Globallasiw d'awirinde 'Ozbekstan Respublikasini'n k'op milletli m'amleket sipatindai rawajlaniw perspektivasi

Maǵlıwmatlarǵa kóre, bunnan 100 jıl burın mámleketimiz aymaǵinda 70 ke jaqın millet wákilleri jasaǵan. 1926-jılı elimizde 90 millet hám elat wákilleri jasaǵan bоlsa, 1959-jılda оlardıń sanı 113ke, 1979-jılı 123ke, 1989-jılı bоlsa 130ǵa jetti. Respublikamızda jasawshı milletlerdiń arasındaǵı dоslıqtı, birge islesiwdi, оlardıń mádeniy-ruwхıy talapların qanaatlandırıw hám milletler ara tatıw qatnasıqlardı bekkemlew ushın Birinshi Prezidentimiz I.Karimоvtıń baslaması menen 1992-jıl 13-yanvarda Respublikalıq Baynalmilal mádeniyat оrayı shólkemlestirildi. Оnıń tiykarǵı wazıypasın ministrlikler, mákemeler, Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi, wálayat, qala, rayоn hákimlikleri, jámiyetlik shólkemler menen birge milletler ara qatnasıqlar tarawında birden bir mámleketlik siyasattı ámelge asırıwǵa qatnasıwdan, milliy ruwхıy-mádeniy оraylardıń iskerligin jetilistiriw hám оlardıń ózlerine tiyisli bоlǵan úrp-ádet, dástúrlerin tiklewge hám rawajlandırıwǵa járdem beriwden ibarat.

Óziniń quramı hám mazmunı tárepinen hár túrli xalıqlar birliginen shólkemlesken biziń jámiyetimizde milletler aralıq tatıwlıqtı saqlawǵa bólek itibar berip kelinbekte. Ózbekstannıń baylıqları kóp, biraq biziń eń úlken baylıǵımız, eń úlken qádiriyatımız, bul – jámiyetimizde húkim súrip atırǵan tınıshlıq, milletler aralıq doslıq hám birlik bolıp tabıladı.1

Àmeldegi Prezidentimiz Sh.Mirziyoev ta Birinshi Prezidentimiz belgilep bergen joldan baģdar alıp, reformalardı jedel pàt penen alıp barmaqta. Atap aytqanda, Milletler ara tatiwliq hàm dinler ara bawrikeńlik màselesininiń 2017-2021-jillar araliģinda Òzbekstandi rawajlandiriw boyinsha "Háreketler strategiyasi"niń besinshi baģdarinda aktual waziypa etip belgilep berilgenligi sòzimizdiń dáliyli. Ózbekstanda da usı kúnge shekem milletler aralıq qarım-qatnaslarlardı jolǵa qoyıw boyınsha bir qatar qararlar, pármanlar, nızamlar qabıl etilgen. Ótken 2019-jılı 15-noyabr kúni Prezidentimiz Sh.Mirziyoev tastıyqlaǵan “Milletler aralıq qarım-qatnaslar tarawında Ózbekstan Respublikası mámleket siyasatı koncepciyası” qabıl etildi.2 Bul koncepciyanıń ameliy hám tariyxıy áhmiyeti sonda buǵan shekem bar bolǵan hár túrli nizam, qarar, párman hám basqa da normativ huqıqıy hújjetler ulıwmalastırılıp hám tártiplestirilip, sistemali tárizde usı koncepciyada óz sáwleleniwin taptı. Koncepciya 6 bap, 12 punktten ibarat bolıp, bunda tiykarǵi túsinikke “Milletler aralıq qarım-qatnaslar – bul mámleket aymaǵında jasawshı milletler hám elatlar ortasındaǵı, jámiyet turmısınıń barlıq tarawların qamtıp alatuǵin qarım-qatnaslar”3 dep táriyip berilgen.

Koncepciyanıń 2-babında milletler aralıq qarım-qatnaslarlar tarawında Ózbekstan Respublikası mámleket siyasatınıń tiykarǵı principleri etip tómendegiler belgilengen:4

• -    Puqaralardıń teń huqıqlıǵı;

• -    Jámiyetlik ádillik;

• -    Nızam ústinligi;

• -    Millet hám elatlardıń mádeniy, til hám diniy qádriyatları, tradiciya hám úrp-ádetlerin óz-ara húrmet etiw;

• -    Ózbekstan Respublikası puqaralarınıń, sonıń menen bir qatarda shet ellerde jasawshı puqaralardıń huqıq hám erkinliklerin qorǵaw;

• -    Ózbekstan Respublikası mámleket suvereniteti hám aymaqliq bir pútinligi principlerinen ibarat.

Sonday-aq, Ózbekstan aymaǵinda jasawshı basqa milletler hám elatlardıń mádeniyatı, tili, úrp-ádet hám dástúrlerin saqlap qalıw, úyreniw hám rawajlandırıw máselesine mámleket siyasatı dárejesinde dıqqat awdarılıwı, sonıń menen birge jámiyette júzege keliwi múmkin bolǵan milletler ara kelispewshilikler hám konfliktlerdiń erte aldın alıw profilaktikası ushın tarawda effektiv monitoring mexanizmlerin qáliplestiriw, milletshilliktiń hárqanday formalarina jol qoymaw biziń mámleketimizdiń milletler aralıq qarım qatnaslar mádeniyatı máselesinde ózine tán jol tańlaǵanın ańlatadı. Bul baǵdarda milliy-mádeniy oraylardıń is alıp barıwina mámleket tárepinen hár tárepleme qollap-quwatlaw hám sıylıqlaw is-ilájları názerde tutılǵan.

Koncepciyada berilgen quramalı wazıypalardı orınlaw óz gezeginde metodologiyalıq tiykarlardı, ilimiy-teoriyalıq derekler hám izertlewler nátiyjeleriniń bolıwın talap etedi. Óytkeni, milletler aralıq qarım-qatnaslar máselesi bul tájiriybe ótkeretuǵın dárejede ápiwayı qatnaslar jıyındısı emes. Bunda alǵı ilimiy izertlewler nátiyjeleri, tariyx gúwa bolǵan jaǵdaylar, hám milletler aralıq qarım-qatnaslarlardıń endigi keleshegi boyınsha boljawlardı tereń izertlep, soǵan bola iykemlesiw, jaǵdaydı durıs hám obyektiv bahalap, usı tiykarda is-ilájlardı dawam ettiriwdi talap etedi.

Usı maqsette Ózbekstanda “Milletler aralıq qarım-qatnaslar hám shet mámleketler menen doslıq baylanısları” komiteti janında “Milletler aralıq qarım qatnaslarlar boyınsha ilimiy-ámeliy izertlewler orayı” shólkemlestirildi5. Oraydıń tiykarǵı wazıypaları qatarında:

• •    milletler aralıq qarım-qatnaslarlar tarawinda sistemalı tiykarda ilimiy, atap aytqanda, sociallıq izertlewler, sonıń menen birge, usı baǵdardaǵı processlerdi rawajlandırıwdıń monıtoringin jolǵa qoyıw;

• •    milletler aralıq qarım-qatnaslarlar tarawinda ilimiy maqalalar, kitaplar, ilimiy izertlew materialları, informacion-analitikalıq sholıwlar tayarlaw hám járiyalaw;

• •    jetekshi jergilikli hám shet el ilimpazları, ekspertler hám qánigeler qatnasıwında milletler aralıq qarım-qatnaslarlar tarawinda ilimiy-teoriyalıq hám ilimiy-ámeliy konferenciyalar, seminarlar, sáwbetler, lekciyalar hám basqa ilájlardı shólkemlestiriw hám ótkeriw;

• •    milletler aralıq qarım-qatnaslarlar tarawindaǵı mashqalalardi úyreniw hám olardı sheshiwde shet el tájiriybelerin analizlew hámde Ózbekstan sharayatında áne sol tájiriybelerden paydalanıw boyınsha usınıslar islep shıǵıw ;

• •    milletler ara tatıwlıqtı bekkemlew, jámiyette milletshillik aqıbetinde júzege keliwi múmkin bolǵan tartıslı jaǵdaylar hám kelispewshiliklerdiń aldın alıw hám

5 aliy_tadqiqotlar_markazi_tashkil_etildi olardı profilaktika etiw, sonıń menen birge, usı tarawdaǵı qawipsizlikke qáwip hám qawip-qáterlerge qarsı gúresiw boyınsha usınıslar tayarlaw máseleleri keltirip ótilgen.

Juwmaq sipatinda soni aytiwimiz múmkin, bul koncepciyanıń ámeliy hám tariyxıy áhmiyeti sonda, buǵan shekem bar bolǵan hár túrli nizam, qarar, párman hám basqa da normativ-huqıqıy hújjetler ulıwmalastırılıp hám tártiplestirilip, sistemali tárizde usı koncepciyada óz sáwleleniwin taptı. Ózbekstan aymaǵinda jasawshı basqa milletler hám elatlardıń mádeniyatı, tili, úrp-ádet hám dástúrlerin saqlap qalıw, úyreniw hám rawajlandırıw máselesine mámleket siyasatı dárejesinde dıqqat awdarılıwı, sonıń menen birge jámiyette júzege keliwi múmkin bolǵan milletler ara kelispewshilikler hám konfliktlerdiń erte aldın alıw profilaktikası ushın tarawda effektiv monitoring mexanizmlerin qáliplestiriw, milletshilliktiń hárqanday formalarina jol qoymaw biziń mámleketimizdiń milletler aralıq qarım qatnaslar mádeniyatı máselesinde ózine tán jol tańlaǵanın ańlatadı.

Paydalanilǵan ádebiyatlar dizimi:

• 1.    Каримов И.А. Республика байнамилал маданият маркази ташкил этилганининг 10 йиллигига бағишланган тантанали мажлис қатнашчиларига табрик. // Каримов И.А. Ҳавфсизлик ва тинчлик учун курашамиз. 10-жилд.- Тошкент: Ўзбекистон, 2002.-Б.181

• 2.    Миллатлараро муносабатлар соҳасида Ўзбекистон Республикаси давлат сиѐсати концепциясини тасдиқлаш тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. ПФ-5876-сон 15.11.2019.

• 3.     https://lex.uz/docs/4597662

• 4.     https://www.norma.uz/oz/qonunchilikda_yangi/millatlararo_munosabatlar _buyicha_ilmiyamaliy_tadqiqotlar_markazi_tashkil_etildi.