Rahbar faoliyati samaradorligida psixologik salomatlikning o‘rni

Annotatsiya:   Rahbarning shaxsiy rivojlanish va psixologik salomatlik hozirgi kunda ruhiy va psixologik sog‘liq muammolari mahalliy fanlarda faol o‘rganilmoqda. Psixologiya ushbu muammolarni hal qilishda, birinchi navbatda, psixologik ta'lim xizmatining rivojlanishi bilan bog‘liq muhim munosabatlar keltirib o’tilgan.

Kalit so’zlar : ruhiyat, ong , aql, sog’lik, psixik salomatlik, rivojlanish, davr , bosqich, mexanizm, mohiyat, rahbar .

Rahbar kadrlar muammosini o‘rganish psixologiya tarixida sezilarli darajada o‘rin egallaydi. Buning asosiy sababi sotsiologiya, sotsial psixologiyaning tarixiy etyudlarida rahbarning ijtimoiy turmushdagi roli, mamlakat, xalq taqdiridagi mas’ulligi, taraqqiyot (progress), farovonlik, baxtli turmush ko‘p jihatdan uning shaxsiyatiga, faoliyatiga, qobiliyatiga, aql-zakovatiga bog‘liq ekanligi bayon qilingan. Mutafakkir ajdodlarimiz ta’limotlarida, xalq ijodiyotida adolatli va adolatsiz shoh to‘g‘risidagi ma’lumotlar xaddan ziyod ko‘p. Abu Rayhon Beruniy asarlarida, Al- Farobiy qo‘lyozmalarida rahbar (yuksak lavozim egallaganlar nazarda tutiladi) insonlarning shaxsiy fazilatlari, ularning oldida turadigan murakkab, ma’suliyatli vazifalar, ayrim illatlarning oldini olish va bartaraf qilish yo‘l-yo‘riqlari bo‘yicha ibratli fikrlar bildirilgan. Ayniqsa, rahbarning fahm-farosati, donishmandligi, haqgo‘yligi, xalqparvarligi, insof diyonatligi, saxovatpeshaligi ilmiy-amaliy namunalar asosida ta’kidlab o‘tilgan

Vatandosh shoir va yozuvchilar ijodiyotida, folklorda saxiylik-ochko‘zlik bir-biriga keskin qarama-qarshi qo‘yilib, ular insofga chaqirilgan. Davlatning u yoki bu lavozimida amaldorlik qilgan kishilarning ruhiy dunyosi xalq donishmandligi namunalarida o‘z ifodasini topgan.

Jahon falsafa fanida inson muammosi, jamiyat va individ, boshqarish masalasi nuqtai nazaridan mazkur mavzu talqin qilingan. Faylasuflarning qarashlarini tahlil qilish tadqiqotimiz predmetiga, vazifasiga kirmaganligi uchun ularning ta’limotiga to‘xtalmaymiz. Asosiy mulohozalarimizni ilmiy psixologiyaga munosib hissa qo‘shgan rus psixologlari asarining tahlilidan boshlaymiz.

S.L.Rubinshteyn o‘zining keng qamrovli qarashlarida nafaqat psixologiya fanining prinsiplari (tamoyillari) bo‘lmish determinizm, ong va faoliyat birligi, taraqqiyot, monizm kabilardan tashqari shaxs kamoloti muammosiga ham alohida ahamiyat bergan. S.L.Rubinshteyn “Inson olami” (“Umumiy psixologiya muammolari” asarining so‘ngi bobi) asarida inson – biosfera (nosfera) munosabatlari nafaqat alohida olingan shaxsga bog‘liq ekanligi, balki jamoa va uning rahbari, hamkorlik faoliyatining natijasi, mahsuli xuddi shu munosabatning negizi bo‘lishini puxta iboralar orqali dalillab berishga erishadi. Uning fikricha, rahbarning eng asosiy xususiyati – bu atrof-muhitning subsensor tarzda aks ettira olishdir. Irodaviy sifatlar negizi motivatsion-hissiy, kognitiv va regulyativ jabxalarning harakatlanuvchi ekanligi shaxsning o‘zini o‘zi boshqarish imkoniyatidan kelib chiqib bildirilgan fikrdir. Rahbarning regulyativ xususiyati jamoa faoliyatida va uni maqsadga muvofiq ravishda yo‘naltirish tufayli ijobiy natijalar, mahsullarga erishish mumkinligi ta’kidlab o‘tadi.

S.L.Rubinshteyn asarlarida shaxslararo munosabat xususiyatlari (gorizontal, vertikal, shaxsiy, rasmiy va hokazo) to‘g‘risida, shuningdek, rahbarning ish uslublari bo‘yicha, (demokrativ, avtoritar, liberal) muayyan fikrlar bildirilgan va ularni takomillashtirish yo‘llari ko‘rsatib o‘tilgan.

A.N.Leontev talimotiga binoan, rahbar emotsiyasi, motivatsiyasi, ehtiyoji uning shaxsiyatini belgilovchi asosiy omillar bo‘lib hisoblanadi. Ichki qo‘zg‘atuvchilarning qat’iyatligi, barqarorligi shaxsning mukammalligini bildiradi va hamkorlik faoliyatini vujudga keltirishga puxta negiz hozirlaydi. Sub’ektga sub’ektiv munosabatni amalga oshirish davomida rahbarlikning muayyan sifatlari shakllanib boradi va asta-sekin ish uslublari, shaxslararo munosabatlar shakllari egallanadi. Rahbar uchun ma’no kasb etuvchi motivatsiya uning faoliyatini boshqarishga zarur shart-sharoitlaryaratadi, buning natijasida nizoli vaziyatlarni bartaraf etish imkoniyati tug‘iladi.

B.G.Ananev o‘zining ijtimoiy psixologiyaga bag‘ishlangan asarlarida asosan uch omilga: 1) shaxslararo munosabatdagi ijtimoiy-psixologik holatga; 2) mazkur munosabatdagi liderlik xususiyatlariga; 3) hamkorlikdagi tashkilotchilik qobiliyatiga e’tiborni qaratadi. Bizningcha, ularning har qaysisi o‘ziga xos mezon vazifasini bajara oladi, natijada rasmiy va norasmiy liderlar, ularning universal, vaziyatbop, ijodiy, ijro etuvchi rahbar tiplariga ajratish imkonini yaratadi. Rahbar rasmiy lider bo‘lganligi tufayli uning tiplari ko‘p jihatdan shaxsning yetukligiga bog‘liq. Binobarin, universallik, keng qamrovga ega bo‘lishlik uning puxta ruhiy muhit, cheksiz ijobiy boshqaruv imkoniyatiga ega ekanligidan dalolat beradi. Uning shu uslublari ichidan bittasining ustuvorligi mehnat mas’ulining samaradorligini oshirishga yoki kamaytirishga olib kelishi B.G.Ananev tomonidan chuqur va ishontirarli darajada talqin qilinadi. B.F.Lomov ijtimoiy psixologiyaning yangi sohalari bo‘yicha tadqiqot ishlari olib borgan psixologlardan biri bo‘lib hisoblanadi. B.F.Lomov o‘z izlanishlaridan bir nechta yo‘nalishlarni qamrab oladi:

• 1)    muomala – faoliyat, jarayon, fikr uzatish vositasi sifatida;

• 2)    qaror qabul qilish tiplari, vositalari va undlagi bilvositalik va bevositalik xususiyatlari roli;

• 3)    hamkorlik faoliyatining tuzilmasi va uning o‘ziga xos tavsiflari;

• 4)    rahbar kadrlar faoliyatining tuzilishi;

• 5)    rahbarning tiplari va ish uslublari va boshqalar. B.F.Lomovning rahbar faoliyatiga nisbatan o‘ziga xos yondoshuvi hamda uning yaxlit tuzilishiga ega ekanligi to‘g‘risidagi mulohazalari muhim ahamiyatga, hamkorlik faoliyatiga tizimli va majmuaviy yondoshuvlar boshqaruvning muayyan asosda ro‘yobga chiqarish imkoniyati mavjudligi yuzasidan bildirilgan fikrlar rahbar psixologiyasi uchun alohida ahamiyat kasb etadi. B.F.Lomovning faoliyatga yondashuvdagi (operatorlik, muhandislik, nozimlik) yangicha munosabat ularni boshqarish uchun rahbar kasbida muayyan fazilatlar, operativlik, ishchanlik, serg‘ayratlik xususiyatlari mavjud bo‘lishini taqozo etadi. Muoamala va faoliyatdagi izchillik ish harakatlari oddiydan murakkabga va undan yanada ijodiylikni talab qiluvchi vaziyatga o‘sib o‘tish rahbardan maxsus qobiliyatlar, amaliy ko‘nikmalar va malakalarni shakllangan bo‘lishining zaruriyatga aylantiradi, maxsuldorlik, samaradorlik kelib chiqishini ro‘y-rost ta’minlaydi. A.G.Kovalev mazkur muammoga ko‘p qirrali yondashishga intiladi va bu boradi muayyan muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritadi. Tadqiqotning birinchi masalasi jamoadagi nizolar va ularning oldini olishga bag‘ishlanadi. Bunda nizoning psixologik talqini, kelib chiqish sabablari, tasniflash mezonlari, tamoyillari oldini olib yo‘llari va bartaraf etish vositalari yuzasidan mulohaza yuritiladi. Tadqiqotning ikkinchi muammosi qaror qabul qilish (qarorga kelish) psixologiyasi va ijroni tashkillashni o‘rganishdan iboratdir. Rahbar tomonidan qaror qabul qilishning bosqichlari, uni ijro etishning tashkillashtirish, jamoa va rahbar faolligini rag‘batlantirish vositalari to‘g‘risida atroflicha mulohaza yuritiladi.

Tadqiqotning yana bir jabhasi jamoaga va shaxsga nisbatan rahbarning murojaat qilishi va munosabati uslubiga qaratiladi. A.G.Kovalev munosabatlar psixologiyasi, simpatiya munosabati va rahbarlik, prinsipiallik odamlarga nisbatan rahbarni munosabatining ijtimoiy, umumiy ko‘rsatkichi ekanligi, murojatning o‘ziga xos xususiyatlari, variatsiyalari, invariantlari, shakllari, bosqichlari yuzasidan ma’lumotlar tahlil qilinadi. Rahbarning maxsus qobiliyatlari va unga tayyorgarlik masalasi monografik tadqiqotning asosini tashkilqiladi. Xuddi shu boisdan taqdiqotning tartiblari original atamalar orqali mohiyati ochiladi va tuzilmali jabhalarni talqin etiladi, natijada izlanishning konseptual modeli yaratiladi. Jumladan, 1) jamoani boshqarish – fan va san’at; 2) mehnatga kasbiy psixologik tayyorgarlik; 3) rahbarning tashkilotchilik qobiliyati; 4) rahbarning pedagogik qobiliyatlari; 5) rahbarning tashkilotchilik faoliyatining yuksak namunalari; 6) rahbar qobiliyatlarini rivojlantirish va tayyorgarlikni takomillashtirish yo‘l-yo‘riqlari kabilar.

Sharq falsafasi insonni yaxlit atrof-muhit, tabiat, makon bilan uzviy bog‘laydigan tushunchaga asoslanadi va sog‘liqni saqlashga qaratilgan bo‘lib, insonning kasalliklarga qarshi tura olish imkoniyatlarini aniqlaydi. Insonning psixologik salomatligi haqida ma'lumotlar ham mavjud qadimiy falsafa. Qadimgi davr mutafakkirlari ushbu hodisadagi o‘ziga xos elementlarni ajratishga harakat qilishadi. Masalan, Gipokrat “Sog‘lom turmush tarzi to‘g‘risida” risolasida ushbu hodisani bir qator profilaktika choralariga rioya qilgan holda izlash kerak bo‘lgan uyg‘unlik sifatida ko‘rib chiqadi. U asosan insonning jismoniy sog‘lig‘iga qaratilgan. Demokrit ma'naviy ruhni, ya'ni "aqlning yaxshi holati" ni tasvirlaydi, unda ruh tinch va muvozanatli, hech qanday ehtiroslar, qo‘rquvlar yoki boshqa tajribalar haqida qayg‘urmaydi. Ruhiy kasalliklar sabablarining uchdan bir qismidan ko‘pi psixologik, ham atrof-muhit jihatidan ko‘rib chiqilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar:

• 1.    Xalilova Sh. T. “Boshqaruv psixologiyasi” –195

• 2.    G‘oziyev E.”Rahbar faoliyatidagi nuksonlarni bartaraf etish” X.T. 2000 y

• 3.    G‘oziyev E.”Zamonaviy rahbar kiyofasi” X.T 2000 y 2-son.200

• 4.    Ibrohim Maxmudov. Boshqaruv psixologiyasi. -T.: “YUNAKSPRINT” 2006

• 5.    Karimova V. “Ijtimoiy psixologiya” –250

• 6.    Karimova V.M. «Ijtimoiy psixologiya asoslari». O‘qituvchi. T. 1994.

• 7.    Xolbekov A.J. Boshqaruv sotsiologiyasi. -T.: “Akademiya”, 2008.

• 8.    Abdullayev Y.O Menejment. «Boshqarish nazariyasi va boshqalar asoslari». T. 1998 yil

• 9.    Rayimov, A. A., & Karimova, G. Y. (2021). Social Aspects Of The Formation Of Social Activity In Youth. Oriental Journal of Social Sciences , 29-32.

• 10.    Usmanov, N., Ganiev, B. S., & Karimova, G. Y. (2021). The

• 11.    Рафикова, Д. К., & Каримова, Г. Й. (2020). ЁШЛАРНИ ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИГИНИ       ОШИРИШДА       ҚАДРИЯТЛАРНИНГ

• 12.    Абдумаликов, А. А. (2020). VIOLATION OF CONTRADICTIOONS BETWEEN SOCIETY AND NATURE AS A GLOBAL CIVILIZATION. Scientific Bulletin of Namangan State University , 2 (4), 218-224.

• 13.    Jаbbоrоvа, M. (2021). THE IMPORTANCE OF INNOVATIVE TECHNOLOGIES   IN   THE   SOCIAL   DEVELOPMENT   OF

• 14.    Абдумаликов, А. А. (2019). HUMAN AND NATURAL HARMONY IN THE HISTORICAL PROCESS. Scientific Bulletin of Namangan State University , 1 (5), 205-209.

• 15.    Ismoilovich, I. M. (2021, July). ISSUES OF TRANSFORMATION OF EDUCATIONAL EXPERIENCE OF DEVELOPED COUNTRIES. In Euro-Asia Conferences (pp. 227-239).

• 16.    Yuldashev, I. A. (2020). Pedagogical Bases Of Formation Of Social Activity In Pedagogical Sciences. Теория и практика современной науки , (5), 67-69.

• 17.    Yuldashev, I., & Toshboltaeva, N. I. (2020). Analysis Of Personality Traits In Athlete Activities. In Психологическое здоровье населения как важный фактор обеспечения процветания общества (pp. 72-74).

• 18.    Yuldashov, I., & Goynazarov, G. (2021). A need to improve the institutional system for increasing the social activity of young people at the stage of development. Интернаука , (12-3), 18-19.

• 19.    Yuldashov, I., Parpiev, O., Makhmutaliev, A., Tukhtanazarov, I., & Umaralievich, K. U. (2021). Pedagogical bases of formation of physical culture and social culture in Youth. Asian Journal of Multidimensional Research , 10 (11), 54-58.

• 20.    Юлдашев, И. А. (2020). СОТРУДНИЧЕСТВО МАХАЛЛИ И КЕНГАША СХОДА СЕЛЬСКИХ ГРАЖДАН, ШКОЛЫ, СЕМЬИ В ПРОЦЕССЕ ФОРМИРОВАНИЯ У ПОДРОСТКОВ СОЦИАЛЬНОЙ АКТИВНОСТИ. Редакційна колегія: АА Сбруєва–доктор педагогічних наук, професор (відповідальний редактор) , 139.

• 21.    Yuldashov, I., Umaralievich, K. U., Goynazarov, G., & Abdurakhmonov, S. (2021). Innovative development strategy in the field of sports and the basics of its organization. Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities, 11 (11), 48-53.

• 22.    Ismoilovich, I. M. (2021). THE SOCIETY IS AT A NEW STAGE OF DEVELOPMENT PRIORITY IN EDUCATION SYSTEM REFORM FUNCTIONS.

• 23.    Абдумаликов, А. А. (2017). ФОРМИРОВАНИЕ ИНФОРМАЦИОННОЙ КУЛЬТУРЫ МОЛОДЕЖИ. Theoretical & Applied Science , (11), 277-280.

• 24.    Teshaboev, M. M. (2019). TASKS OF ETHICAL CULTURE IN THE ETHICS OF ARISTOTLE. Scientific Bulletin of Namangan State University , 1 (5), 197-204.

• 25.    Nurbek, A. (2021). Management Psychology Leader and Its Characteristics. Ижтимоий Фанларда Инновация онлайн илмий журнали, 1 (1), 13-16.

• 26.    Sodirzoda, M. M. (2021). Ways to cultivate the creative thinking of beginners in the classroom through information and communication technologies. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal , 11 (5), 955958.

• 27.    Sodirzoda, M. M. (2021). Techniques of using folk proverbs in the cultivation of oral speech of primary school students. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal , 11 (10), 481-484.

• 28.    Shavkatovna, S. R. (2021). Methodological Support for The Development of Primary School Students' Creative Activities. Texas Journal of Multidisciplinary Studies , 2 , 121-123.

• 29.    Kipchakova, Y. X., & Kodirova, G. A. (2020). INNOVATIVE TECHNOLOGIES IN MODERN EDUCATION. Теория и практика современной науки , (5), 29-31.

Philosophical Basis For The Formation Of Spiritual Maturity Among Young People. Oriental Journal of Social Sciences , 33-37.

АҲАМИЯТИ. ПЕРЕКРЁСТОК КУЛЬТУРЫ , 2 (1).

SOCIETY. Экономика и социум , (6-1), 129-132.