Maloletni seksualni prestupnici

REZIME: Ovim radom akcenat je stavljen na maloletnike kao seksualne prestupnike. Izneto etiološko istraživanje bavi se uzrocima ili porek-lom maloletničke seksualne delinkventnosti i putevima koji se odnose na početak, razvoj i održavanje seksualno devijantnog ponašanja ove populacije. Saznanje o nastanku seksualne devijantnosti je važno jer omogućava konceptualne okvire i specifične smernice koje se mogu koristiti za razvijanje efikasnijih vidova prevencije u širokom kontinuumu, od primarnog do tercijarnog. Tipološka istraživanja u ovom radu klasifikuju kategorije prestupnika na osnovu vrste žrtava i prekršajnih karakteristika. Empirijski zasnovane tipologije pružaju važne informacije za kliničku intervenciju identifikujući ključne konstrukcije za procenu mogućih etioloških faktora specifičnih za svaki podtip ili tipologiju maloletnika, i jedinstvenih rizika i potreba za svaki podtip koje treba ciljati tretmanom. Informacije iz istraživanja tipologija pružaju osnovu za osmišljavanje i sprovođenje efektivnijih i efikasnijih protokola lečenja i nadzora koji odražavaju individualne rizike i potrebe.

Ključne reči: maloletnička delinkvencija, seksualno nasilje, silovanje, maloletnici, seksualna delinkvencija

Uvod

U seksualno nasilje spada svaki seksualni čin ili pokušaj istog bez pristanka žrtve, tj. seksualni čin uzrokovan prisilom, savladavanjem otpora ili manipulacijom žrtve. Seksualno nasilje takođe obuhvata i svako nasilje, fizičko i psihičko, usmereno na seksualnost žrtve. Širok spektar radnji može podrazumevati prisilu. Pored fizičke sile, može podrazumevati i psihološka zastrašivanja, ucene ili druge pretnje, kao na primer opasnost od fizičke povrede ili pretnja otkazom sa posla ili nemogućnost zaposlenja. Žrtva je i ono lice koje nije u stanju da dâ pristanak – lice pod dejstvom alkohola ili droga, lice koje spava ili je mentano nesposobno da shvati situaciju. Ono što najčešće smatramo seksualnim nasiljem je silovanje, pedofilija i seksualna eksploatacija, međutim ono se javlja i u drugim oblicima. Definisanje seksualnog nasilja obuhvata fizički ali i psihološki napad sa seksualnom konotacijom. Iako su efekti ovog problema globalno rasprostranjeni, spoznaja uzroka ove pojave još uvek izmiče. Nažalost, ovaj fenomen je toliko komleksan da se nijedna teorija ne može smatrati primarnom. Pronalaženje uzroka kod najmlađih prestupnika ove vrste kao i njihova klasifikacija može doprineti boljoj prevenciji seksualnog nasilja i sprečavanju daljeg razvijanja.

1. Etiologija seksualnog prestupništva kod maloletnika

Istraživanje o etiološkim faktorima seksualnog nasilja uključuje studije koje se fokusiraju na pojedinačnim faktorima i studije koje se fokusiraju na više faktora. Izgleda da je konsenzus u oblasti u kojoj se etiološki faktori obično međusobno dopunjuju u razvoju i početku seksualne devijantnosti i neseksualne delinkvencije.

Seksualna viktimizacija

Podaci dobijeni iz uzorka od 68 maloletnika koji su počinili seksualne zločine ukazuju na to da su svi maloletnici doživeli seksualno iskorišćavanje. Informacije od značaja ticale su se njihove prethodne seksualne viktimizacije i karakteristika i ponašanja njihovih zlostavljača. Poredilo se ponašanje adolescenata prestupnika u uzorku i karakteristike njihovih žrtava. Rezultati studije potvrdili su hipotezu da su maloletnici koji su seksualno viktimizirani češće birali seksualno ponašanja koje je odraz vlastite seksualne viktimizacije u odnosu na uzrast i pol žrtve i vrstu seksualnog ponašanja počinjenog nad žrtvama.

Međutim, odnos između prethodne viktimizacije i naknadnog prestupa nije bio tako jak u odnosu na to da li su žrtve unutar ili izvan porodice. Istraživači su zaključili da studije podržavaju ideju da seksualni napad nekih adolescenata predstavlja ogledalo sopstvene seksualne viktimizacije, ili reaktivno uslovljen i / ili naučen obrazac ponašanja.1 U studiji u kojoj je bilo uključeno 193 malo-letnika koji su počinili seksualni delikt, ispitivala se povezanost obrazaca seksualnog zlostavljanja i osetljivih perioda u životu maloletnika koji su počinili seksualni delikt. Rezultati ukazuju na vezu između seksualnog zlostavljanja u detinjstvu i pretvaranja seksualne fantazije u seksualno zlostavljanje u adolescenciji koje varira u zavisnosti od starosti maloletnika tj. godina u kojim je došlo do zlostavljanja. Preciznije, utvrđeno je da uzrast od 3 do 7 godina može biti osetljiv period u kom seksualno zlostavljanje može napraviti najveću štetu i veći rizik za vršenje seksualno nasilničkog ponašanja u kasnijem životu.2 Hunter i Figueredo su se fokusirali na odnos između seksualne viktimizacije i promenljivih faktora u predviđanju obrazaca seksualnih prestupa nad decom. Podaci su prikupljeni na 235 adolescenata, što predstavlja poduzorke seksualnih žrtava i lica koja nisu bila žrtve zlostavljanja, zlostavljača i maloletnika koji nisu vršila zlostavljanje, emotivno neprilagođenih i prilagođenih mladih. Utvrđeno je da su niži uzrast u trenutku seksualne viktimizacije, veći broj incidenata, duži period čekanja da se prijavi zlostavljanje, a niži nivo percepcije podrške porodice posle otkrivanja zloupotrebe, prediktori kasnije seksualne delinkvencije.3 Barton je ispitivao doprinos osobina ličnosti i seksualne viktimizacije u detinjstvu, razvoju seksualno nasilničkog ponašanja, čime se testira hipoteza socijalno učenje/od-žrtve-do-zlostavljača. U studiji su pore-đena 74 zatvorena seksualna nasilnika i 53 neseksualna nasilnika. Slično nalazima mnogih prethodnih studija, Barton je utvrdio da adolescenti seksualni zlostavljači imaju tendenciju da imaju veće stope seksualne viktimizacije od neseksualnih zlostavljača. Pored toga, seksualno nasilni mladi koji su bili žrtve seksualnog zlostavljanja imaju velike šanse da ponove ono što je učinjeno njima, vezano za pol njihove žrtve, modus operandi i seksualno ponašanje. Ovi rezultati ukazuju na to da su seksualno nasilni mladi možda naučili da budu seksualno nasilni od svog seksualnog zlostavljača.4

Različiti uticaji na maloletnika

Na uzorku od 49 muških adolescenata koji su seksualno napadali žene njihove starosti ili starije, 45 adolescenata je učestvovalo u seksualno nasilničkom ponašanja prema mlađoj deci. Rezultati su pokazali da je većina adolescenata koji su seksualno napadali žene došla iz nefunkcionalne porodice. Stopa seksualne viktimizacije za adolescente koji su seksualno zlostavljali decu bila je mnogo veća. Istraživači su zaključili da je za neke od ovih adolescenata, seksualna agresija naučeno ponašanje, po uzoru na ponašanje kod kuće.5 Testiranjem teorijskog modela etiologije devijantne seksualne agresije adolescenata koje je uključivalo nekoliko porodičnih faktora: nedostatak adekvatnog roditeljstva, istoriju fizičkog i seksualnog zlostavljanja dece, deteto-vu vezanost za roditelje. Ispitivanje se vršilo na 117 maloletnih muškaraca koji su počinili seksualne zločine i koji su na kliničkom tretmanu. Rezultati su pokazali da je fizičko zlostavljanje od strane oca i seksualno zlostavljanje od strane muškaraca povećalo seksualnu agresiju među adolescentima a da je vezanost deteta sa majkom imalo suprotan efekat. Rezultati se mogu objasniti kao usvajanje ponašanja iz porodičnog okruženja i odnosa roditelja i dece. Naime, ponašanje koje razvije maloletnik koji seksualno zlostavlja može biti rezultat usvajanja društvenog modela.6 Seto i Lalumiere su testirali posebne i opšte uzroke seksualnih prestupa muških adolescenata sprovođenjem meta-analize 59 nezavisnih studija koje su upoređivale muške adolescente koji su počinili seksualni delikt sa muških adolescenatima koji su počinili neseksual-ni delikt (N = 13,393) sa teorijski izvedenim varijablama faktora rizika opšte delinkvencija (antisocijalne tendencije), zlostavljanje u detinjstvu, izloženost nasilju, porodični problemi, međuljudski problemi, seksualnost, psihopatologija i kognitivne sposobnosti. Rezultati nisu podržali ideju da se adolescen-tna seksualna agresija može objasniti kao jednostavna manifestacija opštih antisocijalnih tendencija. Adolescenti koji su počinili seksualni delikt imaju mnogo manje krivične istorije, manje antisocijalnih vršnjaka, manje zloupotreba supstanci u poređenju sa neseksualnim prestupnicima. Posebni uzroci za adolescentne seksualne delinkvencije ogledaju se u istoriji seksualnog zlostavljanja, izloženosti seksualnom nasilju, drugom zlostavljanju ili zanemarivanju, socijalnoj izolaciji, ranom izlaganju pornografiji, atipičnim seksualnim interesima, anksioznosti i niskom samopoštovanju. Objašnjenja koja se fokusiraju na stavove i uverenja o ženama ili seksualnom nasilju, probleme komunikacije unutar porodice ili lošeg odnosa roditelja i dece, izloženost neseksualnom nasilju, socijalne nekompetentnosti, konvencionalna seksualna iskustva, i nisku inteligenciju nisu podržana. Rangirani po intenzitetu uticaja, faktor atipičnog seksualnog interesa je na prvom mestu a zatim istorija seksualnog zlostavljanja za adolescente koji su počinili seksualne zločine i, zauzvrat, krivična istorije, antisocijalne tendencije i zloupotreba supstanci za neseksualne prestupnike.7

Uticaj ličnosti maloletnika

Sprovedena je studija na 218 maloletnika kojima je presuđeno za seksualne delikte. Kao deo studije, istraživači su predstavili model sa tri putanje namenjen da služi kao okvir za razumevanje seksualno nasilničkog ponašanja prema ženama. Naglašeno je da treba razviti alternativni model za seksualno nasilnička ponašanja prema deci. Tri latentne osobine koje mogu biti indikatori seksualno nasilničkog ponašanja su identifikovane kao seksualni nagon/ preokupacija, antisocijalno ponašanje/impulsivnost, i bezosećajnost/odlika bez emocija, tj. intenzitet ovih osobina u licnosti maloletnika. Ovi indikatori ukazuju na seksualno nasilno ponašanje nad ženama među maloletnicima koji su počinili seksualni delikt. Istraživači su otkrili da rano traumatično fizičko i seksualno zlostavljanje igraju etiološki važnu ulogu, povećavaju verovatnoću seksualno nasilničkog ponašanja. Autori tvrde da ove osobine igraju ključnu ulogu u životnom ciklusu, od značaja su u proceni rizika od recidiva, i treba da budu meta tretmana.8 Za razliku od prethodno navedene studije u kojoj je predstavljen model za seksualno nasilničkog ponašanja prema ženama, Daversa i Knight fokusirali su se na etiološki model za seksualno nasilno ponašanje prema mlađim žrtvama. Istraživanje je obuhvatilo 329 maloletnika iz različitih stacionarnih postrojenja za tretman u četiri države. Svi maloletnici su počinili seksualni prestup. Rezultati su pokazali da zlostavljanje u ranom detinjstvu posredstvom osobina ličnosti značajno mogu doprineti predviđanju seksualnog nasilja protiv mlađih žrtava. U ovom modelu imamo četiri značaj -na indikatora seksualno nasilničkog ponašanja:

• 1.    Od emocionalnog i fizičkog zlostavljanja, kroz psihopatije i seksualne fantazije, do fantazije o deci i viktimizacije dece

• 2.    Od emocionalnog i fizičkog zlostavljanja, putem seksualne neadekvat-nosti, seksualne fantazije i fantazije o deci do dečije viktimizacije

• 3.    Od emocionalnog i fizičkog zlostavljanja, putem seksualnog neade-kvatnosti do fantazije o deci do dečije viktimizacije

• 4.    Od seksualnog zlostavljanja direktno viktimizacije dece.

2.Tipologija maloletnih seksualnih prestupnika

Direktan put od istorije seksualnog zlostavljanja do seksualne viktimi-zacije dece u skladu je sa zaključkom da je kod nesrazmernog broja adolescenata zlostavljača takođe konstatovana seksualna viktimizacija. Istraživači sugerišu da ovi seksualno viktimizirani prestupnici često biraju žrtvu(e) koje su specifične za određenu starosnu grupu koja je u skladu sa uzrastom u kome su oni zlostavljani, i time podržavaju teoriju ,,od žrtve do zlostavljača’’.9

Istraživanjem tipologija prvenstveno se razlikuju podvrste maloletnika koji su počinili seksualne zločine na osnovu starosti žrtava, delinkventne isto-rije i osobina ličnosti. Ovo poglavlje se fokusira na istraživanje koji se odnosi na te dimenzije .

Podela na osnovu starosti žrtve

Utvrđeno je da su većina adolescenata koji su seksualno napali žene svojih godina ili starije, povratnici, imaju istoriju antisocijalnog ponašanje koje prethodi i poklapa se sa njihovim seksualnim deliktima, i dolaze iz disfunk-cionalnog porodičnog okruženja. Adolescenti koji su seksualno zlostavljali vršnjakinje ili starije žene su imali manje šanse da budu socijalno izolovani od onih koji su seksualno napadali decu i češće bi se družili sa starijim kolegama, nego sa grupom delinkvenata. Nije pronađeno da alkohol i droga igraju istaknutu ulogu kod adolescenata koji seksualno napadaju žene. Seksualno devi-jantni impulsi i antisocijalne osobine su motivišujući faktori za većinu ovih mladih.10 U Followup studiji,11 poređeni su adolescenti muškaraci koji su seksualno zlostavljali decu sa onima koji su zlostavljali odrasle žene. Razlike pronađene između dve grupe ilustrovane su u tabeli.

Seksualni zlostavljači dece

Seksualni zlostavljači odraslih žena

•    Značajan deficiti u psihosocijalnom funkcionisanju •    Primena manje agresije prilikom seksualnog napada •    Veća verovatnoća da se zlostavljanje dešava unutar porodice •    Verovatnoća dijagnoze depresije i anksioznosti

•    Značajna primena sile pri izvršenju seksualnog nasilja •    Verovatnoća upotrebe oružje i dej-stva alkohola ili droga u vreme izvršenja krivičnog dela •    Manje je verovatno srodstvo sa žrtvom •    Manje je verovatno izvršenje krivičnog dela u kući žrtve ili u svojoj kući •    Verovatno je da ima istoriju kriminalnog ponašanja •    Ne pokazuje znake anksioznosti i depresije, ima manje izražen deficit socijalnog samopouzdanja

Utvrđeno je da posredstvom deficita u psihosocijalnom funkcionisanju i uticaja izloženosti nasilju nad ženama u detinjstvu dolazi do izvršenja seksualnih i neseksualnih krivičnih dela kod adolescenata. Fizičko zlostavljanje u detinjstvu od strane oca ili očuha i izloženost nasilju nad ženama povezani su sa višim nivoima komorbidne anksioznosti i depresije. Nenasilna seksualna viktimizacija u detinjstvu od strane muškaraca koji nije u srodstvu povezana je sa seksualnim prestupima protiv muške dece.

Podela na osnovu delinkventne istorije

Batler i Seto12 pokušali su da pronađu razliku između seksualno nasilnih adolescenata na osnovu njihove dekinkventne istorije. Na osnovu kaznene evidencije, 114 muških adolescenta prestupnika bili su podeljeni u tri grupe: adolescenti koji su počinili seksualni delikt, svestrane počinioce, i agresivne prestupnike. Adolescenti koji su počinili seksualni delikt dalje su klasifikova-ni kao „samo seksualni delikt“ ako su samo bili optuženi za seksualne prestupe ili kao „seksualni delikt plus“ ako su ikada optuženi za drugo krivično delo. Poređeni su u odnosu na problematično ponašanje u detinjstvu, aktuelno prilagođavanje, antisocijalne stavove i uverenja, i rizik od buduće delinkvencije. Istraživači su otkrili da su adolescenti koji su počinili samo seksualni delikt imali znatno manje problematično ponašanje u detinjstvu, bolje trenutno prilagođavanje, više prosocijalne stavove i manji rizik od buduće delinkvencije, od adolescenata koji su počinili druga krivična dela. Batler i Seto zaključili su da su adolescenti koji su pored seksualnih delikata vršili i druga krivična dela pod većim rizikom od izvršenja novog krivičnog dela nego što su adolescenti koji su samo vršili seksualne delikte ali i imajui više koristi od ciljanog lečenja faktora opšte delinkvencije. Maloletnici koji su počinili seksualni delikt dele brojne zajedničke osobine sa opštim delinkvenatima, jer mnogi od ovih mladih imaju slične obrasce krivičnih prestupa. Tako, seksualno nasilje može biti deo šireg obrasca ozbiljnog antisocijalnog ponašanja populacije seksualno nasilnih maloletnika.13

Podela na osnovu osobina ličnosti

Poređene su karakteristike ličnosti adolescenata koji su počinili seksualni delikt ispitivanjem stepena različitosti ličnosti između adolescenata koji zlostavljaju vršnjake i adolescenata koji zlostavljaju mlađu decu. Uzorak je činilo 36 adolescenata koji su počinili seksualni delikt (16 zlostavljača vršnjaka i 20 zlostavljača dece). Istraživači su otkrili da su adolescenti koji su zlostavljali decu više šizoidni, ankciozni, i nesamostalni od adolescenata koji su zlostavljali vršnjake. Adolescenti koji su zlostavljali decu često su pokazivali obrazac povlačenje iz društva, i samim tim usamljenosti i izolovanosti. Ovi rezultati ukazuju zašto adolescenti seksualni prestupnici protiv dece pokušavaju da se približe svojim žrtvama.14 Rezultati takođe pokazuju da adolescenti koji vrše seksualno nasilje protiv vršnjaka imaju naduvanu sliku o sebi i da su arogantni. Ispitivanjem 112 muškaraca starosti od 12 do 19 godina, koji su počinili seksualni delikt, izvedena su četiri podtipa zasnovana na karakteristikama ličnosti:15

• 1.    Antisocijalna/impulsivna ličnost – imaju sklonost ka kršenju pravila. Njihovo seksualno nasilje, bar u početku, više je rezultat ovog faktora nego devijantnog seksualnog uzbuđenja. Pripadnici ove podgrupe su zabrinuti, nesrećni i buntovni.

• 2.    Neobična/izolovana ličnost – emocionalno uznemireni i nesigurni. Karakterističnog predstavljanja i društvene izolacije. Njihove čudne osobine ličnosti mogu da ugroze njihovu sposobnost da razviju i održe zdrave i intimne odnose sa vršnjacima.

• 3.    Samokontrolisana/rezervisana ličnost podržava prosocijalne stavove, oprezni su prilikom komuniciranja sa drugima, i čuvaju svoja osećanja za sebe.

• 4.    Samouverena/ agresivna ličnost – samouvereni, egocentrični, agresivni i društveni.

Značajne razlike su uočene između grupa u vezi sa istorijom fizičkog zlostavljanja, bračnog statusa roditelja, prebivališta maloletnika, i da li su ili ne krivično sankcionisani za seksualno zlostavljanje. Pripadanje određenoj podgrupi nije povezano sa starošću žrtve, polom žrtve, i istorijom seksualne viktimizacije maloletnika. Maloletnici u dve najviše patološke grupe, (aso-cijalno/impulsivni i neobičn /izolovani), bili su optuženi za naknadno nasilničko (seksualno ili neseksualno) ili nenasilno delo, a 39 odsto uzorka bilo je seksualno zlostavljano, bez razlike između grupa. Duplo više maloletnika u antisocijalno/impulsivnoj grupi imali su istoriju fizičke viktimizacije u odnosu na druge grupe u studiji. Vorling tvrdi da ovi rezultati pružaju dokaze o heterogenosti u prisustvu i prirodi psihopatologije, karakteristika ličnosti i socijalnog funkcionisanja kod adolescenata koji počine seksualni delikt i različitih etioloških puteva i potreba lečenja.16 Još jedna podela zasnovana na ličnosti maloletnika izvedena je na osnovu ispitivanja uzorka od 112 adolescenata: normalna, asocijalna, pokorna, distimično / inhibitirana, i distimično / negativna ličnost. U grupama je takođe utvrđeno da se razlikuju po psihopatologiji, sa poremećajima raspoloženja navedenim u tri od pet podgrupa. Rezultati studije daju dokaze o heterogenost adolescenata koji seksualno zlostavljaju, usled razlika u osobinama ličnosti i psihopatologiji. Poređenje grupa na osnovu razlike u karakteristikama žrtava nije ukazivalo na vezu između ličnosti i seksualnog krivičnog dela.17

Zaključak

Predmetom rada definisan je okvir istraživanja koji je za cilj imao pronalaženje uzroka seksualne agresije kod maloletnika kao i ukazivanje na tipologiju maloletnih seksualnih prestupnika. Istraživanje tipologija maloletnika koji počine seksualni delikt je prvenstveno usmereno na podelu maloletnih prestupnika na osnovu žrtava starosti, kriminalne istorije i osobina ličnosti. Iako rezultati istraživanja nisu dali konačne zaključke, dali su značajne uvide u odnosu na identifikaciji diferencijalnih etioloških puteva, tipološki karakteristike i ukazali na ciljeve tretmana. Istraživanje je do sada dalo veoma korisne informacije o uzrocima koji uključuju seksulnu viktimizaciju kao sveprisutan uzrok seksualne delinkvencije, nefunkcionalnu porodicu, zlostavljanje u detinjstvu. Takođe, može da se zaključiti da postoji znatna razlika između seksualnih i neseksualnih prestupnika. Sve ukazije na to da tretman ne može biti jednak prema različitoj vrsti prestupnika. Empirijski dokazi ukazuju da je zlostavljanje deteta u ranom razvoju u vezi sa učestalošću pojave seksualnih prestupa što predstavlja razlog za podršku i tretman kod žrtava seksualnog nasilja i lečenje trauma seksualno zlostavljanih mladih. Dosadašnja istraživanja, koja su uključivala iskustva iz detinjstva i funkcionisanje porodice, treba da se prošire tako da obuhvate i društvene varijable kao što su izlaganje seksualnom nasilju u medijima i karakteristike društvene sredine.

Jelena Lukavac

MA, a doctoral candidate, the teaching assistant at the Faculty of Law for Commerce and Judiciary in Novi Sad, The University of Business Academy

JUVENILE SEX OFFENDERS

A b s t r a c t