Jahon tilshunosligida sohaviy terminologiya taraqqiyoti

Ilm-fanning rivojlanish mantig‘ini tushunish, terminologiyada yangi bosqichning rivojlanish qonuniyatini asoslash va uning xususiyatlarini berish uchun Ye.S. Kubryak asarlarida taklif qilingan lingvistik bilimlarning rivojlanishini tahlil qilish sxemasiga murojaat qilish maqsadga muvofiqdir. Ushbu sxema bo‘yicha, terminologiyaning har bir davri uchun shart-sharoit, predmet-kognitiv va protsessual qismlarni aniqlash kerak, shuning uchun terminologiyaning har bir yo‘nalishini tahlil qilishning umumiy konsepsiyasi quyidagi shaklga ega:

• 1)    o‘rnatish: integratsiya, integratsiya turi, momentum;

• 2)    mazmuni: tadqiqot obyekti, tadqiqot predmeti;

• 3)    metodologiya: tushuntirish.¹⁰

Kognitiv terminologiya, bir tomondan, an’analarni davom ettirsa, ikkinchi tomondan, ilmiy bilimning zamonaviy bosqichiga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Shuning uchun kognitiv yo‘nalishning xususiyatlarini terminologiyaning oldingi bosqichlari bilan solishtirganda ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Agar an’anaviy terminologiya lingvistik belgini tahlil qilishdan nariga o‘tmasa, kognitiv yo‘nalish terminologiyani "ochiq" fanga aylantiradi, uning chegaralarini kengaytirish tendensiyasi, fanlararo tadqiqot dasturlarini ajratishga olib keladigan integratsion jarayonlarga moyillik (masalan, hodisa ma’lumoti va uni qayta ishlash bilan shug‘ullanadigan kognitiv fan) E.S. Kubryakovaning tadqiqotlarida "ekspansionizm" nomini oldi12. Bu tushunchadagi ekspansionizm zamonaviy tilshunoslikning yana bir o‘ziga xos xususiyati - antropotsentrizm bilan chambarchas bog‘liq, chunki ular birinchi navbatda tilni tuzuvchi - odamning muhim xususiyatlaridan izoh topishga harakat qilmoqdalar. Antropotsentrizm fanlararo sintezning yetakchi yo‘nalishiga aylanib bormoqda, bu til tizimining shakllanishida inson omili, matnning nominativ tashkil etilishi va lingvistik shaxsiyatni hisobga olishda namoyon bo‘ladi. “Antropotsentrizm tadqiqotning o‘ziga xos prinsipi sifatida, ilmiy obyektlar, birinchi navbatda, ularning inson uchun roliga, uning hayotidagi maqsadiga, inson shaxsiyatini rivojlantirish vazifalariga ko‘ra o‘rganilishiga bog‘liq.”13 Biroq, ko‘plab tadqiqotchilarning fikricha, tilni o‘rganishda antropologik tamoyilning ahamiyatini tan olishlariga qaramay, "antropologik tilshunoslik haqida alohida fan yoki tilshunoslikning alohida bo‘limi sifatida gapirmaslik kerak, chunki til umuman mohiyatan antropotsentrik".14 L.G. Zubkova, shuningdek, zamonaviy tilshunoslikning antropologik ta’rifi, aslida, ortiqcha deb hisoblaydi: "Strukturalizmning o‘rta oqimlarida uning insoniylashish xavfiga javoban, yaqinda paydo bo‘lgan tilshunoslikni" insonparvarlashtirish "zarurati bilan oqlash mumkin. " Yuqorida aytilganlarni kognitiv terminologiyaga to‘liq bog‘lash mumkin, bu antropotsentrizm prinsipi bo‘lib, unda pragmatik yo‘naltirilgan "normotsentrizm" va "tilshunosentrizm" bilan solishtirganda asosiy farqlovchi xususiyat bor.15

Kognitiv terminologiyaning boshqa fanlarga jozibadorligi uning lingvistik faktlar uchun u yoki bu tushuntirishni topish istagi bilan belgilanadi va fanlararo sintezga moyillik bilan namoyon bo‘ladi. Shuningdek, kognitiv terminologiyaning rivojlanishi shuni ko‘rsatadiki, turli maktablarning pozitsiyalarining integratsiyasi va yaqinlashuvining amalda kuzatilgan jarayonlariga qaramay, ularning har biri o‘z rivojlanish yo‘lini davom ettiradi, tadqiqotning turli sohalarini namoyish etadi va mohiyatan alohida (kichik) ilmiy bilimlar paradigmasidir. Shuning uchun kognitiv terminologiyani poliparadigmatik deb ta’riflash mumkin. Terminologiyaning kognitiv yo‘nalishining subyekt-kognitiv qismini tasvirlashda uni an’anaviy yo‘nalishlar bilan solishtirish maqsadga muvofiqdir. Shunga asoslanib, kognitiv terminologiyani o‘rganishning o‘ziga xos xususiyati "ekspansionizm" yoki fanlararo sintez deb e’tirof etilishi kerak, shuning uchun an’anaviy terminologiya nazariyalari monoparadigmatik, kognitiv terminologiya nazariyalari esa poliparadigmatik sifatida namoyon bo‘ladi. 16 Terminologiyaning kognitiv yo‘nalishining etakchi tushuntirish prinsipi "odam bilan aloqa" bo‘lib, bu uni "antropotsentrik", an’anaviy terminologiya nazariyalarini "termotsentrik" va "lingvotsentrik" deb hisoblash imkonini beradi. Kognitiv atamashunoslik "til qobiliyati" ni tilning shaxsiyatining "nutq oldidan tayyorgarligi" ning o‘ziga xos xususiyati sifatida tilni ifodalashning boshqa usullari-"til-matn" va "til-tizim" ("lingotsentrizm") bilan o‘zaro aloqada o‘rganadi. Terminolog -terminal tizimning metallingvistik faoliyati mahsuloti bilan o‘zaro aloqada ("termotsentrizm").17 Terminologiya obyekti lingvistik belgi bo‘lgani uchun, atamaning semiotik jihatlarini va shunga mos ravishda ma’lum bir "semiologik ong" ning mavjudligini o‘rganish uning uchun dolzarbdir. R. Bart tomonidan kiritilgan semiologik ong konsepsiyasi belgini anglashning bitta dominant munosabatini tanlashni anglatadi (ramziy, paradigmatik yoki sintagmatik). Charlz Peirce asarlarida belgi, indeks yoki belgi bo‘lishi mumkinligi ta’kidlangan. C. Morris "semioz rejimi" tushunchasini kiritadi, Yu.S. Stepanov uchta koordinata o‘qi - semantika, sintaktika va pragmatika bo‘yicha ketma -ket o‘tish orqali lingvistik belgilarni o‘rganish zarurligi haqida gapiradi. Shunga o‘xshash hodisa R. Jeykobson asarlarida "qism va butun" fenomeni sifatida berilgan.18 "Semiologik ong" ning faqat bir turi bilan bog‘liq bo‘lgan an’anaviy atamashunoslik nazariyalari, "u yoki bu semiotik nazariya semiotik ongning ba’zi muhim tomonlari bizga ochib beriladigan ulkan semiotik yaxlit jihatlar va lahzalarni qamrab olganda", qarama-qarshilikda. Kognitiv terminologiya nazariyasiga "pragmatik qoidalar belgining ma’nosi tarjimon uchun belgi bo‘lgan shartlarni tavsiflaydi yoki quradi. Shunga ko‘ra, imo -ishorani amalga oshirishning bir qancha darajalari haqida o‘ylash mumkin... Belgilarni talqin qilish, biz ularda to‘g‘ridan -to‘g‘ri yetkazilgan narsalar haqida emas, balki ko‘p narsa, balki muloqot subyektining shaxsiyati va ongi haqida ham ma’lumot olish lozim. 19 Kognitiv terminologiya fanining semiotik asoslanishiga murojaat qilish terminologiya obyektini dinamik jihatdan ko‘rib chiqishga imkon beradi. R.Bart, belgining tarixi borligini va bu uning "ongi" tarixi ekanligini ta’kidlab, uning birinchi bosqichini "tarixiy jihatdan ramziy ongdan paradigmatik ongga o‘tish deb ta’riflash mumkin" deb hisoblaydi. Ramziy ongdan paradigmatik ongga bu tarixiy o‘tish, R. Bartning fikricha, strukturalizmning mohiyatidir. O‘xshatish orqali biz funksionalizmni paradigmatik ongdan sintagmatik ongga o‘tish deb atashimiz mumkin. Keyingi bosqich, uning mohiyati sintagmatik ongdan kognitivga o‘tishdir. Kognitiv prinsipga muvofiq, bu bosqichda "ishlab chiqarishning umumiy strategiyalarini aniqlash va nutqni tushunish, tilni ishlatish nazariyasini yaratish", odamning bilim olish va qayta ishlash jarayonlarini o‘rganish bilan bog‘liq ilmiy fanlarning birlashuvi mavjud.

Kognitiv yo‘nalishning "protsessual" qismini tavsiflashda, uning tushuntirish xususiyatini, hodisalarni "har xil nuqtayi nazardan" tushuntirish istagini, inson omilini majburiy hisobga olgan holda, hisobga olish kerak, bu esa kognitiv terminologiyani poliparadigmatik deb tavsiflaydi va uning uslubiy asosi sifatida poliparadigmatik tahlilni tanlashni belgilaydi. Biz poliparadigma tahlilini bir-birini to‘ldiruvchi tadqiqot paradigmalarining o‘zaro izohlanishi deb tushunamiz.

Terminologiya nazariyasi ko‘plab olimlar tomonidan alohida fan sifatida tan olingan. Xuddi shu davrda o‘zbek tilshunosligida ham o‘tgan asrning 20-yillarida bir qator ijtimoiy-siyosiy, harbiy, yuridik sohalarga oid terminologik lug‘atlar tuzish bo‘yicha gazetalarda maqolalar e’lon qilina boshlagan edi.20 30-yillarda esa Ulug‘ Tursun tomonidan o‘zbek tili terminologiyasini o‘rganishga bag‘ishlangan ilk risola e’lon qilindi21. Hozirgi globallashuv sharoitida terminologiyaning muhim rolini inkor etib bo‘lmaydi, chunki jamiyatning rivojlanish darajasi aynan milliy terminologiyaning holati bilan belgilanadi. U ma’lum bir jamiyat fanining holatini aks ettiradi va siyosat, iqtisodiyot va madaniyatning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Terminologiyaning asosiy birligi bo‘lgan atama turli xil faoliyat sohalarida atamalardan foydalanish kasbiy muloqot samaradorligining darajasini ko‘rsatadi va birgalikdagi ishlarning sifatli natijasini belgilaydi. Bu atama ixtisoslashtirilgan va kasbiy aloqada, shuningdek, ilmiy, ishlab chiqarish, texnik va boshqa bilimlar almashinuvida "maxsus ilmiy ma’ lumotlarning eng muhim va eng ko‘p ma’lumot talab qiladigan tashuvchisi"

Adabiyuotlar ro’yxati:

• 1.Ismailov Gʻ. O‘zbek tili terminologik tizimlarida semantik usulda termin hosil bo‘lishi. Fil. fan nom..diss... Toshkent.2011.S.24

• 2 .Tursun U. O‘zbek terminologiyasi. Toshkent.1933.

• 3 .Володина М.Н., Когнитивно – информационная природа термина. – М.,2000.С.97

4.Костомаров В.Г. Языковой вкус эпохи – М.,1994.С.78

• 5 .Васильева В. Н. Термин. // Большой энциклопедический словарь. М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. С. 508–509.

• 6 .Квитко И. С. Термин в научном документе. Львов: Изд-во при Львовском ун-те, 1976. С.102 Лотте Д. С. Образование и правописание трехэлементных научно- технических терминов. М.: Наука, 1968.108

• 7 .Герд A. C. Формирование терминологической структуры русского

  биологического текста. Л.: Изд-во ЛГУ, 1981.С.80

• 8 .Герд A. C. Формирование терминологической структуры русского

  биологического текста. Л.: Изд-во ЛГУ, 1981.С.95

• 9 .Григоров В. Б. Как работать с научной статьей. М.: Высшая школа, 1991.С.89

• 10 .Головин Б. Н Лингвистические основы учения о терминах. М.: Высшая школа, 1987.С.90

"Экономика и социум" №11(90) 2021