧΟΛΗ (Schole) VIII/2, 425–444.

Müller, M. (2016) «Re-Centering Epic Nostos: Gender and Genre in Sappho’s Brothers Poem » , Arethusa XLIX, 25–49.

Nagy, Gr. (2016) «A poetics of Sisterly Affect in the Brothers Song and In Other Songs of Sappho» , in A. Bierl, A. Lardinois (edd.) The Newest Sappho: P. Sapph. Obbink and P. GC Inv. 105, frs. Leiden, 449–493.

Neri, C. (2017) «Afrodite violenta (Sapph. Fr. 26= ‘Kypris poem’)», Eikasmos XXVIII, 9-21.

Neri, C. (2015a) «La mamma e la festa (Sapph. Fr. 9V + P. GC. Inv. 105 fr. 1)», Commentaria Classica. Studi di filologia greca e latina II, 9–20.

Neri, C. (2015b) «Il Brothers Poem e l’edizione alessandrine (in margine a P. Sapph.

Obbink)», Eikasmós XXVI, 53–75.

Neri, C. (2013) «Olisboi e Polianattidi (Sapph. Fr. 99 L.-P. = Alc. Fr. 303A)», Eikasmos XXIV, 11–28.

Nilsson, M. (1906) Griechische Feste von Religiöser Bedeutung Mit Ausschluss der Atti-schen. Leipzig.

Obbink, D. (2015) «Interim Notes on Two New Poems of Sappho», Zeitschrift für Papyro-logie und Epigraphik CXCIV, 1–8.

Obbink, D. (2014) «The New Poems by Sappho», Zeitschrift für Papyrologie und Epigra-phik CLXXXIX, 32–49.

Obbink, D., Burris, S., Fish, G. (2014) «New fragments of book 1 of Sappho», Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik CLXXXIX, 1–28.

Papadzoglou, I (2013) Istoria tis Archeas Eresou polis tis nisou Lesvou (Ιστορία της Αρχαίας Ερεσού πόλης της νήσου Λέσβου). Mytilini.

Plehn, S. L. (1826) Lesbiacorum liber. Berolini.

Pomeroy, S.- B. (2002) Spartan Women. Oxford/New York.

Prodi, E. M. (2017) «Text as Paratext: Pindar, Sappho, and Alexandrian Editions» , Greek, Roman and Byzantine Studies V, 547–582 .

Redfield, J. M. (2003) The Locrian Maidens: Love and Death in Greek Italy. Princeton.

Shields, E. L. (1917) The Cults of Lesbos. Diss. Menasha.

Sironi, Fr. (2015) «La Nutrice di Saffo in P. Oxy. 2289 e i paralleli omerici nel ‘Carme del fratelli», Acme LXVIII, 111–118.

Sissa, G. (1984) «Une virginite sans hymen: le corps feminin en Grece ancienne», Annales.

Economies, Sociétés, Civilisations. 39-e année VI, 1119–1139.

Spencer, N. (1995a) Gazetteer of Archaelogical Sites in Lesbos. Oxford.

Spencer, N. (1995b) «Early Lesbos between East and West: A “Grey Area” of Aegean Ar-chaelogy», The Annual of the British School at Athens 90, 269–306 .

Yatromanolakis, D. (2007) Sappho in the Making. The Early Reception , Cambridge, Mass./London.

West, M. (2014) «The nine poems of Sappho», Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik CXCI, 1–12.