Кузги буғдой селекциясида сариқ ва қўнғир занг касалликлар чидамли манбаларни танлаш

Ғалла етиштиришда ҳар йили экинлар ҳосилининг ўртача 20-30 фоизини, баъзан ундан ҳам кўп қисмини касалликлар йўқотади ёки маҳсулот сифатига жиддий таъсир ўтказади. Россия мамлакатида эса буғдой касалликларидан йўқотиладиган ҳосил ўртача 14 % ни ташкил этади [3; 34-40-б.]. Шунинг учун касалликларга чидамли навларни яратиш селекциянинг асосий вазифаларидан бири бўлиб келмоқда. Селекция материалига баҳо беришда ўсимликларнинг иммунитетига эътибор берилади.

Олимларнинг такидлашича ғалла экинларида сариқ занг касаллигининг зарари натижасида, дунё бўйича йилига

20 млн. тонна ҳосил йўқотилиши кузатилмокда [2; 475-481-6.].

Занг касаллиги ғалла экинларида энг кўп тарқалган бўлиб, нав ва линияларнинг бу касалликка чидамлилиги, ўсимликларнинг морфологик ва физиологик хоссаларига боғлиқдир. Экинларнинг туксиз, мумсимон ғубор билан қопланган навлари занг касаллигига чидамли бўлади. Барг эпидермисининг хужайра деворчалари қалин, барг юзасида оғизчалар камроқ бўлган буғдой навлари бу касалликка анча чидамли хисобланади.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг баённомасига асосан 2011 йилдан бошлаб Ўсимликлар генетик ресурслари илмий-тадкикот институтидаги занг касалликлар билан ишловчи сунъий касаллантириш майдончаси ташкил этилган бўлиб, селекция жараёнларида ўрганилаётган нав ва линияларнинг занг касалликларга чидамлилик даражаси урганилмокда.

Тадқиқотлар давомида занг касалликлари билан ишловчи суъний касаллантириш майдончасида “Ҳалқаро кузги буғдойни яхшилаш” (IWWIP) дастури асосида келтирилган суғориладиган майдонлар учун кузги юмшоқ буғдойнинг 208 та ҳамда Американинг Канзас университети билан хамкорликда кўп йиллик буғдойнинг 40 дан ортиқ нав ва линиялари олиб келиниб, дала шароитида занг касалликлар билан ишловчи суъний касаллантириш майдончасида сариқ ва қўнғир занг касалликларга чидамлилиги баҳоланди.

Тажрибаларни экиш октябрь ойининг 1-2 ун кунлигида амалга оширилди. Нав намуналар коллекция кучатзорида 1м2 майдончаларда, уруF меъёри 350 дона ҳисобида экилди. Майдончалар орасидаги масофа 20 см. Инфекцион фон ҳосил қилиш учун эса стандарт сифатида қабул қилинган касалликларга чидамсиз навлардан фойдаланилди. Агротехник тадбирлар “Лалмикорликда деҳқончилик илмий тадкикот институти” (1994) (х,озирда ДДЭИТИ Fаллаорол илмий-тажриба станцияси) томонидан ишлаб чиқилган услублар асосида, касаллик қўзғатувчи замбуруғ споралари Дон Дуккакли экинлар илмий тадқиқот институти Қашқадарё филиалининг занг касалликлари билан ишловчи лабораториясидан олинди ва ўрганилаётган намуналарни инокуляция қилиш учун шароит яратилди. Бунда ҳар йили сариқ ва KунFир занг споралари йиFиб вакумда сақланиб, споралар замбуруғ ривожланиши учун қулай бўлган шароитда касалликка ўта чидамсиз бўлган навини инокуляция қилиш йўли билан инфекцион фон пайдо қилинди. Cунъий касаллантириш майдончаси ташкил этиш, умум қабул қилинган услуб бўйича олиб борилди, бунда касаллантириш феврал ойининг охирги ва мартнинг биринчи декадасида, тунги х,аво ^арорати 9-110С, намлик 100% шароитда ўтказилди. Қўнғир занг касаллиги спораларини инокуляция килиш ишлари апрель ойининг биринчи ва иккинчи декадасида амалга оширилди. Занг касалликларга чидамлилигини дала шароитида баҳолаш modified Cobb шкаласи ёрдамида фоизда бах,оланди, (0-100% Peterson ва бошқалар. 1948) ва навларнинг гиперсезувчанлиги Roelfs (1992) услуби буйича белгилаб борилди.

Ўсимликларнинг сариқ ва қўнғир занг касалликларга чидамлилиги тегишли шкалалар ёрдамида барг юзасининг зарарланган қисмига қараб фоиз ҳисобида баҳоланди. Занг касалликлари билан ишловчи сунъий касаллантириш майдончасини ташкил этиш учун ёмғирлатиб суғориш масламаси ўрнатилди. Сариқ занг касаллиги споралари билан инокуляция қилиш феврал ойининг охири, март ойининг биринчи декадасига тўғри келди, иқлим шароити тунги ҳаво ҳарорати 9-110С, намлик 80-100% шароитда ёғингарчиликдан кейин ўтказилди. Қўнғир занг касаллиги спораларини инокуляция қилиш эса апрель ойининг биринчи ва иккинчи декадасида куннинг кечги вақти амалга оширилди. Занг касаллиги замбуруғи спораларининг аралашмаси ўсимликларга пуркашдан 2-3 соат олдин тайёрланиб инокуляция ўтказилди. Сунъий касаллантириш майдончасини инокуляция қилиш давомида намликни оптемал меъёрда сақлаб туриш учун суғориш тадбирлари амалга оширилди.

Ҳавонинг нисбий намлигини ошириш учун касаллик юқтирилаётган ўсимликларнинг усти полиэтилен плёнкадан ясалган мосламалар билан 34 соат беркитиб қўйилди.

Нав ва линияларнинг занг касалликларга чидамлилигини баҳолаш, чидамсиз нав сифатида экилган навларда касаллантириш 70-80 фоиздан ошгандан сўнг дастлабки баҳолаш ўтказилди, кейинги баҳолаш оратиғи 10 кундан сўнг амалга оширилди.

Тадқиқотлар давомида ўрганилаётган кўп йиллик буғдой линиялари сариқ ва қўнғир занг касаллигининг энг кўп тарқалган турларига чидамлилиги баҳоланди. Андоза нав сифатида бир йиллик юмшоқ буғдойнинг Безостая навидан фойдаланилди. Тадқиқот натижаларига кўра андоза Безостая навида сариқ занг касаллиги билан касалланиш 80 фоизни ташкил этган бўлса, қўнғир занг касаллиги билан 40 фоизгача касалланганлиги кузатилди. Сариқ ва қўнғир занг касалликларга чидамлилиги бўйича танлаб олинган линияларда касалланиш белгилари фақатгина битта WHEAT-AGROPYRON PONTICUM PARTIAL AMPHIPLOID1 линиясида 10S фоизгача касалланган бўлса, қолган барча линияларда касаллик белгилари кузатилмади.

1 жадвал

Нав ва намуналарнинг занг касалликларга чидамлилигини баҳолаш

Изоҳ: 0-ўта чидамли, R – чидамли, MR – ўртача чидамли, MS – ўртача берилувчан, S – берилувчан.

Ўрганилган жами кўп йиллик буғдойнинг 43 та нав ва линиясидан 36 таси сариқ занг касаллигига ўта чидамли линиялар сифатида танлаб олинди.

Шунингдек ушбу йилда иқлим шароитининг серёғин келиши натижасида табиий шароитда уншудиринг касаллигининг ривожланишига олиб келди, натижада нав ва линияларни ушбу касаллик билан касалланиш даражасини баҳолашга имкониятни юзага келтирди. Нав ва линияларнинг касалликларга чидамли бўлган манбалар танлаб олинди ва селекция жараёнига жалб қилинди. Андоза Безостая нави ун шудиринг касаллиги билан 20 фоизгача зарарланганлиги аниқланди.

2 жадвал

Нав ва намуналарнинг касалликларга чидамлилигини баҳолаш

Маълумки кейинги йилларда мамлакатимизнинг суғориладиган ерларида экилаётган ғалла экинларида занг касалликлари кучли ривожланиши натижасида катта зарар келтирмоқда. Шунинг учун ҳам кўп йиллик буғдой нав ва линияларнинг сариқ ва қўнғир занг касалликларига чидамлилигини ўрганиш асосий масалалардан бўлиб ҳисобланади.

Кўп йиллик буғдой линияларида касалликларга чидамлилик хусусияти юқори, ушбу линияларни селекция жараёнларига жалб қилган ҳолда, иқлим шароитларга мослашган, ҳосилдор, эртапишар, иссиқликка чидамли аммо занг касалликларига чидамсиз бўлган бир йиллик юмшоқ буғдой навлари билан чатиштириш асосида дурагай авлодлар олинмоқда. Шунингдек “Ҳалқаро кузги буғдойни яхшилаш” (IWWIP) дастури асосида келтирилган суғориладиган майдонлар учун 208 та нав ва линияларнинг эртапишарлик кўрсаткичи бўйича ажралиб чиққан намуналарда, занг касалликларга ҳамда ун-шудиринг касалликларга чидамлилик даражаси баҳоланди.

Тадқиқот натижаларига кўра танлаб олинган нав ва линияларда касалланиш 10 фоиздан ошмаган манбалар танлаб олинди. Шунингдек ушбу йилда ёғингарчилик миқдорининг май ойида ўртача кўп йилликка нисбатан юқори бўлиши тажриба далаларида занг касалликлар билан биргаликда             ун-шудиринг касаллигининг       ҳам       кучли ривожланишига олиб келди. Нав ва линиялар занг касалликларга ҳамда ун-шудиринг касалликларга комплекис чидамлилик кўрсаткичига эга бўлган 16 та намуналар танлаб олинган бўлса, андоза навларда ун-шудиринг билан касалланиш даражаси 20-30 фоизни ташкил этди. Андоза навлар сифатида олинган Чиллаки навида сариқ занг билан касаллашиш 80 фоиз, қўнғир занг билан 100 фоиз, Безостая нави сариқ занг балан касалланиш 20 фоизни ташкил этган бўлса, қўнғир занг балан касалланиш кузатилмади.Касалликларга чидамлилик    кўрсаткичи    бўйича ажралиб чиққан манбалар селекция жараёнида ота-она шакллари сифатида фойдаланиш учун ҳамда касалликларга чидамли янги навларни яратиш учун селекциянинг кейинги босқичларига ўтказилди.

АДАБИЁТЛАР:

• 1.    Crumpaker D.W., Allradr R.W. A dialel cross analaysis of heading date in wheat Hilgardia 1962.

• 2.    Kosina, P., Reynolds, M., Dixon, J. and Joshi, A. Stakeholder perception of wheat production constraints, capacity building needs, and research partnerships in developing countries. – Euphytica: 2007. – Р. 475-481.

• 3.    Санин С.С. Защита пшеницы от болезней в современных интенсивных технологиях ее возделывания в центральном регионе России //

  Зернобобовые и крупяные культуры. – Россия: 2013. – № 2. – С. 34-40.