Suv sarflarini aniqlash usullari

• 1.    Suv sarfini bevosita o’lchash.

• 2.    Suv sarfini bilvosita o’lchash.

Suv sarfini bevosita o’lchashga hajm usuli kiradi.Bu usul suv sarfi 5-10 1/s dan oshmaganda ko’proq qo’llaniladi. Bu usuldan buloq suvlarini o’lchashda nam va suv o’tkazgichlarni tarirovka qilishda foydalaniladi. Bu usulda suv sarfi-Q o’lchash idishidagi suv hajmi –W va uni o’lchash uchun ketgan vaqtiga-t nisbati bilan aniqlanadi:

Q=W/t.

Suv sarfini bilvosita o’lchashga bir necha usullar kiradi. Ularning hammasi suv sarfini bevosita o’lchash emas, balki oqimning ayrim elementlarini o’lchab so’ngra suv sarfini hisoblashga asoslangan. Ularga quyidagi usullar kiradi:

• 1.    Suv sarfini o’lchangan tezliklar va oqimning ko’ndalang kesim maydoni bo’yicha aniqlash.Bu usul daryo gidrometriyasida keng tarqalgan. Oqimning ko’ndalang kesim maydoni chuqurlik o’lchash natijalari asosida aniqlanadi. Jonli suv kesimining ayrim nuqtalaridagi suvning oqish tezligi esa ko’proq gidromertik vertushka yordamida, ayrim hollarda boshqa asboblar yoki po’kaklar yordamida o’lchanadi. Bu usulga suv sarfini jonli kesim maydoni va oqimining o’rtacha oqish tezligi Shezi formulasi bo’yicha hisoblashga asoslangan uslub ham kiradi.

• 2.    Suv sarfini o’lchov qurilmalari yordamida aniqlash asosan kichik daryo va soylarda, nam va suv o’tkazgichlarda, kanallarda o’lchash uchun mo’njallangan.

Bundan tashqari, bu usuldan gidrouzellar orqali oqayotgan suv miqdorini aniqlash maqsadida foydalaniladi.

Aralashtirish usuli: oqish tezligi katta, unchalik chuqur bo’lmagan va murakkab o’zan relyefiga ega bo’lgan tog’ daryolarida qo’llaniladi. Suv sarfini o’lchangan suvninig oqish tezligi va oqimning ko’ndalang kesimi bo’yicha aniqlash. Bu usul qisqartirib, ’’tezlik- maydon” usuli deb ataladi.

Suv sarflarini o’lchash usullari quyidagicha tavsiflanadi:

• 1.    Gidrometrik usullar. Suv sarfi modelining ayrim qismlari dala sharoitida o’lchanib, keyin to’liq sarf analitik, grafo-analitik va grafik usullarda hisoblanadi.

• 2.    Gidravlik usul. Suvning oqim tenglamasini tashkil etuvchilarini aniqlashga asoslangan.

• 3.    Gidrometrik-gidravlik usul.

• 4.    Fizik usullar. Bu usul suv tezligi turbulentlik darajasi yuqori b`lgan tog` daryolarining suv sarfini aniqlashda qo`llaniladi. Bunda, suvning tezligini va ko`ndalang kesimini o`lchash katta aniqlikka ega bo`lmaydi. Fizik usulda elektromagnit, ultratovush, suvga kimyoviy moddalarni aralashtiriladi.

• 5.    Gidrolik usullar. Daryo suv havzasiga yog’gan yog’in qalinligini o’lchash orqali, suv zahiralari aniqlanib, suv sarfini hisoblash mumkin. Gidrologik usulning aniqlik darajasi 10-30% gacha.

• 6.    Hajmiy usul va suv vaznini tajriba sharoitida tarozida tortish, biror idishga suv to’ldirib, uning to’lish vaqtini aniqlash orqali suv sarfini hisoblash mumkin. Bu usulda suv sarfi o`lchov idishidagi suv hajmini (W) uni to`ldirish uchun ketgan vaqt (t) ga nisbati bilan aniqlanadi:

Mazkur usulning mohiyati shundaki, daryoning oqim ko`ndalang kesimi odatdagidek gidrometrik usulda aniqlanib, undagi tezlik esa gidravik formulalar yordamida hisoblanadi. Oqim jonli kesimi (ω)dan o'tayotgan suv sarfi Q (m³/s) oddiy tenglikdan aniqlanadi:

Q= ωVo`r+ m³/s bu yerda: Vo`r-oqim oʻrtacha tezligi m/s. Mo'tadil oqayotgan oqim uchun, quyidagi Fransuz injeneri Shezi 1775-yilda taklif etgan formulasi yordamida aniqlash mumkin:

V o`r =C√RJ, m/s

C-Shezi koefftsiyenti m0.5/s. Uni N.N.Pavlovskiy quyidagi formula bilan hisoblashni tavsiya qilgan:

C =(1/n)Ry, m0.5/s.

bu yerda, gidravlik radius R≈h o`r / oʻrtacha oqim chuqurligiga teng deb qabul qilingan².

Q=W/t

Hajmiy usul odatda suv sarfi 5-10 l/s dan oshmaganda qo`llaniladi.

Suv sarfini o’lchashdan oldin gidrometrik vertushka va unga tegishli jihozlarning sozligi, jihozlarning tayyorligi va butun gidrometrik stvorning holati tekshirilishi kerak.

Xulosa. Suv sarfini o’lchash vaqtida qanday usulni qo`llashdan qat`iy nazar, unda bajariladigan ishlar quyidagi tartibda bajariladi:

• 1.    Daryoning holati, ish sharoitini belgilovchi ob-havo va boshqa omillar bayoni.

• 2.    Suv sathini o’lchash.

• 3.    Gidrostvorda chuqurliklarni o’lchash.

• 4.    Tezlik vertuallarida suvning tezligini o’lchash.

• 5.    Suv yuzasining nishabligini aniqlash.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:

• 1.    D. V.Nazaraliyev, SH.B.Akmalov “QURUQLIK GIDROLOGIYASI” o`quv qo`llanma TOSHKENT 2019

• 2.    B.K.Soliyev, S.A.Azimboyev Gidrologiya va gidroemtriya Toshkent “Yangi asr avlodi” 2006

• 3.    S.Karimov, A.Akbarov, U.Jonqulov Gidrologiya, Gidrometriya va oqim hajmini rostlash “O`zbekiston” nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent – 2004

• 4.    A.R.Rasulov, F.H.Hikmatov, D.P.Aytboev Gidrologiya asoslari Toshkent “Universitet” 2003

• 5.    F.X.Xikmatov, G`.X.Yunusov, F.Y.Artikova, N.B.Erlapasov, N.L.Dovulov DARYOLAR GIDROLOGIYASI Toshkent – 2017

"Экономика и социум" №9(100) 2022