Турли толалар ва иккиламчи материал ресурсларидан олинган тўиманинг технологик кўрсаткичларининг ўзгариши

Тўқимачилик корхоналарида ишлаб чиқарилаётган қайтимлар миқдори турлича бўлган тўқималар ассортименти турли туман бўлиб, улар тузилиши, тола таркиби ва хусусиятлари билан бир-биридан фарқланади. Ундан ташқари, бу тўқималар мавсумга қараб ишлаб чиқарилади. Мавсумий қайтимлар миқдори турлича бўлган тўқималарнинг карда ва қайта тараш усули билан олинган иплардан ишлаб чиқарилади.

Тўқималарнинг тузилиши танда ва арқоқ ипларининг ўзаро ўрилиши ва алоқаси билан белгиланади. Тўқималарнинг ташқи кўриниши, хоссалари ва нимага ишлатилиши унинг тузилишига боғлиқ бўлади.

Тўқималарнинг тузилишини ифодаловчи кўрсаткичларидан бири зичлиги бўлса, иккинчиси уларнинг ўрилишидир. Тўқиманинг зичлиги унинг узунлик бирлигига, одатда, 100 мм га тўғри келадиган иплар сони билан белгиланади. Агар тўқиманинг танда ва арқоқ бўйича зичлиги бир-биридан фарқ қилса бундай тўқималар зичлиги нотекис тўқима деб аталади. Бир-бирига тенг бўлса, зичлиги бир текис тўқима деб аталади. Одатда тўқималарда танда бўйича зичлиги арқоқ бўйича зичлигига қараганда каттароқ бўлади. Лекин, баъзи тўқималарда аксинча ҳам бўлади.

Тўқималарнинг зичлиги кенг миқёсда ўзгарувчан бўлади. Бир хил зичликдаги тўқималарнинг иплари қанча ингичка бўлса, тўқима шунча сийрак бўлади, яъни унинг иплар билан тўлдирилиши кам бўлади.

Тўқималарнинг зичлиги уларни ишлатилиш мақсадларига қараб турлича бўлади. Масалан, тўқиманинг зичлиги ортиши билан унинг узилиш кучи, ҳаво ўтказувчанлиги ва ишқаланишга чидамлилиги ортиб кетади. Ундан ташқари, тўқиманинг тола таркиби ҳам унинг хусусиятига турлича таъсир кўрсатади. Шу сабабли, қайтимлар миқдори турлича бўлган иплардан олинган тўқималарнинг технологик кўрсаткичлари тадқиқ этилди ва олинган синов натижалари 1-жадвалда келтирилган.

1-жадвал

Қайтимлар миқдори турлича бўлган иплардан олинган тўқималарнинг технологик кўрсаткичларининг ўзгариши

Тадқиқот натижалари асосида қайтимлар миқдори турлича бўлган тўқималарнинг танда ва арқоқ бўйича зичлиги, юза зичликларининг ўзгариши 1 ва 2-расмларда гистограмма кўринишида берилган.

-танда бўйича зичлиги; я -арқоқ бўйича зичлиги.

1-расм. Иккиламчи материал ресурслар миқдори турлича бўлган тўқималарнинг танда ва арқоқ бўйича зичлигининг ўзгариши.

2-расм. Иккиламчи материал ресурслар миқдори турлича бўлган тўқималарнинг юза зичлигининг ўзгариши.

Тадқиқот натижаларидан кўриниб турибдики, 100% пахта толасидан ва ароқоқ ипи 90% вискоза толаси+10% пахта толали тикувчилик саноати иккиламчи материал ресурсларидан олинган тўқиманинг танда бўйича зичлиги 6,2% га, арқоқ бўйича зичлиги 9,1% га камаяди, юза зичлиги 1,5% га ортади, танда ипи 100% пахта толасидан ва ароқоқ ипи 75% вискоза толаси+25% пахта толали тикувчилик саноати иккиламчи материал ресурсларидан олинган тўқиманинг танда бўйича зичлиги 9,4% га, арқоқ бўйича зичлиги 1,5% га камяди, юза зичлиги 4,8% га ортади, танда ипи 100% пахта толасидан ва ароқоқ ипи 90% лавсан толаси+10% пахта толали тикувчилик саноати иккиламчи материал ресурсларидан олинган тўқиманинг танда бўйича зичлиги 10,7% га, арқоқ бўйича зичлиги 1,5% га, юза зичлиги 2,9% га камаяди, танда ипи 100% пахта толасидан ва ароқоқ ипи 80% лавсан толаси+20% пахта толали тикувчилик саноати иккиламчи материал ресурсларидан олинган тўқиманинг танда бўйича зичлиги 5,9% га ортади, арқоқ бўйича зичлиги 1,5% га, юза зичлиги 5,6% га камаяди, танда ипи 100% пахта толасидан ва ароқоқ ипи 85% вискоза толаси+15% пахта толали тикувчилик саноати иккиламчи материал ресурсларидан олинган тўқиманинг танда бўйича зичлиги 5,9% га ортади, арқоқ бўйича зичлиги 1,5% га камаяди, юза зичлиги 5,6% га камаяди ва танда ипи 100% пахта толасидан ва ароқоқ ипи 80% вискоза толаси+20% пахта толали тикувчилик саноати иккиламчи материал ресурсларидан олинган тўқиманинг танда бўйича зичлиги 12,5% га, арқоқ бўйича зичлиги 13,6% га, юза зичлиги 6,1% га камаяди. Бундан кўриниб турибдики, танда ипи 100% пахта толасидан ва ароқоқ ипи 90% вискоза толаси+10% пахта толали тикувчилик саноати иккиламчи материал ресурсларидан олинган тўқиманинг танда ва арқоқ бўйича зичлиги, танда ипи 100% пахта толасидан ва ароқоқ ипи 90% лавсан толаси+10% пахта толали тикувчилик саноати иккиламчи материал ресурсларидан олинган тўқиманинг юза зичлиги бошқа вариантдаги тўқималарнинг кўрсаткичларига нисбатан юқори эканлиги аниқланди.

Тўқиманинг зичлиги муҳим аҳамиятга эгадир. Тўқимада иплар сони қанчалик кўп бўлса, унинг ҳаво ўтказувчанлиги паст бўлади, узилиш кучи ва ишқаланишга чидамлилиги ортади. Тўқималарнинг зичлиги қайси мавсум учун мўлжалланганлигига боғлиқ бўлади.

Олиб борилган тадқиқот натижаларидан кўриниб турибдики, тикувчилик матолари иккиламчи материал ресурслари миқдори турлича бўлган иплардан олинган тўқималарнинг танда бўйича зичлиги 6,2% дан 12,5% гача, арқоқ бўйича зичлиги 1,5% дан 13,6% гача камайганлиги ва юза зичлиги 1,5% дан 9,1% гача ортганлиги аниқланди.

АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

1.

2.

• 3. Башков Александр Павлович. Разработка ресурсосберегающих технологий переработки текстильных отходов для производства нетканых материалов: диссертация ... доктора технических наук : 05.19.02 / Башков Александр Павлович; [Место защиты: Иван. гос. текстил. акад. (ИГТА)]. -Иваново, 2007. - 338 с.

• 4.    Петканова, Н.Н. Переработка текстильных отходов и вторичного сырья Текст./ Н.Н. Петканова, Д.Г. Урумова, В.П. Чернев; под ред. A.M. Челышева. -М.: Легпромбытиздат, 1991. 240 с.

• 5.    Чиркин Р.Н. Машины для переработки текстильного вторсырья Текст./ Р.Н. Чиркин // Курьер. 2002. - №7. - С. 5-6.

"Экономика и социум" №3(94) 2022