Сн индустриясында дстрлі киізді олданылуы

Кіріспе

Біздің заманымызда сән бағыты адам өмірінің әсіресе әйел адам өмірінің маңызды бөлігі болып табылады. Ерте заманнан әйел сәнін көрсетіп табиғи сұлулығын айқындай-тын киім еді. Әйел заты әрқашанда киімнің сәнді, көркемді, түрлі үлгілерін таңдайтын. Соған сәйкес шығыстың қымбат көйлектерін, асыл тастарымен, алтынмен, күміспен, інжу-мен өңделген шапандары және де батыстың минимализімін аралыстырып жүрген қазіргі қазақ әйелі әрқашанда сымбатты көрінуге тырысады. Мұндай жағдайға байланысты көптеген салондармен ательелер ашылуда. Тәуелсіз, инабатты қазақ қызы өзіне сай, өз мінезіне келетін киім таңдауда. Ол қандай стильде болсын адам көркіне келетін болса, әрқашан сәннен шықпайды.

Біздің мақсатымыз өз халқымыздың сапалы, сәнді, бай киім үлгілерін ұсыну және де тәуелсіз Қазақсанда өскен жаңа ұрпақ ретінде еліміздің экономикалық жағдайын жақсарту. Оны біз жеке өнідірісті дамытып, өз еліміздің шығарған тауарымен нарықты толықтай қамтамасыздандыру. Ол үшін бізге тігін техникасын жаңартып, дүниежүзі стандарты бойынша мамандарды дайындауы-мыз керек.

Объекттер және зерттеу әдістері

Қазақстанды басқа мемлекеттермен салыстырғанда сән индустриясы жаңадан ғана дамып келе жатыр. Және де тігін техникасының бәрі шетелден әкелінеді. Өндірілетін өнімнің сапасы тігін машиналардың, үтіктердің, престердің, булы маникедердің класына байланысты екені бәрімізге мәлім.

Көнерген заттарды жаңартып, жаңа түрде әлемге көрсету арқылы, жоғары сатылардан көрінуге болады. Солардың бірі киіз басу. Қазіргі таңда ең танымал әдістердің бірі. Қолмен жасауға тиімді, әрі экологиялық таза зат болғандықтан, одан әртүрлі әшекей бұйымдар, киім, аяқ киім, дорбалар жасалы-нуда және оның жылуды сыртқа жібермейтін қасиеті бар. Су тамғанының өзінде, ылғалды денеге өткізбей, өз бойында ұстап тұрады. Өйткені, талшықтары шатастырылып, құдды бір беймата сияқты жасалады (1-сурет).

1 - сурет

Әрі жылы, әрі құрғақ. Байпақ, әдетте қойдың биязы жүнінен тоқылып не киізден басылып әзірленеді. Оның түрі де көп, іш байпақ, сырма байпақ, мәсі байпақ, байпақ етік, киіз байпақ, шәркейлі байпақ деп кете береді. Мәселен, киіз байпақ - киізден жасалған, етік ішінен киілетін байпақ, шәркейлі байпақ - ішінен байпақ киілетін көннен тігілген шәркей, байпақ етік (2-сурет) - жүннен басылған аяқкиім болып келеді.

2 - сурет

Бүгiн киiз кiлемдер олардың сәндiк қадырларында негiзiнен қастерленедi. Ғажайып көркем кiлемдерді қырғыздар, түрiкмен және өзбектер, кавказдың ар жағында - грузиндер және армяндар, қазақтар өңдейдi. Сонымен қатар, киiздiң көркемдік жағынан дайындалуын қолөнершілер өнерi- нiң сәндiк-қолданбалымен ажырамас бөлiгі -Ресей Федерациясының көп халықтарында -дағыстандықтар, ингуш, башқұрт және қал-мақтар, шешен, карачай, балкар байқалады. Композициялық қабылдаулар мен өрнектер тән әрбiр халықта көп ғасырлар бойы iстеп шығарылды [1].

Жиырмасыншы ғасырдың аяғы бұл ұмытқан қолөнерді жаңартты. Дизайнерлер қалауларынша бүгiнгi көп қабатты үйлердiң стильдi жағдайына киiз бұйымдарын саха-ралық оңайлығын көшiруге тырыса, бiрден өз назарына аударды. Суретшiнiң қиялы киiзбен қанағаттануға және әрдайым тек қана ұтымды жарықта сұқтанатынын көрсеттi. Оның осы-лай қоқырайма авангардты өнердiң салон-дарында көшпелiлердiң топырақ етегiнен ұшып өттi. Әсем көркемөнер шығармасы олардың iшiнен ақиқатында жарататын дизайнерлерге қолға тура келген өте мықты. Нақтылы тұжырымдама өзiмен менiске асыра ол қолдан iстеп шығылған әрдайым дерлiк өздiгiнше сирек кездесетiн. Киiздiң жасауын техника бұйымдардың көркем ерекшелiк-терiне әрдайым шағылысады. Бiрнеше негiзгi қабылдаулар бар болады: өрнектердiң негiзiне салуы түрлi түстi жүнде, жылтыр қағазбен тыстау, әшекейлi киiзбойынша әшекейлi техника және аппликация.

Қазақ арасында кілем тоқудың кең таралғанын және әр жерде әртүрлі мәнермен тоқылатынын төмендегі атаулардан байқауға болады. Масаты кілем, тақыр кілем, арабы кілем, алаша кілем, тұс кілем, хан кілемі, шешенгүл кілем, шатыргүл кілем, самаурын-гүл кілем, т.б. Қазақ жерінің әртүрлі өңірінде түп-түп болып өсетін, сабағы жіңішке, қамыс тектес ши деп аталатын өсімдіктен тоқылған бұйым да ши деп айтылады [2].

Ши тоқу өнері қазақтарға, қырғыздарға, түрікмендерге, қарақалпақтарға, т.б. халықтарға көне заманнан бері белгілі болған. Шиді жүнмен орап, оны өрнектеп тоқып, керегенің сыртына тұтуға, үй ішіндегі аяқ-табақ, ошақ басын қоршап, көлегейлеп қоюға, киіз үйдің есігіне ұстауға, құрт жайып кептіруге, киіз басу жұмыстарына, киізді ылғалдан сақтау үшін жерге төсеуге, тары сүзу үшін шыпта жасауға пайдаланған. Ши-дің түрлеріне байланысты мынадай атаулар кездеседі: ақ ши – қабығынан аршылған ақ шидің жүн оралмай, ою-өрнексіз тоқылған түрі, шым ши шидің түрлі түсті жүн орау арқылы өрнектеп тоқылған түрі (жергілікті тілде шымырау ши), орама ши немесе ораулы ши – өнебойына тұтастай емес, әр жерінен аралатып жүн оралған ши, шидек – құрт жаятын кішкене ши, терме ши – шым ши, өреше – киіз үйдегі ас-су тұратын жерді қоршап қойған ши, дүзтеру ши – қошқар мүйіз өрнегімен жүн орап тоқылған ши, т.б.

Әйел қолөнеріне байланысты атаулар аса күрделі тілдік таңба болғандықтан, оларды лингвистикалық тұрғыдан ғана қарастыру жеткіліксіз; өйткені қолөнер лексикасының мазмұны сан алуан сыртқы факторлармен байланысты болып келеді де, адам санасында халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесі, шаруашылық түрлері, материал-дық және рухани мәдениеті жөнінде ақпараттар жинақталған тілдік және экстралингвистикалық білімдер жүйесін құрайды. Олай болса, әйел қолөнеріне байланысты атаулардың ономасиологиялық жүйесін, уәжді белгілерін айқындаудың мәні ерекше. Уәждеметану саласындағы атауға негіз болатын өзекті ұғым-түсініктің бірі – уәж (мотив) термині. Уәж (мотив) адамның белгілі бір қажетін қанағаттандыру үшін, іс-әрекетке негізделген саналық тұрғыдан саралау, анықтау. Уәж себептің негізінде пайда болып, оның тепе-тең бейнесін белгілейді. Зерттеуші Н.Уәлиұлы мотивті «уәж», мотивированность дегенді «уәжділік» деп қолданады. Басқаша айтқанда, уәжділік – заттың белгісінің оның атауынан, яғни тілде көрініс табуы. Уәждеме – тектес уәждер тобын білдіретін термин. Әйел қолөнеріне байланысты атаулар өзара сабақтасып жатқан «таңбалаушы – таңбаланушы – таңба» үштігінің нәтижесінде пайда болған. Тілдік ұжым өзінің танымы тұрғысынан таңбала-нушы нысанның өзіндік белгі-қасиетіне, ерекшелігіне сай атау береді. Номинациялық акт барысында пайда болған атаудың өзі оны қойған қоғамдық ортаның, тілдік ұжымның өмір тәжірибесінен алынады [3].

Олай болса тілдік таңбалар тілдік ортаның дүниетанымы, тұрмыс-тіршілігінің тілдегі бейнесі болып табылады. Таңбаны бергенде адамдар таңбаланушыны, яғни нысанды басқа нысаннан ажыратып тұратын белгісін (уәжін) негізге алып таңбалайды. Мұндай белгілер түрліше болуы мүмкін: түсі, көлемі, формасы, қызметі, материалы, екінші бір нысанға қатысы, т.б. Тіл білімінде бұл белгілер, ерекшеліктер уәждер деп аталады. Таңба мен таңбаланушы арасындағы осы уәждердің төркіні тілдік емес, басқаша айтқанда, экстралингвистикалық негіздерге барып саяды. Кез келген атау ерекше мәнге ие, ол белгілі бір уәжге негізделген. Осы уәждер атау беруші адамдардың тұрмыс-тіршілігінің, қоғамдық-әлеуметтік өмірінің көрінісі деп танылады. Уәждік белгілеріне қарай ат қою тек қолөнер бұйымдарына ғана байланысты емес, ол қоғамның жалпы зат пен құбылысқа ат беру уәжділігімен сипатталады. Әйел қолөнері материалдары негізінде біздің зерттеуімізде мынадай уәжділік түрлері анықталып отыр: материал, пішін, көлем, түр-түс, қызметі (қолданылуы), жасалу технологиясы, әлеуметтік, гендерлік сипаты, топоним (шықкан жері), әдет-ғұрып, т.б.

Нәтижесі және оның талқылануы

Киiз басу технология жағынан тал жiптерді iлiнiсу мен түптеу өзара жолымен жүнматасының жасалуы болады. Нақтылы факторлардың әсерiнде - температура айыры-мы, механикалық әсер және сiлтiлiк кеңiстiк -қабыршақтарды жүнде өзара жалғастырады, және материал жанасу сезiнулер бойынша мықты, жылы және мүлде сирек кездесетiн пайда болады. Киiз басулар үшiн әдетте иіл-меген жүн, жиiрек қой және түйе пайдаланады.

Бүгiнде жұмыс үшiн дайын әр түрлi түрлердi жүнде сатып алуға болады: дөрекi иленген (бұйымдардың этникалық стильсiнде үшiн), (тараулы жүнде киiз басу үшiн негiз ретiнде қолданылатын) сливер, ақталған, тараулы және керiлген (шалағай жiктер үшiн, ашық фонның жасауы үшiн және бояу үшiн), сонымен бiрге жартылай биязы қой жүндi, меринос жүнді, ангора немесе (безендiру және бұйымдардың өңдеуi үшiн) мохер. Қол шеберлiк үшiн материалдарды арнайы дүкендерде сатып алуға болады ақ, табиғи түстер боялған бола алады. Мысалы, ойыншықтардың көлемдi бұйымдарының киiз басулары үшiн, (әртүрлi жуандықтың тебен инесi және ұзындық, әртүрлi қиманың әртүрлi формасы, құр жатталған ұштармен) сонымен бiрге Фильц үшiн тебен ине қолданылады (3-сурет). Көлемді илеу үшін шыңдаулы алмастан инелер дайындалады. Сол себептен, олар жетерліктей майысқақтықа ие және жұмыстың барысында майыспайды. Иненің жүнге пішкенінде, оның төменгі кертпелері талшықтарды іліністіріп және оларды астыңғы жақтарғы қабаттарға итереді, соның арқасында үйісу болып жатады. Киiз бұйымдарының көркем ерекшелiктерi олардың жасауын техникалардан тәуелдi болады. Бiрнеше негiзгi әдістер белгiлi: әшекейлi техника - әртүрлi шақпақтасқан адымдарымен қайып тiгу, түрлi түстi аппликациялы маталардан немесе түрлi түстi киiзден, киіз илеу - түрлi түстi негiздi өрнектердiң салуы және ламинацияландыру -өте жіңішке өңдеуді қажет ететін жұмыс. Дегенмен, әрбiр ұста өз ежелгі киiз басу қолөнерiн толықсытады және әрбір суретші не дизайнер өз кәсіптік құпиясын сақтауда.

(3-сурет)

Ежелде әр киімнің не болмаса заттың суреті не таңбасы болса, онда ол қасиетті болып саналады. Кәзірге дейін кейбір мемлекеттерде матаға сурет салынған сурет-тер өзіндік бір қасиеті, қорғанышы бар екеніне сенімді. Қазақстандық дизайнерлер-дің тәжірибиесінде дәстүрлі киіздің қолда-нылуы тек жеке тапсырыс бойынша және эксклюзив-ті модельдерді дайындайды. Ал біздің мақсатымыз, дәстүрлі киізді кәсіп-орында массалық, сериялық шығарылымға негіздеу. Оның этникалық, көркемдік және әшекейлі мүмкіндіктерін дамытып, халық арасына енгізу.

Қорытынды

Киізге бастырылған оюлар әдетте геометриялық: ромб, үшбұрыштар, шаршы-лар әр түрлi, бiрақ мiндеттi түрде табиғи түсте. Қара және ақ ромбыларының алмасуы сиқыршылық белдiгi тәрiздес және Еуразия көшпенді халықтарынын бақыланып отыры-латын символика салған: тұмар тәріздес -жын-перiден, тұрғын-үйді, киiз үйдi, есік алдын сақтайды деп есептеген. Әсiресе мұндай тұмар кiлемдер бөпенiң бесiгiн сақтап, зұлымдық пен тіл көзді қайтарады. Екiбастан, киіз басу ырым жырымдармен жасалады. Егер шеберлерге жұмыс уақы-тында еркек немесе әйелдердi жақындаса, киіз басуға қатыспайтын, онда оған барлық жұмысты қалдыратын.

Киiздiң үстiнде жұмыс iстеген әйелдер бар процестердi осында бөліп айтады: "Осылай болып шықты", келген адам жауап бердi: "Әдетiншеге түсемiз", кейiн ол шеберлер әйелдердi ақшалай iлтипатқа алуы керек немесе (яғни олардан пара берiп

құтылу) тәттiлiктермен, және олар тек қана осыдан кейiн ғана жұмысқа кiрiсетін. Киiз кiлемнiң қол жасаулынуы олардың суреттерiн ғана емес, бояулар гаммасын өзгертуге шексiз мүмкiндiк бередi. Түстердiң байланысының азғантай өзгерiсi нәтижесінде жаңа сәндiк эффекттердi бередi. Бұндай көркемдік әсер-лер өндірісін комбинаторлық нұсқалар қағи-дасында жүзеге асырып және тиісті компью-терлік бағдарламалар арқылы жобалауға енгізуге болады.

ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ

• 1.    Декоративное искусство Казахстана. ХХ век. – Алматы, 2003. – 148с.

• 2.    Гусев В.Е. Технология валяльно-войлочного производства/ В.Е. Гусев, А.П.Сергеенко. М.: Легпромбытиздат, 2008. -416с.

• 3.    Аржанцева И.А., Искусство стран Востока. – М., 2006. - 210с.