Коммуникатив лакуналар
Автор: Шаймарданова Азиза Раимжановна
Журнал: Экономика и социум @ekonomika-socium
Рубрика: Основной раздел
Статья в выпуске: 12-2 (91), 2021 года.
Бесплатный доступ
Мақолада коммуникатив лакуна ва унинг мулоқот жараёнидаги ўрни тўғрисида фикр юритилган. Шунингдек, лакунанинг ушбу турини пайдо қилувчи омил ҳисобланган арго ва жаргонлардан мисоллар таҳлилга тортилган.
Лакуна, муқобилсиз лексика, мулоқот, коммуникатив лакуналар
Короткий адрес: https://sciup.org/140289109
IDR: 140289109
Текст научной статьи Коммуникатив лакуналар
Мулоқотнинг айрим ўринларида тушунчани ифодаловчи лексемалар, фразеологик ва шунингдек номинатив бирликларнинг мавжудмаслиги лакуна борлигини англатади.
Лакуналогия сохасида изланишлар олиб борган бир қанча олимларнинг фикрини ўрганиб, биз тушунча, лексема, семеманинг ўзаро боғлиқ эканлиги, номланмаган ёки аксинча, номлансада, оммалашмаган тушунчаларни катьий чегаралаб лакунарлик ҳодисасини ва уни юзага келтирувчи омилларни аницлашга харакат цилдик. Жумладан, С.А.Аскольдов-Алексеев, Д.С.Лихачев, Ю.С.Степанов, Ю.А. Сорокин, Е. С. Кубряково, А. П. Бабушкин, 3.Д. Попов, И.А.Стернин каби олимларнинг билим ва ғоялари, ўтқазган тажрибалари шуни курсатадики, лакуна ацлий категория, онгда мавжуд булган тушунча, фикрлашдаги бир жараён, ходиса махсули булиб, (бу ерда биз Л.С.Выготского, Н.И. Жинкина, И.Н.Горелова, Н.М.Бехтеревой, А.А.Леонтьева, А.А.Залевской, А.Р.Лурия ва бошцаларнинг хам олиб борган тадцицотлари асосида), Г.В.Быкова таъкидлаганидек, у тилда “универсал код бирликлари томонидан кодланган” тушунчалар [1;101] билан амалга оширилади.
Тилда ифодаланадиган ва номланадиган тушунча семема, яьни “маьно мақомига” эга бўлади. Лакуналар эса тил системасидаги камчилик сифатида қаралиб, “бўш лексема мақомига” эга бўлган жараёндир. Шу ўринда айтиш жоизки, тафаккурнинг иникоси инсоннинг фақатгина қарашларида эмас, тилидa ҳам акс этади. Демак, ўзининг миллий манзарасига эга маданият вакилларининг нутқида учровчи, тушунчаларнинг бирор номга эгалиги, ўзга тилда луғавий эквиваленти учрамаслиги ёки бошқа тилга нисбатан айрим фарқларга эга бўлиш ходисаси "лакунарлик"деб аталади.
Тилшунос олим И.А.Стернин таькидлаганидек, - "Агар бирор концепт жамиятда муҳокама қилиш эҳтиёжига айланса, биз унинг коммуникатив аҳамиятини шакллантириш ҳақида гапиришимиз мумкин. Тушунчани муҳокама қилиш учун эса, уни номлаш зарурати туғилади ва бу мақсад орқали лексик лакуналар тулдирилади[2;41]." Коммуникатив лакуналарнинг мулоцот жараёнида воқеъланганлиги сабабли, тушунчанинг коммуникатив алоқадорлигини оширишда улар кўпинча жаргон, сленг бирлиги ёки диалектлар билан тулдирилади. Айтайлик, 90-йилларнинг охирларида рус тилида жаргон бирликларидан фойдаланмаслик учун цензурали таъцицлаш булганлиги туфайли рус тилида кўплаб коммуникатив лакуналар юзага келган эди. Энди бундай таъцицлар бартараф этилганлиги ва эхтиёж туфайли, нутц алоца коммуникатив лакуналари билан тез суръатда тулдирилди.
Маълум соҳа гуруҳлари томонидан ишлатилиб, бошқалар учун сир тутиладиган терминлар ҳисобланган арголар қуйидагиларни келтиришимиз мумкин: аскарларга хос арго сузлар - дух, дембель, дедовщина , полиция ходимлари нутцида учровчи арголар- мент, бомж, опер , жиноий тудага хос- шестёрка, стукач (иккиюзламачи маъносида), козёл (сотцин маъносида), талабаларга хос арго сузлар - девор, Fишт (безбет маъносда), форточка (оFЗи очиц), булдозер, тарпеда (таниш-билиш), оператор (телефонда куп гаплашувчилар), депутат (формали талаба) каби сузларни уз ичига олади. Оғзаки нутқда фаол, аммо ёзма нутқда номувофиқ (расмий ёзишмаларда фойдаланиш учун мос келмайдиган) деб ҳисобланилган бундай сўзлар сузлашувда тугри ва табиий холат сифатида царалади.
Узбек тилидаги “ чурук” сузи “хаддан ортиц даражада эзма” шаклида “Узбек тилининг изохли луFати” да келтирилган. Нима цилиб бу эзма-чурукни судраб юриб-сиз, бети цурсин. (С.Ахмад, “Сунгги нусха” )[3;23]. Бундай сўзлар ҳар бир тилда мавжуд бўлиб, маданиятнинг бир қисми бўлган ва одамларнинг сухбатларига киритилган. Узбек тилига хос булган арго, жаргон, сленг куринишидаги сузлар нутц жараёнида тез-тез учраб туради. Уз навбатида уларнинг турли мавзу доирасида тасниф қилиб, бир қанча вариантларга эгалигини айтиб ўтишимиз мумкин. Бинобарин, лакуналарнинг ўзига хос хусусиятларидан бири хам шундадир.
Май (ароқ) номи билан боғлиқ бўлган арготик бирликлар хос коммуникатив лакуналар сифатида қуйидагиларни келтиришимиз мумкин: чойнак, мўйсафид, оқбўта, четушка, чоракта, яримта, ўткирроғи, ноль беш, ягона, чупонча, орзу, рюмка... кабилар. Бу турдаги лакуналар коммуникатив заруратдан келиб чиқиб, сўзлашувда ва бадиий асарнинг менталитетга хос қийматини ошириш мақсадида кенг қўлланилади Масалан: Боягини чойнакка солиб кел, деди (С.Аум., "Жимжитлик", 212-б.). Чопицни битирган кунимиз ухшатиб бир палов дамлаб, иккита "муйсафид"дан чицарадиган булибмиз-да (Н.А.,"Елвизак", 51-б.) Цани энди окбутадан биттагина булса-ю, таомга "оц йул" тилаб юборса ("Бир уултум вожиаси", 29-б.). Туртта-бешта четушка уам олиб олганман, деди (Н.А., "KитиFи улмаган уиз", 72-б.). Чоракта топиладими? - деди Ориф ака (Асу.М., "Чинор", 150-б.). ^ар хил бауоналар билан ичилади, кейинчалик яримтасиз яшашнинг қизиғи қолмайди ("Бир уултум фожиаси", 72-б.). -Э, чойни цуйсанг-чи, зур!... УткирроFидан олиб кел! (У,^., "Икки карра икки - беш", 140-б.). Саидий, улфатлари туфайли уларнинг оғайинлари бўлган бу одамлар билан ҳам рюмка уриштирар эди (АД.,1-т., 114-б.). Одатда, мулоуот жараёнида бундай вазиятда цултум, пича ютиб олиш, аяFлашмоц каби сузлардан кенг фойдаланилади. Масалан: Охири чидамай, чойхонадан битта пиёла сураб, "пича ютиб олишга" царор цилди ("Бир уултум фожиаси", 8-б.). (“Паранжи сирларидан бир лавха”) драммасида персонажлардан бири Мирзараим “Янги меумон билан уч-турт кун аяFлашайлик ” дейди. Ушбу уринда уулланилган аяFлашайлик сузидан улфатчилик, маишат қилмоқ маъноси англашилади. Ушбу матндаги аяғ (аёқ, аёF) эск узбек тилида коса, пиёла, уадах маъноларини билдиради[4;208]. Аммо бу сўз бадиий асарда ижодкор томонидан қўлланилган окказионал маъно ифодаловчи суз булиб, лакунадан фару уилади.
Бадиий асарлардаги бундай лакуналар коммуникатив жараёнда айтайлик, диалогик нутқда ҳолатдан келиб чиқиб, асар қаҳрамонининг мақсади ва вазиятини хисобга олиб, нима хауида гап кетаётганлиги китобхон томонидан англанади.
Пул ва пора билан боғлиқ бўлган арготик бирликларнинг коммуникатив лакуна сифатида келишини хам тез-тез учратиб турамиз. Масалан, пул отарчилар нутуида - якан, порахурлар нутуида- цуруFи,чутал; уFрилар нутуида - лой, кукидан, муллажиринг куринишида ишлатилади. Бундан ташуари кукат, соцца, сўлкавой, қуруғи, ғилдирак, лимон шаклида ишлатилганлигига ҳам дуч келишимиз мумкин. Масалан: Бу замонда муллажирингинг бўлса, ҳамма нарса цилса булади («Тадбиркор», 1998, 18 июл). -Цани, лойдан чуз. -Цанча? - Уч бўлак. –Битта ҳам етар? (Т.Малик, «Шайтанат», 181-б.). Буни ҳал қиладиган масъул шахс шу «соққа»ни ўзидан олдин ишлаган киши ҳам олганлигини (Н.Қобул, «Унитилган соҳиллар», 24-б.). Шобарот, мана юз эллик сўлкавой! Бу камлик қилса яна хизматдаман (А.Қ., 4-т, 152-б.). Кисса касал эмасми, «чўталдан чўзинг» деб туради, Ҳайвон! (Ў.Ҳ., «Икки карра икки -беш», 110-б.). Бу МИБчилар ўзлари ташкил этган саховат тадбирларидан «чутал» олаётганига ухшаб цолмаяптими? (https://. — Чутални энди кимга беряпсиз? Бек акамгами? — Бек акангиз чутал оладиган гадолар тоифасидан эмаслар. Шуни билмасмидингиз? Мен ҳам чўтал берадиган овсар эмасман (Т. Малик,” ШАЙТАНАТ” (I- китоб)). KypyFU яхши-да, моFорламайди. Нима бало, жиндак қуруғидан керак бўлиб қолди, шекилли? (С.Аҳм., «Жимжитлик», 163-б.). Лекин ана шу вақт ичида «бир ғилдирак» чўнтакка тушди (А.Жумақул, «Юракка сиғмаган гаплар», 74-б.).
“Ўзбек тилининг изоҳли луғати” (II том, 506-бет)да “лойламоқ” сўзи хуфия тарзда етказмоқ, билдирмоқ, “сотмоқ”, “пулламоқ” маъносида келиши таъкидланган. Якшанбада эшагимни бозорга олиб бориб, ўттиз сўмга лойладим . «Муштум».
Демак, жаргон бирликларига эга бўлган коммуникатив лакуналар нутқий сўз қатламини доимий равишда бойитади.
Фойдаланилган адабиётлар:
-
1. Быкова Г.В. Лакунарность в условиях одноязычной ситуации и межкультурном диалоге. –С.101. file:///C:/Users/12345/Downloads/lakunarnost-v-usloviyah-odnoyazychnoy-situatsii-i-mezhkulturnom-dialoge.pdf
-
2. Стернин И.А. Структурная семасиология и лингводидактика // Русское слово в лингвострановедческом аспекте: Межвузовский сб. научн. трудов. -Воронеж: Изд-во Воронежского ун-та, 1987. - С. 41
3.ЎТИЛ, 23-бет.
4.Ёриев Б. Тил ва услуб. –Термиз: “Сурхон-Нашр”, 2016, 208-бет.
"Экономика и социум" №12(91) 2021
Список литературы Коммуникатив лакуналар
- Быкова Г.В. Лакунарность в условиях одноязычной ситуации и межкультурном диалоге. -С.101. file:///C:/Users/12345/Downloads/lakunarnost-v-usloviyah-odnoyazychnoy-situatsii-i-mezhkulturnom-dialoge.pdf
- Стернин И.А. Структурная семасиология и лингводидактика // Русское слово в лингвострановедческом аспекте: Межвузовский сб. научн. трудов. - Воронеж: Изд-во Воронежского ун-та, 1987. - С. 41
- ЎТИЛ, 23-бет.
- Ёриев Б. Тил ва услуб. -Термиз: “Сурхон-Нашр”, 2016, 208-бет.