Пушта қатламларига ўғитни солиш услуби ва техник воситасини танлаш

Умумий маълумотлар. Қишлоқ хўжалик экинларининг хосилдорлигини оширишда (айниқса пахтачиликда) экин майдонларини тайёрлашда агротехника талабларида кўрсатилган жараёнларни ўз вақтида ва сифатли бажариш, тупроқнинг намлиги ва хароратини сақлаш чораларини кўриш каби омиллар мухим хисобланади. Агарда пахта чигитини пуштага экиш усулидан фойдаланилса, бу омилларнинг самараси янада юқорироқ бўлади. Шунинг учун бу усулдан хозирда кўп вилоятларда кенг фойдаланиш йўлга қўйилган, чунки пушта олинганда, унинг икки томонида, юза кўпаяди. Катта юза кўпроқ иссиқлик оқимини қабул қилади ва ундаги харорат 3...5 градусга юқорироқ бўлади. Натижада экилган чигит муддатидан илгарироқ униб чиқади ва хосилдорлик 4...5 центнерга кўпайишига олиб келади [1]. Агар пахта чигити экилаётган пушталарга етарли даражада ўғитлар солинса, чигитнинг униб чиқиши ва ривожланиши тезлашиб, хосил янада эртароқ пишиб етилади ва хосилдорлик 10,0...11,0 % га ортади [1,2].

Ўғитлар хилма хил бўлганлиги учун уларнинг вазифаси хам хар хил бўлиб, ўсимликлар учун тупроққа керакли пайтда ва белгиланган миқдорда, самарали бўлган услуб ёрдамида, маълум чуқурликка берилади. Фосфорли ўғитларни, бошқа ўғитлардан фарқли равишда, кузда пушта олиш даврида, берилишининг фойдали эканлиги узоқ йиллик дехқончилик тажрибасидан маълум.

Шуни айтиш керакки, кузда пушта олиш пайтида фосфорли ўғитни пуштанинг қайси қатламига ва қандай усулда солиниши тўғрисида хозирги кунда бир фикрга келингани йўқ. Чунки ўғитни пуштанинг қайси қатламига ва қандай усулда солиниши шу вазифани бажарувчи техник воситани ишлаб чиқишга асос бўлади.

Ўғитни пушта қатламига солувчи услубни танлаш . Шу йўналишда бажарилган ишларнинг кўпчилигида [3,4] ўғитнинг пуштага тасмасимон шаклда солинишини самарали эканлиги тўғрисида ижобий хулосалар келтирилган. Хақиқатдан хам, тасмали усулда ўғитни маълум кенглик ва чуқурликда солиниши, тасмалар орасидаги масофани тўғри белгиланиши, улардан самарали фойдаланишни белгилайди.

Ўказилган тадқиқотларда [5,6] ўғитни пуштанинг пастки қисмига битта қатламга, яъни 25...30 см чуқурликка солиш, экиш билан бир вақтда уруғдан 5...10 см масофада ва 15 см чуқурликка юқоридаги қатламга солишда ижобий натижалар олинган хамда ўғитни чигит қаторидан икки томонлама 10 см узоқликда 18...20 см чуқурликка солинганда пахтанинг хосили ортганлиги кузатилган. Лекин, хозирда ўғитни тасмасимон солиниш усулини афзаллигига қарамай, тадқиқотчилар томонидан ягона фикрга хали келингани йўқ.

Н.М.Комилов томонидан ўтказилган тадқиқотларда хам [7] ўғитни пуштанинг икки қатламига тасмасимон усулда солинган холати ўрганилган ( 1-расм ). Қабул қилинган шаклда экилаётган пахта чигитининг икки томонига тасмасимон усулда, пуштанинг пастига эса ўғит чизиқли солинган. Бу ишда хам ўғитни тасмасимон усул билан солишни афзаллиги кўрсатилган.

Юқоридаги тахлил қилинган ишларда хар хил ўғит солиш схемалари кўриб чиқилган, лекин уларнинг биронтасида хам пушта олиш пайтида икки қатламига унинг кенглиги бўйича ўғитни солиш схемаси хамда бу схема бўйича ўғитлашнинг ғўзанинг ривожланишига ва пахта хосилдорлигига таъсири ўрганилмаган.

Шунинг учун, пушта олиш пайтида унинг иккита қатламига кенглиги бўйича ўғитни солиш схемаси ( 2-расм) танланиб, уни таъминлайдиган ишчи органининг конструкциясини ишлаб чиқиш мазкур илмий ишнинг вазифаси этиб белгиланди.

1-расм. Пушта олиш билан бирга тўла ўғит солиш схемаси

1-асосий ми^дордагиуFuт; 2-экиш олди ми^дордагиуFuт; 3-экилган пахта чигити.

2-расм. Бахоргача пушта баландлигининг ўзгариши ва қатламлар бўйича ўғитни солиш шакли.

1-куздан бахоргача пушта баландлигининг чукиши (1...2 см); 2-экиш олдидан бороналашдаги пушта баландлигининг пасайиши (2...3 см); 3-экиш пайтидаги эккич сирпанчигининг босими остида баландлигининг пасайиши (1...2 см);

h-экиш чу^урлиги (3...5 см).

Бунда, пахта чигитини экиш чукурлигини пуштанинг кузда шаклланган баландлигидан эмас, балки бахорда экиш олди баландлигидан хисобланиши керак булади. Чунки, танланган схема (2-расм) буйича yFитни катламларга солиш усули юқорида тахлил қилинган усуллардан қўйидагилар билан фарқ қилади: биринчидан - пушта асосига бир биридан 7...8 см масофада жойлашган учта тасмасимон усулда уFитнинг солинишида; иккинчидан - экиш чукурлиги пуштанинг баландлигини бахоргача чўкишини, экиш олди бороналашдан ва экиш пайтидаги эккич сирпанчиғи босими остида пушта баландлиги 4...5 см га камайишини хисобга олинишида; учинчидан - юқоридаги қатламга белгиланган ўғит миқдорини учдан икки цисми 2-та тасмасимон куринишда, yFитнинг учдан бир цисми эса пушта олиш пайтида иккинчи қатламни юқорисидаги тупроқ билан аралаштириб юборилишида. Келтирилган шакл бўйича ишлайдиган қурилма бир вақтнинг узида учта вазифани бажариши, яъни, yFитни пуштанинг икки цатламига кенгайтирилган тасмали усулда солиб бир цисмини тупроцца аралаштириб кетиши керак булади.

Шу вазифаларни бажараолиши нуцтаи назаридан мавжуд пушта олгич-ўғитлагичлар пуштага кўп қаватлаб ўғит солувчи ишчи органларнинг конструкциялари тахлил қилинди ва натижада, уларнинг барчасининг олдига қўйилган вазифалари хар хил бўлишига қарамай, пуштанинг икки қатламига ўғитни кенгайтирилган тасмали усулда солишга ва унинг бир қисмини тупроққа аралаштириб кетишга мўлжалланмаганлиги аниқланди. Бундан ташқари уларда, ўғитни пуштага тасмалаб солишда бункердан тушаётган ўғитлар хар бир тасма учун yFит утказгичда тацсимланиши белгиланган - бу эса иш жараёнида yFитларнинг тацсимланиш мицдорини назорат цилиш цийинлашади.

Шуларни хисобга олиб, yFитни цатламлаб пушта кенглиги буйича соладиган ишчи орган (цурилма) цуйидаги талаблар асосида ишлаб чицилиши белгиланди:

• -    пуштанинг асос цисмига yFитни солувчи иш органининг (цурилманинг) конструкцияси содда, ўғитни солиш билан бирга тупроқни хам юмшатиб кетишини таъминлаши керак;

• -    yFит утказгич тупроцни юмшатиб кетувчи иш органига (цурилмага) ўрнатилиши ва у пушта олгичнинг олдига маълум масофада жойлаштирилиши керак;

• -    yFитни цатламларга тацсимоти yFит утказгичда эмас, балки бункерда урнатилган мицдорлагич ёрдамида амалга оширилиши керак.

Юцоридаги талабларга жавоб берувчи, пушта олинадиган кенгликка ўғитларни солиш учун кетига ўғит ўтказгич ўрнатилган наралникли юмшатгичнинг тажриба нусхаси ишлаб чицилди ва дастлабки синовдан утказилди [8]. ^аршилиги кам бўлиши учун наралник устунининг кенглиги билан ўғит ўтказгичнинг кенглиги бир хил қилиб ясалди. Пушта асосининг кенглиги бўйича бир биридан 5 см узоцликда, текис юзадан 12...13 см чуцурликда ишлаши учун 5-та юмшатгич-ўғитлагич ўрнатилди ва тушаётган ўғитнинг миқдори бункердаги миқдорлагич орқали амалга оширилди. Ўтказилган синовлар қурилмани асосан талаб даражасида ишлашини кўрсатди. Лекин, шу билан биргаликда, тупроқ таркибидаги бегона ўтларнинг қолдиқлари ва ўлчами каттароқ бўлган кесаклар йиғилиб кетилиши хам кузатилди. Демак, уларни ишлатишда маълум чекловлар борлиги маълум бўлди. Бу муаммони хал цилиш учун махсус юмшатувчи - уц ёй шаклда панжа тайёрланди ва унинг устуни ортига yFит утказгич урнатилди ( 3-расм) . Ушбу цурилманинг асосий қисмлари қуйидагилар: устун 1, ўқ ёйли панжа 2 ва унинг олдига ўрнатилган наралник 3, таглик 4, йўналтирувчи пластина 5, ўғит ўтказгич 6 ва тақсимлагич 7 лардан иборат. Баъзи улчовлар расмда курсатилган.

Ўғит ўтказгич 6 дан йўналтирувчи пластина 5 га тушаётган ўғитлар 130...140 мм кенгликка тарқалиши кўзда тутилган. Белгиланган кенгликка ўғитларнинг ёйилиши қулай бўлиши учун йўналтирувчи пластина 5 нинг юзаси қабариқ шаклда тайёрланган ва цушимча равишда тацсимлагичлар 7 хам урнатилган.

3-расм. Уц-ёйли панжа юмшатгич-yFитлагичнинг схемаси 1-устун; 2-у^ ёйли панжа; 3-наралник; 4-таглик; 5-йуналтирувчи пластина; б-yFитутказгич; 7-та^симлагич.

Харакат пайтида юмшатгич остидаги тупрок кутарилиб, yFитнинг тушишига тўсқинлик қилиш эхтимолини чеклаш мақсадида ўқ ёйли панжа ости маълум қияликда жойлашган таглик 4 билан беркитилган. Бу таглик тупроқни ўғит тушаётган орали^ни пастидан утиб кетишини таъминлайди . Ук-ёй панжали ўғитллагич пуштанинг асосига (76 см) ўғитни тарқатиш учун бир бирига нисбатан 5...6 см масофада 3-та урнатилган.

Тупроқ каналида ўтказилган бирламчи синовлар янги ишлаб чиқилган ўқ-ёй панжали юмшатгич-ўғитлагични тажриба нусхаси талаб даражасида ишлашини кўрсатди.

Хулоса қилиб шуни айтиш мукинки, пушта олиш пайтида қатламларнинг кенглиги бўйича ўғитни тасмали усулда солинишини тадқиқ қилиш ва ўғитларни солиш усуллари тўғрисидаги маълумотларнинг кўламини кенгайтириш -мутахассислар томонидан энг мақбул ўғит солиш усулларини танлашни осонлаштирди.

Адабиётлар:

• 1.    Ф.Хасанова. Пушта олиш технологияси. //Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги журнали. -Тошкент:2009-№12-65.

• 2.    Х.Шукуруллаев. Пахтачиликда техникадан унумли фойдаланиш ва ғўза парваришининг қўшимча имкониятлари.-Тошкент: Нихол-2008-Б 50-53.

• 3.    Изучение приемов локального внесения основных доз удобрений под различные сельскохозяйственные культуры: Отчет НИР/Всесоюз.НИИ удобрений и агропочвовед (ВИУА).-№ГР801041826; Инв №2880019935.-М.:1987.-С 13-25.

• 4.    Рекомендации по локальному внесению минеральных удобрений под основные сельскохозяйственные культуры. Рекомендации. /Всесоюзное ПНО Союзсельхозхимии.-М.:Колос,1981-31 с.

• 5.    П.Б.Протасов, Ф.К.Кодирходжаев. Применение удобрений в хлопководстве.-Ташкент:Узбекистан, 1980. -144 б.

• 6.    У.Рахматхонов Влияние локальных способов внесения фосфорных удобрений на уражайность тонковолокнистого хлопчатника: Авт.дис.канд. с/х наук.-Душанбе, 1967.-30 с.

• 7.    Н.М.Комилов Пушта олгич-ўғитлагичнинг ишчи қисмларини такомил-лаштириш ва параметрларини асослаш. Фалсафа доктори (PhD) диссертацияси-Тошкент-2018-127 б.

• 8.    Т.С.Худойбердиев, А.Н.Худоёров, Б.Р.Болтабоев, Б.А.Раззақов. Пуштага ўғит солишни такомиллашган технологияси ва уни амалга оширувчи қурилма конструкцияси. “Агросаноат мажмуаси учун фан, таълим ва инновация, муаммолар ва истиқболлар” халқаро илмий-амалий анжуман материаллари,1-қисм. Тошкент-2019-79-82 бетлар.

• 9.    Т.С.Худойбердиев, А.Н.Худоёров, Б.Р.Болтабоев, Б.А.Раззақов. Пушта олгич-ўғитлагич қурилмасининг тузилиши ва ишлаши. “Агросаноат мажмуаси учун фан, таълим ва инновация муаммолари ва истиқболлар” мавз. илмий-амалий анжуман тўплами 1-қисм.-Тошкент,-2019.- 82-85 б.