Помидор занг канасига қарши самарали кураш усулини қўллаш

Кириш. Кейинги йилларда сабзавот экинларининг майдони кенгайиши, республикамизда қишлоқ хўжалиги экинларини жойлаштириш структурасида рўй берган ўзгаришлар ҳамда баъзи бошқа омиллар йиллар мобайнида озиқланиш занжиридаги организмлар орасидаги ўзаро муносабатлар ва боғлиқликлар бузилишига, зарарли организмлар тур таркиби ўзгаришига, илгари ҳосилдорликка таъсири кам бўлган турларнинг зарари ошишига сабаб бўлмоқда.

Республикада 2020 йилда қишлоқ хўжалигини интенсивлаш ва илғор технологияларни жорий қилиш асосида қишлоқ хўжалик маҳсулотларидан бошоқли дон ишлаб чиқаришни 16,4%, картошкани 35%, сабзавотларни 30%, мева ва узумни 21,5% га орттириш режалаштирилган. Бу вазифаларни амалга оширишда қишлоқ хўжалик экинларининг ҳосил миқдори ва сифатига салбий таъсир кўрсатадиган касаллик ва ҳашаротларга қарши кураш чораларининг илмий асосларини яратиш долзарб вазифа ҳисобланади.

Помидор ўсимлигининг ҳосилдорлигини ошириш учун тупроқ намлигини сақлаш, биологик ва минерал ўғитларни қўллаш, самарали пестицидларни аниқлашдан иборат.

Помидор ўсимлигининг ҳосили йилига бегона ўтлардан 25-80%, касаллик ва зараркунандалар таъсирида эса 20-30% гача нобуд бўлади.

Ўсимликни помидор занг канасидан ҳимоя қилиш мақсадида Андижон вилоятидаги помидор етиштиришга ихтисослашган фермер хўжаликлари шароитида илмий изланишлар олиб бордик.

Помидор занг канаси – Aculops licopersici Massee, каналар ( Acariformes) туркумининг тўрт оёқли каналар Tetraphodili тўнғич оиласига, Eriophyidae оиласига мансубдир. Каналарнинг кенг тарқалган тури бўлиб, улар асосан помидор кўчати билан тарқалиши мумкин. Қисқа масофаларга учадиган турли ҳашаротларнинг ва қушларнинг танасига ёпишиб тарқалади. 1980 йилларгача Ўзбекистонда бу кананинг зарари сезилмасди.1990 йилларга келиб ушбу зараркунанданинг республикамизда тарқалган ареали деярли барча вилоятларни ўз ичига олди. Помидор занг канаси ҳозирги кунда помидор ва картошканинг энг асосий зараркунандаларидан бирига айланган.

Помидор занг канаси таъсирида помидорнинг сифати ва кўриниши йўқолади, қисман чирий бошлайди. Қаттиқ зарарланган ўсимлик ҳосили 100% нобуд бўллади. Айниқса июл-август ойларида помидор ва кечки картошка кўп талофат кўради.(Хўжаев Ш.Т.2019).

Помидор занг канаси жуда майда, оддий кўз билан кўриб бўлмайдиган бўғимоёқли жонивор бўлиб, нимфаси 100 мк (микрон), етук зоти эса – 135-160 мк келади. Ранги тиниқ сарғишгача. Танаси чўзиқ, цлиндрсимон, орқа учи торайиб, тукчалар билан якунланган, 2 жуфт оёқлари бор.

Ўтказилган махсус тадқиқотларимиздан маълум бўлишича, помидор занг канаси асосан помидор ва картошкада бемалол, тез ривожланади. Ундан кейинги ўринларни қора ва қизил итузум, қўйпечак ва бақлажонни эгаллайди. Қолган экинларда занг кана ривожлана олмаслиги тасдиқланган.

Кана ўсимлик баргларининг ҳам устки, ҳам остки тарафини босиши мумкин. Дастлаб ўсимликнинг пастки барглари, новдалари зарарлана бошлайди. У аста-секин юқорига тарқаб кетади. Зарарланган новда қўнғир бўла тусга эга бўлиб силлиқлашади, баргларида эса сариқ доғлар пайдо бўлиб, умумий туси қўнғир бўла бошлайди. Зарарланган гул ва майда мева нишоналари ҳамда барглари қуриб тўкилиб кетади, йирик меваларнинг юзида тўр сингари расм пайдо бўлиб, тиришиб ёрилади.

Помидорнинг занг канасини ҳисоблаш учун (Хўжаев....услубий кўрсатмалар. Т.2004) қуйидаги усулдан фойдаланилди: ҳар бир вариант такрор бўлагининг ўрта қисмидан 10 тадан намуна (ҳар намунада 1 тадан зарарланган ўсимлик) кўрилди. Ҳар ўсимликда эса кананинг 1 та барг сатҳига тўғри келадиган сони аниқланди. Назоратлар препарат қўлланилгандан кейин 1,3,7,14 ва 21 кунлари ўтказилди.

Тажрибада помидорда зарар келтирадиган помидор занг канасига қарши самарали акарицидни турли меъёрда қўлланилди ва қуйидаги хулосаларга келинди.

Андоза ва тажрибада қўлланилган препарат помидор занг канасига қарши назорат қилинган кунлар ичида юқори самара кўрсатди: андозада Андоза- Омайт 570 EW ни 1 л/га қўлланилганда 53,5% , Вертимек 1.8% эм.к. ни 0,1 -2.0 л/г қўлланилганда биологик самарадорлик 63,5% ни ташкил қилди.

1-жадвал. Помидор занг канасига қарши қўлланилган кимёвий курашнинг биологик самарадорлиги

Изох: ЗУ- зарарланган усимликлар сони, БС- биологик самарадорлик

Life Sciences and Agriculture 2.1 - 2020

АДАБИЁТЛАР:

• 1.    Хўжаев Ш.Т. Умумий ва қишлоқ хўжалик энтомологияси ҳамда уйғунлашган ҳимоя қилиш тизимининг асослари. Т., ”Янги нашр” нашриёти, 2019 йил.

• 2.    2.Хўжаев Ш.Т., Юлдашев Ф. ва б.қ. Ғалладан кейин экиладиган ўриндош экинларни зараркунандалардан ҳимоя қилиш бўйича тавсиялар. Тошкент, 2014 йил.

• 3.    Зиядуллаев Зохиджон Файзуллаевич, Хазраткулова Шахноза Усмоновна, Қобилов Нурбек Эркинович ҚУРҒОҚЧИЛИККА БАРДОШЛИ ЮМШОҚ БУҒДОЙ НАВ ВА ТИЗМАЛАРИНИ ТАНЛАШ // Life Sciences and Agriculture. 2020. №2.

• 4.    Мейлиев Акмал Хушвақтович, Болқиев Зохид Тоштемирович ЖАНУБИЙ МИНТАҚАЛАР ШАРОИТИДА ҚАТТИҚ БУҒДОЙНИНГ ДОН СИФАТИ ЮҚОРИ БЎЛГАН ТИЗМАЛАРИНИ ТАНЛАШ // Life Sciences and Agriculture. 2020. №1.

• 5.    Дилмуродов Шерзод Дилмуродович ЮМШОҚ БУҒДОЙНИНГ МАҲАЛЛИЙ МАҲСУЛДОР ТИЗМАЛАРИ СЕЛЕКЦИЯСИ // Life Sciences and Agriculture. 2020. №1.

• 6.    Дилмуродов Шерзод Дилмуродович, Бойсунов Нурзод Бекмуродович РАҚОБАТЛИ НАВСИНАШ КЎЧАТЗОРИДА ЮМШОҚ БУҒДОЙНИНГ БИОМЕТРИК КЎРСАТКИЧЛАРИНИ ЎРГАНИШ // Life Sciences and Agriculture. 2020. №1.

• 7.    Абдуазимов Акбар Мухторович, Вафоева Мавлуда Бобомуродовна ЎСУВНИ БОШҚАРУВЧИ ВОСИТА (БИОСТИМУЛЯТОР) ЛАРНИНГ КУЗГИ БУҒДОЙ ДАСТЛАБКИ БИОМЕТРИК КЎРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ // Life Sciences and Agriculture. 2020. №1.

• 8.    Зиядуллаев Зохиджон Файзуллаевич, Абдуазимов Акбар Мухторович БАҲОРГИ БУҒДОЙ НАВЛАРИДА БОШОҚ ЎЛЧАМЛАРИ // Life Sciences and Agriculture. 2020. №1.

• 9.    Узақов Ғуломжон Оқбўтаевич КУЗГИ БУҒДОЙНИ РЕСУРСТЕЖАМКОР ТЕХНОЛОГИЯ АСОСИДА ЕТИШТИРИЛИШИНИНГ ДОН ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ // Life Sciences and Agriculture. 2020. №1.

• 10.    Амирқулов Отабек Сайдуллаевич, Норов Илхом Чори Ўғли ТАКРОРИЙ МОШ ЭКИНИ ҲОСИЛДОРЛИК КЎРСАТКИЧИГА ЭКИШ МУДДАТИ ВА ЭКИШ УСУЛЛАРИНИНГ ТАЪСИРИ // Life Sciences and Agriculture. 2020. №1.

• 11.    Хазраткулова Шахноза Усмоновна, Тоғаева Холида Ражабовна КУЗГИ ЮМШОҚ БУҒДОЙ НАВ ВА ТИЗМАЛАРИНИНГ ИССИҚЛИККА БАРДОШЛИЛИГИНИ БАҲОЛАШ // Life Sciences and Agriculture. 2020. №1.

• 12.    Кулдашов Бобомурод Хусанович, Халилов Насриддин, А. Х. Ҳамзаев ОСОБЕННОСТИ ВЫРАЩИВАНИЯ СОРТОВ СОИ НА ОРОШАЕМЫХ ЗЕМЛЯХ // Life Sciences and Agriculture. 2020. №1.