Особенности перевода географических терминов на английский язык

Автор: Турдикулова Б.Т.

Журнал: Экономика и социум @ekonomika-socium

Рубрика: Основной раздел

Статья в выпуске: 11 (78), 2020 года.

Бесплатный доступ

В статье на основе перевода географических терминов на английский язык показано, что для успешного перевода необходимо не только знать английский язык, но и учитывать знания из области других наук. Для перевода специальных текстов переводчику требуются углубленные предметные знания и понимание терминологии соответствующей науки. Подчеркнуто, что обычно перевод географических терминов на английский язык осуществляется с русскоязычного термина. То есть, сначала находится эквивалент узбекского географического термина на русском языке, затем переводится на английский язык. В процессе перевода специальных терминов выявляется ряд трудностей и особенностей, специфичных для языка географической науки.

Еще

Перевод, язык для специальных целей, языковые трудности, ошибки, термин, терминология

Короткий адрес: https://sciup.org/140251546

IDR: 140251546

Текст научной статьи Особенности перевода географических терминов на английский язык

Географик атамаларни инглиз тилига таржима қилиш хусусиятлари ва бу билан боғлиқ қийинчиликлар асосан россиялик олимлар томонидан ўрганилган. Ўзбекистонда эса бу муаммо ҳанузгача долзарб ҳисобланади. Сўнгги йилларда филология факультетларида чет тили йўналишларида “Махсус мақсадлар учун инглиз тили” фани киритила бошланди. Бу фанни ўрганиш биринчи галда бўлажак таржимонлар учун муҳим бўлса, иккинчи томондан, бошқа йўналишларда, айниқса табиий фанлар йўналишларда таълим олаётган талабалар учун муҳимдир. Тор доирадаги махсус матнларни таржима қилиш учун таржимонлар махсус мақсадлар учун инглиз тилини ўқитиш тажрибасига ҳамда илмий матнларни таржима қилиш тажрибасига эга бўлишлари зарур. Табиий фанлар мутахассислари эса халқаро анжуманларда иштирок этиш, хорижий олимларнинг илмий ишлари билан танишиш имкониятига эга бўлиш учун махсус мақсадлар учун инглиз тилини ўрганишлари лозимдир.

Географик атамаларни инглиз тилига таржима қилиш масаласига тўхталадиган бўлсак, авваламбор, бу борада олиб борилган изланишларга тўхталиш жоиздир. Тожикистонлик олима М.Р.Асадова ўзининг диссертациясида [1] тожик ва инглиз тилларида географик атамаларни таҳлил қилиб, тожик географик атамаларини инглиз тилига таржима қилиш хусусиятлари, географик атамаларнинг ташкил топишининг структур-семантик усулини, географик атамалар бўйича луғатларни ўрганди. Д.Р. Хайрутдинов ўз диссертациясида географик атамашуносликни араб, рус ва инглиз атамалари асосида ўрганиб, ўрта асрлар ва замонавий матнлар асосида қиёсий таҳлил қилди [13]. М.В. Горская томонидан тайёрланиб, чоп этилган географик номлар луғатида жами 6 мингта географик номлар ва атамалар рус ва инглиз тилларида келтирилган[2]. Россиялик олималар Е.В.Фомина, И.Д.Латфуллина, Н.Ю.Ожгибесовалар касбий характердаги матнларда географик атамаларни таржима қилишнинг лингвистик хусусиятларини тадқиқ қилишди [12]. Т.А.Косачева ўз мақоласида инглиз географик номлари ва атоқли отларининг рус тилидаги матнларда берилиши хусусиятларини қараб чиққан [6]. К.

Нафтали «Географик номларнинг тили ва берилиши” номли бобда географик номларнинг транслитерацияси, транскрипцияси ва таржимасига тўхталган [8].

Географик тушунча ва атамаларининг бешта тилдаги луғати В.М.Котляков ва А.И.Комаровалар томонидан тузилган бўлиб, бугунги кунгача 3 марта чоп этилди (2001, 2007, 2013 йиллар). Унда географик атамалар рус, инглиз, француз, испан ва немис тилларида келтирилган [7]. И.Ю.Окс, А.И.Комароваларнинг “Географиядан илмий ишлар номларини инглиз тилига қандай таржима қилиш керак” номли услубий қўлланмаларида [9] географиядан курс, диплом ва бошқа илмий ишларнинг номлари рус тилидан инглиз тилига таржима қилинганида учрайдиган хатолар таҳлил қилинган бўлиб, шу билан бирга инглиз топонимларини қўллаш ва тўғри ёзилишининг хусусиятлари кўриб чиқилган. Географик илмий ишларда тез-тез учрайдиган сўз ва сўз бирикмаларининг рўйхати келтирилган.

М.В. Ломоносов номидаги Москва давлат университети чет тиллар ва минтақашунослик факультети профессори А.И.Комарова ва катта ўқитувчиси И.Ю.Окс ўз тадқиқотларида ўзларининг таржимонлик амалиётларидан мисоллар келтириб, тилшуносларнинг фонга оид билимлари табиий-илмий компонентни ўз ичига киритиши керак, деб таъкидлайдилар. Улар ўзларининг “Географик контекстларни инглиз тилига таржима қилишнинг хусусиятлари” номли мақолаларида [4] университетдаги география факультети битирувчи талабаларининг битирув-малакавий ишлари мавзуларини таржима қилинганлигини текшириш жараёнида бир қатор камчилик ва хатоликларга учраганликларини ёзишади.

Географик атамалар ичида географик номлар катта ўрин эгаллайди. Географик номларни (топонимларни) тўғри таржима қилиш жуда муҳим ҳисобланади. Топонимлар билан боғлиқ равишда 3та муаммо юзага келади: 1)географик ном компонентларини қандай таржима қилиш керак; 2) қайси артиклдан фойдаланиш керак; 3) қайси ҳарфларни – бош ҳарфларними ёки кичик ҳарфларними – ишлатиш керак кабилар.

Мисол сифатида, ўз ичига топонимларни киритадиган фойдали қазилмалар конлари номларининг таржимасини кўриб чиқамиз: Газли кони - Газлинское месторождение (the Gazli gas field), Соколовск-Сарбайск кони - Соколовско-Сарбайское месторождение (the Sokolovsko-Sarbaiskoye iron ore deposit), Ангрен ҳавзаси – Ангренский бассейн (the Angren Coal Basin). Кўриниб турибдики, ўзбекча “кон”, русча “месторождение” сўзини инглиз тилига таржима қилишда қийинчилик вужудга келади. Кўп ҳолларда инглиз тилидаги тўғри келадиган сўз (мувофиқ сўз) топиш фойдали қазилманинг турига боғлиқ бўлар экан. Бироқ, рус тилида ва айрим ҳолларда ўзбек тилида ҳам конлар номланишида фойдали қазилманинг номи кўпинча туширилади. Шунинг учун кон номларини таржима қилишда таржимон аввал у ёки бу конда нима қазиб чиқарилишини аниқлаб олиши керак бўлади. Нефть конлари инглиз тилига oil field сўзи билан, газ конлари – gas field сўзи билан, кўмир конлари – coal basin сўзи билан, минерал хомашё конлари, масалан темир рудаси конлари, - deposit сўзи билан таржима қилинади. Масалан:

Нефть кони – месторождение нефти - oil field - the Kokdumalak oil field; the Samotlor oil field;

Табиий газ кони – месторождение природного газа - gas field - the Groningen gas field; the Shurtan gas field;

Темир рудаси кони – месторождение железной руды - iron ore deposit - the Sokolovsko-Sarbaiskoye iron ore deposit; the Tebinbulak iron ore deposit;

Кўмир кони – угольное месторождение - coal basin - the Angren Coal Basin.

Кон номи таркибига кирувчи географик номга келсак шуни айтиш керакки, ўзбек тилида у аҳоли турар жойи, минтақа ёки объект (дарёлар, кўллар, тоғлар) кабиларнинг ўз номидан ташкил топади, яъни бошланғич ном шаклида бўлади. Рус тилида эса аҳоли турар жойи, минтақа ёки объект (дарёлар, кўллар, тоғлар) кабиларнинг бошланғич номининг сифат шаклини олади. Инглиз тилида, ўзбек тилидаги каби бошланғич шаклда, яъни от шаклида берилади: the Romashkino oil field (Ромашкино нефт кони, Ромашкинское нефтяное месторождение), the Pechora Coal Basin (Печора ҳавзаси, Печорский бассейн), the Kuznetsk Coal Basin (Кузнецк ҳавзаси, Кузнецкий бассейн), the Norilsk nickel deposit (Норильск кони, Норильское месторождение), the Bakal iron ore deposit (Бакальск темир кони, Бакальское железорудное месторождение), the Samotlor oil field (Самотлор кони, Самотлорское месторождение), the Ploskaya Gora amazonite deposit (Плоская Гора амазонит кони, Плоскогорское месторождение амазонита), the Muruntau gold deposit (Мурунтов олтин кони, Мурунтауское месторождение золота); the Barsakelimes rock salt deposit (Борсакелмас тоштуз кони, Барсакельмесское месторождение каменной соли); the South Alamyshik oil field (месторождение Южный Аламышик, Жанубий Оламушук кони); the Northern Sokh oil field (нефтепромысел Северный Сох, Шимолий сўх нефт кони); the West Palwantash oil field (месторождение Западный Палванташ, Ғарбий Полвонтош кони).

Худди ўша қонуният сув омборлари, табиатни муҳофаза қилиш ҳудудлари, саноат компаниялари ва объектларига хосдир [3]. Масалан: the Sardoba Reservoir (Сардоба сув омбори, Сардобинское водохранилище), Chatkal Nature Reserve (Чотқол қўриқхонаси, Чаткальский заповедник), Komandorsky Nature Reserve (Командор қўриқхонаси, Командорский заповедник), Kasimov underground gas storage (Касимов ерости газ омборхонаси, Касимовское подземное хранилище газа), Norilsk Nikel (“Норильск никель” корхонаси, предприятие "Норильский никель").

Топонимни таржима қилиш учун айрим ҳолларда сифатнинг транслитерацияси (русча сўзни ҳарфма-ҳарф инглизча ҳарфлар билан келтирилиши) қўлланилади:   Sandibinskoye oil field (Сандибинское месторождение в районе мыса Сандиба в Тюменской области), Prioskolskoye iron ore deposit (Приоскольское месторождение в районе реки Оскол в Старооскольском районе Белгородской области), Oksky State Nature Biosphere Reserve (Окский заповедник), State Nature Reserve Poronaisky (государственный природный заповедник "Поронайский") [3]. Ўзбекистондаги географик номлар инглиз тилига таржима қилинганда, ўзбек тили транслитерациясида берилмай, балки рус тилидаги транслитерацияда берилади (Uchkulach lead and zinc deposit, месторождение свинца и цинка Учкулач, Учқўлоч қўрғошин ва рух конлари).

Умуман олганда, ҳар хил турдаги матнларда тез-тез таржима қилинаётган географик номлар учун бир қатор умумий ва барчага маълум қоидалар мавжуд бўлса-да, ҳар ҳолда улар ҳам аниқлик киритишни ва тушунтиришни талаб қилади. Географ-мутахассисларга географик атамаларни таржима қилишда Москва давлат университетида битирувчи талабалар учун ишлаб чиқилган “Таржима қилиш бўича тавсиялар”га [11] асосланишни тавсия қиламиз. Бундан ташқари, А.И.Комарова ва И.Ю.Оксларнинг мазкур “Тавсиялар”га киритилган қўшимчаларга оид “Йўқотилган географиялиликни излаб” [5] номли мақоласида географик номларда артикллардан фойдаланиш, бош ҳарф ва кичик ҳарфларни тўғри ёзиш, имло қоидаларига оид мулоҳазалар келтирилган. Бу мақола географик атамалар ва ибораларни тўғри ёзишда қўл келади, аммо уни тушуниш учун рус тилини тушуниш керак бўлади.

Жумладан, аниқлик артикли Ocean, Sea, River, Mountain, Island, Plain, Peninsula каби турдош отлардан ва улардан олдин турган аниқловчи атоқли от, масалан, the Atlantic Ocean (Атлантика океани), the White Sea (Оқ денгиз), the Volga River (Волга дарёси), the Caucasus Mountains (Кавказ тоғлари), the Kuril Islands (Курил ороллари), the Russian Plain (Рус текислиги), the Kola Peninsula (Кольск яримороли), the Arctic Circle (Шимолий қутб доираси) бирикмасидан иборат бўлган мамлакатлар, океанлар, денгизлар, дарёлар, яримороллар, ороллар гуруҳлари, тоғ тизмалари номлари олдидан ва бошқа топонимлар олдидан ишлатилади. Бунда турдош от компоненти инглиз тилида бош (катта) ҳарф билан, ўзбек тилида эса кичик ҳарф билан ёзилади.

Инглиз тилида Ocean, Sea, River, Mountain ва Island сўзлари кўринишидаги турдош элемент туширилганда, океанлар, денгизлар, дарёлар ва бошқаларнинг номлари олдида аниқлик артикли сақланиб қолади, масалан: the Atlantic, the South Atlantic, the Mediterranean, the Volga, the Kurils, the Caucasus, the Greater Caucasus.

Бироқ, географик ном атоқли отнинг ундан олдинги аниқловчи сўз билан бирикмасини ифодаласа, арткль ишлатилмайди: European Russia (Европа Россияси), Central Asia (Марказий Осиё), Greater Los Angeles (Катта Лос-Анжелес), New Moscow (Янги Москва). Москва шаҳри –город Москва – иборасини таржима қилганда хатога йўл қўйиш мумкин, чунки унинг сўзма-сўз таржимаси the Moscow City ёки the City of Moscow Москва шаҳрини билдирмасдан, балки ишбилармонлар марказини, ишчан марказни,ситини (деловой центр, сити) билдиради. Мисол учун, Лондондаги молия маркази the City of London деб номланиб, амалда шаҳардаги шаҳар ҳисобланади, унинг ўз ҳукумати, полицияси, ўзига хос тарихий имтиёзлари бор. Атоқли отнинг бир қисми ҳисобланган City компонентли шаҳарлар сирасига Канзас шаҳри (Kansas City), Нью-Йорк шаҳри (New York City), Гватемала шаҳри (Guatemala City), Мехико шаҳри (Mexico City) киради. Бу ҳолатларда City сўзининг қўлланилиши шаҳар номини худди шу номдаги штат ёки мамлакат номидан фарқлашга ёрдам беради. Москва шаҳрини эса инглиз тилига Moscow деб таржима қилиш керак, чунки Москва сўзи билан на мамлакат, на бошқа ҳудудий бирлик аталмайди.

Масалан, “Москва шаҳри ривожланишининг геоморфологик омили” (“Геоморфологический фактор развития города Москвы”) номли илмий иш сарлавҳасини Geomorphic factor of the development of Moscow деб таржима қилиш керак [7].

Кўп ҳолларда топонимлар таркибига дунё томонларининг номлари (шимолий, шимол, жанубий, шарқ ва б.) ҳам киради. Дунё томонлари географик номнинг узилмас қисми бўлганда, инглиз тилида улар от кўринишида ишлатилади (North, South) ва бош ҳарфдан ёзилади, масалан: South Africa (Republic) vs southern Africa – Жанубий Африка (Жанубий-Африка Республикаси), аммо: Жанубий Африка; West Germany / East Germany – Ғарбий Германия / Шарқий Германия; South America – Жанубий Америка; Southeast Asia – Жануби-Шарқий Осиё; the East European Plain - Шарқий-Европа текислиги; the East Siberian Sea - Шарқий-Сибир денгизи; the North Sea – Шимол денгизи.

Дунё томонлари объектнинг географик жойлашувини кўрсатганда, улар сифат шаклида қўлланилади: eastern, western, northern, southern, central, middle. Масалан, Жанубий Африка (Жанубий Африка Республикаси) мамлакати номининг ёзилиши South Africa (the Republic of South Africa), Африка қитъасининг жанубий қисми назарда тутилган ёзилишдан фарқ қилади: southern Africa. Худди шундай: Жанубий Сибир - Южная Сибирь - southern Siberia; Ўрта Сирдарё - Средняя Cырдарья - the middle Syrdaria; Марказий Россия -Центральная Россия - central Russia; Шимолий Кавказ - Северный Кавказ - the northern Caucasus ва ҳк.

Географик номлар имлосини обрўли манбалар орқали текшириш тавсия қилинади, чунки инглиз тилидаги айрим топонимлар умумий қоидалар доирасидан четга чиқадиган анъанавий имлога эга бўлади. Масалан: the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, the Northern Dvina River, the Republic of Northern Cyprus, the Southern Ocean, Western Australia (штат), аммо South Australia (бу ҳам штат бўлса-да, шундай ёзилади).

Гап махсус матнлар ҳақида, айниқса табиий-илмий фанлар бўйича матнлар ҳақида борганда, уларни таржима қилишда ва таҳрир қилишда топонимлардан ташқари, Google қидирувчи тизимида атамалар ва терминологик сўз бирикмаларининг ишлатилишини аниқлаш керак бўлади. Инглиз ёки америка сайтларида уларни текшириш, бунинг учун аутентик инглиз тилли материаллардан, терминологик луғатлардан [7], энциклопедик манбалардан [14] фойдаланиш, ҳамда тегишли фан соҳасидани мутахассислар фикрини ҳам ҳисобга олиш лозим бўлади ва тавсия қилинади.

Бироқ, инглиз тилидаги фақат умум тан олинган атамалардан фойдаланишни талаб қилиш одобдан эмасдир. Шуни назарда тутмоқ лозимки, ҳар қайси фаннинг атамашунослиги, терминологияси, фаннинг ўзи каби, ҳар доим ривожланиб туради, терминологик луғатларни тузилишидан анча олдинроқ ривожланиб боради. Бундан ташқари, айрим атамалар илмий нутқ муомаласига мазкур ҳодиса биринчи бўлиб ўрганилган илмий мактаблардан бошлаб, аста-секин кириб боради. Гап шундаки, илм-фан нотекис ривожланади, ва, табиийки, терминологик лексикография илмий ишларда атамаларнинг реал пайдо бўлишидан орқада қолиб кетади. Айрим мамлакатларда бирон-бир атама илмий муомалада мустаҳкам ўрнашиб олган бўлса, бошқа мамлакатларда шу атама ҳали тарқалмаган бўлади. Бундай ҳолат мазкур мамлакатда ёки бу мамлакатнинг илмий муассасасида у ёки бу илмий йўналиш нақадар ривожланганлигига боғлиқ бўлади. Шунинг учун атамалар нафақат Англия ёки Америкада, балки фаннинг мазкур йўналиши ўрганилган, бу йўналишга оид илмий мактаб фаолият кўрсатаётган ҳамда ўрганиш учун тегишли объект мавжуд бўлган мамлакатда ҳам пайдо бўлиб, кенг фойдаланилиши мумкин. Масалан, маълумки, криолитология (абадий музлоқни ўрганиш) соҳасидаги кўпчилик атамаларнинг келиб чиқиши русча ва ҳатто айрим ҳолларда инглиз тилида ҳам русча шаклга эга бўлади: tundra (тундра), naled (наледь – муз қатқалоғи), polynya (полынья – музламай қолган жой), чунки физик-георафий сабабларга кўра айнан Россияда криолитология бўйича тадқиқотлар энг илгарилаб кетган. Тупроқлар геокимёси ва ландшафтшуносликнинг айрим бўлимларида ҳам шундай ҳолат кузатилади. Географиянинг ушбу соҳаларида атамалар пайдо бўлиб, мустаҳкам ўрин олади, сўнгра бошқа тилларга ўтиб, умум тан олинади ва халқаро илмий жамоатчилик томонидан қабул қилинади.

Одатда, инглиз тилидаги географик матнларни таржима қилишда асосан инглиз-рус луғатларига таянилади, чунки, афсуски, бугунги кунгача ўзбек тилида махсус луғатлар яратилмаган. Университетларимиздаги география йўналишида таълим олаётган талабаларга инглиз тилини ўргатувчи ўқитувчилар “Махсус мақсадлар учун инглиз тили” бўйича ҳам, таржима асослари бўйича ҳам малакаларини оширсалар, мақсадга мувофиқ бўларди. Умуман олганда, географик матнларни инглиз тилига таржима қилишда В.М.Котляков ва А.И.Комаровалар томонидан ишлаб чиқилган 5-тилли академик луғатини [7] тавсия қилардик.

Ўзбек тилида таркибида қўшма сифат бўлган айрим географик атамалар учрайди. Улар рус тилидагига ўхшаб, мураккаб, қўшма (таркибли) сифатлардан иборат. Инглиз тилида эса уларга таркибли сифатлар мос келмайди. Фақат географик контекстларда кўп учрайдиган socio-economic = ижтимоий-иқтисодий = социально-экономический ҳамда spatio-temporal = макон-замонли = пространственно-временной сифатлари бундан истиснодир. Масалан: Марказий федерал округ районларининг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш динамикаси = Динамика социально-экономического развития районов Центрального федерального округа = The dynamics of socio-economic development of the Central Federal District; Терек ҳавзасидаги дарёлар оқиб тушишининг макон-замонли ўзгарувчанлиги = Пространственно-временная изменчивость стока рек бассейна Терека = Spatio-temporal runoff variability of the Terek basin rivers.

Бошқа ҳолатларда иккита инглиз сифатлари қўлланилиб, улар and боғловчиси ёрдамида боғланади, масалан, атамашуносликка оид қуйидаги сўз бирикмаларида шундай ҳолат кузатилади: гидрологик-гидрокимёвий тавсиф = гидролого-гидрохимическая характеристика = hydrological and hydrochemical characteristic; гидрологик-морфометрик таҳлил = гидролого-морфометрический анализ = hydrologic and morphometric analysis; ландшафтли-тарихий ҳудудлар = ландшафтно-исторические территории = landscape and historical sites; туристик-рекреацион салоҳият = туристско-рекреационный потенциал = tourism and recreational potential ва ҳк.

Бундан ташқари, таржиманинг бошқа вариантлари ҳам бўлиб, қўшма сифатнинг маъноси инглиз тилида турғун бир сўздан иборат бўлган инглизча мослик ёрдамида ифодаланади: геологик-қидирув ишлари = геолого-поисковые работы = geological prospecting; табиий-географик шароитлар = физикогеографические условия = physical environment; physical features; минерал-хом ашё ресурслари = минерально-сырьевые ресурсы = mineral raw materials; mineral resources; табиий-ресурс имкониятлар = природно-ресурсный потенциал = natural resources potential. Кўриниб турибдики, ўзбекча “табиий-географик шароитлар”, русча “физико-географические условия” атамалари инглиз тилидаги мосликка эга эмас. Бу ибора айрим ҳолларда нотўғри “рhysico-geographical conditions” деб таржима қилинади. Ваҳоланки, бу атамани инглиз тилига “рhysical environment” деб таржима қилиш керак. Масалан: Орол денгизи қирғоқ бўйи зонасидаги табиий-географик шароитлар = Физикогеографические условия в прибрежной зоне Аральского моря = Physical environment of the Aral Sea coastal area. Яъни, инглиз тилида physico-geographical деган таркибли сифат мавжуд эмас.

Географик атамаларни таржима қилганда сўзма-сўз, мантиқсиз таржима қилиш мумкин эмас. Обрўли терминологик манбалардан фойдаланиб, аниқ инглизча эквивалентни қўллаш лозим. Одатда, илмий ишларда қуйидаги географик атамаларнинг нотўғри таржималари учрайди:

Ном

Нотўғри таржима

Тўғри таржима

Ўзбек тилида

Рус тилида

Ягона    энергия

тармоғи

Единая энергосеть

single energy system

national power grid

Қатламли    муз

уюмлари

Пластовые залежи льда

massive ice

massive ice bedding

Бўриларнинг умумий сони

Численность волков

quantity of wolves

population of wolves

Аҳолининг ўрнашиши (жойлашиши)

Расселение населения

resettlement      of

population

distribution       of

population

Муз қопламасининг майдони

Площадь ледяного покрова

ice cover square

ice cover area

Табиий объект

Природный объект

natural object

natural area/site

Ядро чиқиндилари кўмилган жой

Захоронение ядерных отходов

dumping of nuclear waste

burial  of nuclear

waste

Ареал

Ареал

areal          range,

habitat, distribution

geographic range

area

Моношаҳар

Моногород

single-industry city

monofunctional city

Қаттиқ чиқиндилар

Твердые отходы

firm waste

solid waste

Коттежлар қурилиши

Коттеджное строительство

cottage construction

construction      of

private houses

Ривожланиш истиқболлари

Перспективы развития

development perspectives, development potential

development prospects

Ерларни ўзлаштириш

Освоение земель

opening new lands

settlement and development оf lands

Бундан ташқари, айрим ҳолларда ўзбек, рус ва инглиз сўзлари шакл бўйича мос тушиши, аммо бошқа-бошқа маъно тусларини олиши мумкин. Уларни чалкаштирмай, бир-бирларига тенглаштирмаслик лозим. Бу сўзлар “таржимоннинг сохта дўстлари” бўлиб, ҳаттоки тажрибали мутахассисларда мураккабликларни, хатоликларни вужудга келтириши мумкин [10]. Географик контекстларда ҳам бундай “таржимоннинг сохта дўстлари” учрайди.

Хулоса ыилиб шуни таъкидлаш лозимки, ихтисосликларнинг инглизча номларида барча маъноли сўзлар бош ҳарфдан ёзилади (мас.: Geography of World Economy; Computer, Aerospace and Telecommunication Technologies in Geographic Mapping and Modelling.

Инглиз тилидаги фанлар, мақола, диссертация, диплом ишлари номларида биринчи ҳарф – бош ҳарф, кейингилари кичик ҳарфлардир, мас.: World financial markets, Fundamentals of ecological law; Circulation of documents in tourism; Development of geographic thought. Бироқ, кўплаб ўқув фанлари, география соҳасидаги ишларда географик номлар (топонимлар) мавжуд бўлади, улар одатда бош ҳарфдан бошланади. Шунингдек, айрим географик атамалар инглиз тилида ҳар доим бош ҳарфдан ёзилади, масалан, геологик даврлар: Holocene, Quaternary, Pleistocene; Ернинг яримшарлари the Northern Hemisphere, the Western Hemisphere; Ернинг қутблари: the South Pole, the North Pole ва б. Демак, географик контекстларда, хусусан илмий ишларнинг номларида, бош ҳарфлар нафақат биринчи сўзда учрайди, балки бошқа сўзларда ҳам учраши мумкин: Development of glacial and cryogenic morphology in northern Transbaikalia in late Pleistocene and Holocene; Material composition of late Cenozoic deposits in northeastern Yakutia; Pleistocene glaciations in the Northern Hemisphere.

Бир қатор топонимлар таркибига дунё томонлари киради (масалан, шимолий, шимол, жанубий, шарқ). Дунё томонлари географик номнинг узилмас қисми бўлганда, улар, қоидага кўра, от кўринишида (North, South) ишлатилади ва катта ҳарфдан ёзилади: the Republic of South Africa, the North Sea, Southeast Asia, East European Plain, the East Siberian Sea (аммо истиснолар

ҳам мавжуд: the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, the Northern Dvina River, Western Australia (штат)). Дунё томонлари объектнинг географик жойлашувини кўрсатса, улар сифат шаклида (eastern, southern) ишлатилади ва кичик ҳарфдан ёзилади: southern Sakhalin (Жанубий Сахалин), north-eastern Yakutia (Шимоли-Шарқий Якутия), northern Bulgaria (Шимолий Болгария).

Умумий мавзулардаги асарларни таржима қилишда географик номлар имлосини обрўли манбалардан текшириб кўриш тавсия қилинади. Чунки айрим топонимлар умумий қоидалардан четга чиқадиган анъанавий ёзилишга эга бўлади.

Махсус матнлар, айниқса табиий-илмий фанлардан матнлар ҳақида гап борганда, уларни таржима ва таҳрир қилишда Google излаш тизимида инглиз ёки америка сайтларида атамалар ва сўз ибораларини амалда қўлланилишини кўриб чиқиш ҳамда уларни аутентик инглиз тилли материаллардан, атамашунослик луғатлардан фойдаланган ҳолда текшириб чиқиш мақсадга мувофиқ, ҳамда тегишли фан соҳаси мутахассислари билан маслаҳатлашиб иш олиб бориш лозимдир.

Юқоридагилардан келиб чиқиб, шуни таъкидлаш мумкинки, у ёки бу фан соҳасига, бизнинг мақоламизда географияга оид ёзма ва оғзаки нутқларда ишлатиладиган сўзларнинг маъносини батафсил тушуниб етиш зарур. Таржимон ўзбекча, русча атамаларга аниқ инглиз мувофиқликларни синчиклаб танлаб олиши керак ва бу борада албатта обрўли терминологик луғатлардан фойдаланиши, инглиз, рус ва ўзбек тиллардаги атамаларнинг маъно нозикликларини таққослаши зарур. Табиий фанлардаги илмий баёнларда муаммо, проблема ёки location каби умумий сўзлар ишлатиладиган маъноларни тушуниб етиш зарур, ҳамда таржима пайтида ана шундай сўз маъноларининг нозик фарқларини (нюансларини) ҳисобга олиш керак. Бундан ташқари, географик контекстлар учун типик ҳисобланган географик номларни (топонимларни) ишлатишга ва таржима қилишга диққат-эътибор билан қарамоқ керак ҳамда уларни инглиз тилида ёзилиш қоидаларига риоя қилмоқ лозим.

Хулоса сифатида шуни таъкидлаш керакки, географик атамаларни инглиз тилига таржима қилишдаги қийинчиликлар аслида лисоний ҳодисалар ва нозик фарқлар билан боғлиқ ҳолда ҳамда географиядан билимларнинг етишмаслиги туфайли пайдо бўлади. Географлар лингвистик хатоларга йўл қўйишган албатта, бироқ маъно жиҳатидан улар рус ёки ўзбек атамаларига аниқ мосликларни топа олишган. Тилшунослар эса, инглиз тилидаги лисоний хусусиятларни яхши била туриб, аммо географиядан етарлича билимларга эга бўлмай, айрим географик атамаларни нотўғри таржима қилишган. Шунинг учун, барча таржималарни таржимон ва географ мутахассислар ҳамкорликда якуний таҳрир қилиб, тиклашлари лозим, деб ҳисоблаймиз.

Адабиётлар:

  • 1.    Асадова М.Р. Географические термины в таджикском и английском языках.

  • 2.    Горская М.В. Англо-русский и русско-английский словарь географических названий. 2-е изд. - М.: Русский язык, 1994. – 272 с.

  • 3.    Ермолович Д.И. Имена собственные: теория и практика межъязыковой передачи. - М., 2005.

  • 4.    Комарова А.И., Окс  И.Ю. Особенности  перевода географических

    контекстов на английский язык // Вестн. Моск. ун-та. Сер. 19. Лингвистика и межкультурная коммуникация. 2013. № 4

  • 5.    Комарова А.И., Окс И.Ю. В поисках утраченной географичности // Вестн. Моск. ун-та. Сер. 19. Лингвистика и межкультурная коммуникация. 2013. № 3.

  • 6.    Косачева, Т. А. Особенности передачи английских географических названий и имен собственных в русскоязычных текстах // Актуальные вопросы филологических наук : материалы V Междунар. науч. конф. (г. Казань, октябрь 2017 г.). — Казань : Бук, 2017. — С. 21-23.

  • 7.    Котляков В.М., Комарова А.И. География: понятия и термины: Пятиязычный академический словарь: русский — английский — французский — испанский — немецкий. М., 2007.

  • 8.    Нафтали Кадмон (Израиль). Язык и передача географических названий. // Руководство по национальной стандартизации географических названий. – Нью-Йорк:ООН, 2007. – 181 с. - С.95-102.

  • 9.    Окс И.Ю., Комарова А.И. Как переводить на английский язык названия научных работ по географии. – М.:МГУ, 2016. – 40 с.

  • 10.    Пахотин А.И. Большой англо-русский, русско-английский словарь мнимых друзей переводчика. М., 2006.

  • 11.    Рекомендации по переводу названий специальностей, квалификаций (степеней), дисциплин, курсовых и дипломных работ на английский язык для диплома МГУ. М., 2012.

  • 12.    Фомина Е.В., Латфуллина И.Д., Ожгибесова Н.Ю. Лингвистические особенности перевода географических терминов в текстах профессионального характера. // Вестник Академии наук Чеченской Республики. 2015. №4(29). С.96-102.

  • 13.    Хайрутдинов Д.Р. Географическая терминология: арабские, русские, английские параллели : диссертация ... кандидата филологических наук -Казань, 2009.- 171 с.

  • 14. Encyclopaedia Britannica 2013. Ultimate Edition. DVD-ROM. URL: http://www. britannica.com (дата обращения: 02.06.2013).

Дисс.на соис.уч.ст. к.фил.н. Душанбе, 2018. - 162 с.

"Экономика и социум" №11(78) 2020

Список литературы Особенности перевода географических терминов на английский язык

  • Асадова М.Р. Географические термины в таджикском и английском языках. Дисс.на соис.уч.ст. к.фил.н. Душанбе, 2018. - 162 с.
  • Горская М.В. Англо-русский и русско-английский словарь географических названий. 2-е изд. - М.: Русский язык, 1994. - 272 с.
  • Ермолович Д.И. Имена собственные: теория и практика межъязыковой передачи. - М., 2005.
  • Комарова А.И., Окс И.Ю. Особенности перевода географических контекстов на английский язык // Вестн. Моск. ун-та. Сер. 19. Лингвистика и межкультурная коммуникация. 2013. № 4
  • Комарова А.И., Окс И.Ю. В поисках утраченной географичности // Вестн. Моск. ун-та. Сер. 19. Лингвистика и межкультурная коммуникация. 2013. № 3.
  • Косачева, Т. А. Особенности передачи английских географических названий и имен собственных в русскоязычных текстах // Актуальные вопросы филологических наук: материалы V Междунар. науч. конф. (г. Казань, октябрь 2017 г.). - Казань: Бук, 2017. - С. 21-23.
  • Котляков В.М., Комарова А.И. География: понятия и термины: Пятиязычный академический словарь: русский - английский - французский - испанский - немецкий. М., 2007.
  • Нафтали Кадмон (Израиль). Язык и передача географических названий. // Руководство по национальной стандартизации географических названий. - Нью-Йорк:ООН, 2007. - 181 с. - С.95-102.
  • Окс И.Ю., Комарова А.И. Как переводить на английский язык названия научных работ по географии. - М.:МГУ, 2016. - 40 с.
  • Пахотин А.И. Большой англо-русский, русско-английский словарь мнимых друзей переводчика. М., 2006.
  • Рекомендации по переводу названий специальностей, квалификаций (степеней), дисциплин, курсовых и дипломных работ на английский язык для диплома МГУ. М., 2012. Фомина Е.В., Латфуллина И.Д., Ожгибесова Н.Ю. Лингвистические особенности перевода географических терминов в текстах профессионального характера. // Вестник Академии наук Чеченской Республики. 2015. №4(29). С.96-102.
  • Хайрутдинов Д.Р. Географическая терминология: арабские, русские, английские параллели: диссертация.. кандидата филологических наук - Казань, 2009.- 171 с.
  • Encyclopaedia Britannica 2013. Ultimate Edition. DVD-ROM. URL: http://www. britannica.com (дата обращения: 02.06.2013).
Еще
Статья научная