Zaštita životne sredine u prehrambenoj industriji sa posebnim osvrtom na zaštitu voda

Uvod

Opštom globalizacijom i prehrambena industrija dobija globalni značaj kako uticajem globalnih kretanja na prehrambenu industriju tako i uticajem prehrambene industrije na globalna kretanja. Tendencije razvoja društva i povećanja broja stanovnika nagoveštavaju dalji porast tih međusobnih uticaja. Od 1987. godine do danas broj stanovništva u svetu se uvećao za više od 1,7 milijardi. Prognoze FAO upućuju na povećanje stanovništva na zemlji u narednih 50 godina na 10 milijardi ljudi. Pored broja stanovništva došlo je i do rasta svetske enonomije tako je bruto proizvod stanovniku povećan sa 5.927 dolara koliko je iznosio 1987. godine na 8.162 dolara koliko je iznosio 2004. godine.1 Navedena globalna kretanja se ne odvijaju ravnomerno u svim delovima sveta. U mnogim delovima sveta korišćenje prirodnih resursa predstavljaju osnovni izvori egzistencije kao što je ribarstvo, šumarstvo, poljopruvreda.

Uticaj prehrambene industrije na životnu sredinu ogleda se kroz po-sledice koje se ispoljavaju na atmosferu, zemljište, biljni i životinjski svet i vodu. Klimatske promene kao posledica preterane emisije gasova dovelo je do povećanja prosečnih temperatura na zemlji što ima za posledicu topljenje lednika, povećanje nivoa mora, učestalost pojave suša, oluja, poplava. Porast broja stanovnika i ubrzani društveni rast doveo je i do intenziviranja poizvodnje hrane. Osamdesetih godina, prošlog veka, na svetskom nivou pro-sečan prinos po hektaru obradive površine bio je 1,8 tona, danas taj prinos je 2,5 tona.2 Ovako intenzivno korišćenje zemljišta karakteriše primena savre-menih agrotehničkih mera. Primena ovih mera ima za cilj povećanje prinosa ali istovremeno dovodi i do snižavanja nutritivne vrednosti hrane usled nedostatka oligoelemenata u zemljuštu.3 Intenzivna poljoprivredna proizvodnja se zasniva na upotrebi veštačkih đubriva i drugih preparata za zaštitu bilja što dodatno doprinosi zagađenju vodotoka i podzemnih voda. Ovakavo intenzivno korišćenje zemljišta odražava se i na biljni i životinski svet, odnosno biodiverzitet.4

Pravna teorija i zakonodavna praksa5 ustanovile su određena načela zaštite životne sredine koja su prihvaćena kao opšta pravila u zaštiti životne sredine kao što su načelo integralnosti, načelo prevencije i predostrožnosti, načelo očuvanja prirodnih vrednosti, načelo održivog razvoja, načelo odgovornosti zagađivača, načelo „zagađivač plaća“, načelo „korisnik plaća“, načelo supsidijarne odgovornosti, načelo primene podsticajnih mera, načelo javnosti, načelo pristupa pravosuđu, načelo zabrane nanošenja štete životnoj sredini, načelo hijerarhije upravljanja otpadom.

Zagađenja u prehrambenoj industriji

Osnovna uloga prehrambene industrije je da obezbedi dovoljne količine hrane sa sve veću živu populaciju. Povećanje proizvodnje sa druge strane dovodi i do povećanja otpadnih materija i drugih zagađenja koje nastaju iz takve proizvodnje i dospevaju u okruženje, zemlju, vazduh ili vode. Kontaminirajuće materije u primarnoj proizvodnji preko biljaka i životinja ponovo dospevaju u lanac ishrane ljudi.

Zaštita životne sredine je od velikog značaja za prehrambenu industriju. Proizvođači su postali svesni uticaja prehrambene industrije na životnu sredinu, sa druge strane, zahtevi potrošača i normativna regulativa doprinela je da proizvođači nastoje kontrolisati i smanjiti štetni uticaj na životnu sredinu. Negativni uticaj prehrambene industrije na životnu sredinu nije isti u svim fazama proizvodnje. Svaka faza proizvodnje generiše određenu vrstu nusproizvoda koji predstavljaju otpad jer nemaju tržišnu vrednost za proizvođače. Sa stanovišta generisanja otpada postoje tri koraka nastanaka otpada, u poljoprivredi, preradi i prodaji prehambenih proizvoda.

Poljoprivredni otpad čine stočno đubrivo, plastika od ambalaže, strvine uginulih životinja, ostaci useva, mašinerija, gume, gorivo, silaža, kože životinja, pesticidi, stajski otpad i voda za pranje. Industrijski otpad u preradi hrane čine, kože, krv, iznutrice, isparavanja organskih jedinjenja, čvrste čestice, pa-kovanja, otpadne vode. Otpad koji nastaje prilikom prodaje hrane čine ostaci hrane, ambalaža i voda za pranje. Prema agregatnom stanju navedeni otpadi mogu biti čvrsti, tečni i gasoviti što određuje i moguću prirodu zagađenja životne sredine. Čvrsti otpadi zagađuju zemljište, tečni otpad zagađuje i zemljište i vodu a gasoviti otpad zagađuje vazduh.

Čvrsti otpad iz poljoprivredne proizvodnje uključuje nusproizvode iz stočarske i biljne proizvodnje. Najveću količinu čvrstog otpada u stočarskoj proizvodnji čini đubrivo. U biljnoj proizvodnji to su biljni ostaci kao što su slama, ostaci uljane repice, pasulja, ostaci u postupku sušenja voća, drvni otpad u voćnjacima i drvo koje se koristi za održavanje i gradnju. Čvrst otpad čine i delovi mašina, gume, ostaci plastične i druge ambalaže, smeće.

Tečni otpad u poljoprivrednoj proizvodnji uključuje ostatke goriva i ulja, efluent iz silaže, vodu nakon kupanja ovaca, pesticide, oseku na farmama i otpadne vode.

Najznačajniju vrstu otpada u gasovitom stanju u poljoprivrednoj proizvodnji odnosi se na mirise koji najčešće dolaze sa farmi svinja i peradi, amonijak koji nastaje razgradnjom uree i đubriva, lebdeće čestice od ostataka biljaka i izduvne gasove iz poljoprivrednih mašina.

Otpad iz industrijske prerade hrane u pojedinim fazama prerade na različite načine utiče na životnu sredinu. Najveći uticaj na životnu sredinu ostvaruje se u stvaranju otpada, upotrebi vode i korišćrnju energije. U industrijskoj proizvodnji i preradi mesa u kojoj su nusproizvodi i otpad animalnog porekla, sa epidemiološko–epizootiološkog aspekta, moraju se tretirati kao potencijalni izvori zaraznih oboljenja ljudi i životinja. Uginule životinje i nusproizvodi klanične industrije podložni su procesu raspadanja što dovodi do smrdljivih i otrovnih gasova koji zagađuju vazduh, vodu i zemljište. Otpadne materije iz industrije mesa dospevaju u kanalizaciju a potom u vodotoke gde služe kao ishrana za mnoge patogene mikroorganizme. Proces raspadanja organskog otpada utiče i na povećanje biološke potrošnje kiseonika. O obimu zagađenja koji može nastati iz industrije prerade mesa govori podatak o količini nusproizvoda nastalih klanjem i obradom mesa pojedinih domaćih životinja. Kod krava ukupni nejestivi proizvodi iznose 19,31% ukupne žive mase, kod svinja taj procenat je 10,90% a kod ovaca 20,36%.6

I industrija prerade mleka može imati značajan uticaj na životnu sredinu. Mleko i mlečni proizvodi su pod uticajem različitih mikroorganizama veoma podložni mikrobiološkom kvarenju. U procesu prerade mleka količina i vrsta otpadnih materija zavisi od tehnološkog procesa koji se koristi. Uticaj prerade mleka na životnu sredinu generiše se u fazi prijema mleka kroz povrat mleka neodgovarajućeg standarda, u fazi skladištenja mleka kroz pojačanu potrošnju energije. Faza filtracije i čišćenja zahteva takođe upotrebu energije a izdvojeni talog i filteri postaju otpad. U fazi standardizacije koristi se velika količina energije i izdvaja se talog. Toplotna obrada i homogenizacija, faza skladištenja na hladnom i pakovanja produkuje veliku potrošnju energije i vode a otpad je kondezat. Na kraju tehnološkog procesa, faza čišćenja opreme i vozila koristi energiju, vodu, sredstva za čišćenje a generiše se odloženi otpad i ambalaža sredstava za čišćenje. Dominantan uticaj industrije prerade mleka na životnu sredinu ispoljava se kroz veliku potrošnju vode i energije i stvaranja otpadnih voda sa pojačanim prisustvom organskih materija. Prosečna količina otpadnih voda po jednom litru prerađenog mleka iznosi od 2-6 litara.7

Prehrambena industrija može biti i emiter gasova, čestica prašine, buke i mirisa. Pogoni za preradu voća, povrća, uljarica i žitarica su emiteri čestica prašine koja nastaje u tehnološkom procesu pranja, ljuštenja, drobljenja, provetravanja, mlevenja itd. U pogonima za mlevenje pšenice količina su-spendovanih čestica dostiže vrednost i do 38 kg po toni pšenice.8 Industrija prerade voća i povrća, zavisno od tehnologije koju koristi, ostvaruje glavni uticaj na životnu sredinu kroz potrošnju vode, energije, generisanje otpadnih voda i čvrstog otpada. Kao što se može videti, značajan resurs u prehambenoj industriji je voda. U preradi voća i povrća samo na njihovo pranje generiše se do 1000 litara otpadne vode po toni voća ili povrća.9 U procesu proizvodnje kvasca nastaje najveća količina otpadnih voda od 150 m3 po toni proizvoda. U procesu proizvodnje alkohola nastaje 113m3 otpadnih voda po toni alkohola, u preradi karfiola nastaje 90m3 otpadnih voda po toni sirovine a u procesu prerade višanja nastaje 20m3 otpadnih voda po toni siriovine.10 U prehambe-noj industriji najveću količinu otpadnih materija stvaraju mlekare, proizvođači konditorskih proizvoda, destilerije i prerađivači mesa.

Zaštita životne sredine u prehrambenoj industriji

Zaštita životne sredine u prehrambenoj industriji sprovodi se u skladu sa prihvaćenim načelima. U ovom postupku zaštite najprihvatljivije je načelo održivog razvoja, uspostavljanje ravnoteže između tehničko-tehnološ-kih i ekonomskih procesa sa jedne strane i potrebe da se očuvaju prirodne i stvorene vrednosti, sa druge strane, odnosno, zadovoljenja sadašnjih potreba bez smanjenja mogućnosti da i buduće generacije zadovolje svoje potrebe. U nameri ostvarivanja navedenog načela većina država nastoji da u procesu proizvodnje hrane primenjuje princip održivog razvoja. Poljoprivredna proizvodnja organizuje se u cilju proizvodnje nutritivno vrednih proizvoda sa što manjim intenzitetom korišćenja prirodnih resursa. Prerađivačka prehrambena industrija prihvata aktivnosti koje utiču na smanjenje otpada, preradu otpada, kompostiranje, reciklažu i preradu uz minimalno korišćenje energije i vode.

Otpadne materije iz prehrambene inustrije koje su biorazgradive mogu se koristiti kao sirovina za kompostiranje ili proizvodnju bio gasa. Veći broj istraživača koji se bavio pitanjem iskorišćavanja otpada iz procesa proizvodnje kafe dalo je preporuke da se ostaci kafe mogu koristiti kao gorivo sa najvećom energetskom vrednošću od svih vrsta biogoriva. Ostaci kafe se mogu koristiti i kao đubrivo, kao dodatak stočnoj hrani, kao nosač herbicida i insekticida i kao podloga za uzgoj gljiva. U različitim granama prehrambene industrije ostaci koji sadrže celulozne materijale mogu se doradom prevesti u šećere koji se mogu koristiti u proizvodnji etanola, organske kiseline, specijalne vrste ulja itd. Velik broj nusproizvoda u prehambenoj industriji može se koristiti za proizvodnju biodizela. Ovako dobijeno gorivo je generalno manji zagađivač od dizela dobijenog iz nafte.

Koncepti zaštite životne sredine koji su se zasnivali na minimiziranju, ponovnom korišćenju i recikliranju otpada nisu rešila pitanje negativnog uticaja na životnu sredinu. Kao težnja neutralisanja negativnog uticaja prehrambene industrije na životnu sredinu pojavio se koncept nulte emisije. Nulta emisija zahteva optimizaciju kroz integrisani sistem procesa i zahteva da prehrambena industrija redizajnira proizvođačke procese radi efikasnijeg korišćenja sirovina i otpada. Ovaj koncept u prehambenoj industriji razmatra korišćen-je svih otpadaka hrane kao inputa u anaerobni digestioni proces.11 Strategija nulte emisije podrazumeva napuštanje tradicionalnog industrijskog modela i prihvatanje integrisanih sistemima u kojima se sve ponovo koristi, reciklira ili obnavlja, gde se integrisanim vođenjem procesa ne proizvodi otpad.

Zaštita voda u prehrambenoj industriji

Glavni izvori zagađenja voda su infiltracija ljudskih i životinjskih materija, prodiranje veštačkih đubriva, herbicida i insekcitida, prodiranje vode iz neuređenih deponija, ispuštanje otpadnih voda iz industrije i propuštanje kroz porozne kanalizacioone odvode. Otpadne vode su upotrebljene vode kojima su izmenjena fizička, hemijska i biološka svojstva tako da se ne mogu dalje koristiti. Ovakve otpadne vode sadrže primese koje čine krupni otpaci, materije organskog i anorganskog porekla, mikroorganizmi, hranljive soli, otrovne materije, radioaktivne materije, otopljeni plinovi i povišena temperatura vode. Glavni problem otpadnih voda predstavljaju organske materije za čiju razgradnju se troši kiseonik iz vode.12

Zaštita voda predstavlja skup mera i aktivnosti kojima se kvalitet površinskih i podzemnih voda štiti i unapređuje radi očuvanja života i zdravlja ljudi, smanjenja zagađenja i sprečavanja daljeg pogoršanjastanja voda, obezbe-đenja neškodljivog i nesmetanog korišćenja voda za različite namene, zaštite vodnih i priobalnih ekosistema.

Radi sprečavanja pogoršanja kvaliteta vode i životne sredine, određuju se granične vrednosti emisije za određene grupe ili katergorije zagađujućih supstanci i to za tehnološke otpadne vode pre njihovog ispuštanja u kanali-zaciiju, tehnološke i druge otpadne vode koje se neposredno ispuštaju u prirodne i veštačke vodotoke, jezera, akumulacije i zemljište kao i otpadne vode koje se posle prečišćavanja ispuštaju iz septičkih i sabirnih jama.

Prehrambena industrija je veliki zagađivač životne sredine otpacima biološkog porekla. Jedan od najvećih potrošača vode po jedinici proizvoda je mlekarska industrija. Ove otpadne vode čine procesna voda, industrijska otpadna voda i sanitarna otpadna voda. Procesna voda se koristi prilikom hlađenja i grejanja i ne sadrži polutante i uz minimalan tretman može se ponovo koristiti ili slobodno ispustiti. Industrijska i sanitarna voda se moraju odvoditi u postrojenja za preradu otpadnih voda i ne smeju se mešati pre prečišćavanja. Otpadne vode u industriji prerade mleka mogu se tretirati mehanički, hemijski, biološki ili kombinovanjem navedenih načina. Mehanička obrada predstavlja odstranjivanje neotopljivih sastojaka iz otpadnih voda filtriranjem ili taloženjem. Primenom hemijskih jedinjenja tretiraju se otopljeni sastojci u otpadnoj vodi, međutim, hemijskim sredstvima ne mogu se ukloniti lakto-za i drugi rastvoreni šećeri. Kod ovih otpadnih voda prilično je zastupljena biološka obrada voda. Prečišćavanje otpadnih voda se ostvaruje razgradnjom organskih sastojaka mikroorganizmima ili anaerobnom fermetacijom.13

U Srbiji, na osnovu zakona, Vlada utvrđuje granične vrednosti emisije otpadnih voda.14 Za otpadne vode iz objekata i postrojenja za preradu mleka i proizvodnju mlečnih proizvoda ustanovljene su granične vrednosti emisije na mestu ispuštanja u površinske vode čija temperatura ne može biti veća od

30 stepeni celzijusa, phH vrednost je od 6,5 do 9, suspendovanih materija ne sme biti više od 35 mg po litru, biohemijska potrošnja kiseonika ne sme biti veća od 25 mg kiseonika po litru dok hemijska potrošnja kiseonika ne sme biti veća od 110 mg po litru. Prisustvo amonijaka u otpadnim vodama ne sme biti veće od 10 mg po litru a neorganskog azota 18 mg po litru dok ukupnih fosfora ne može biti više od 2 mg po litru a teško isparljive lipofilne materije više od 20 mg po litru.

Navedene granične vrednosti se odnose i na emisije otpadnih voda iz objekata i postrojenja za predadu voća i povrća. Za otpadne vode iz objekata i postrojenja za proizvodnju bezalkoholnih pića i voda su modifikovane u delu granične vrednosti emisije amonijaka čije je prisustvo smanjeno na 5 mg po litru, ukupnih azota na 10 mg po litru i anjonskih i nejonskih deterdženata na 1 mg po litru. Emisija otpadnih voda iz objekata i postrojenja za proizvodnju od semena uljarica, jestivog ulja granične vrednosti emisije biohemijske potrošnje kiseonika su povećane na 38 mg po litru, hemijske potrošnje kiseonika na 200 mg po litru a neorganskog azota na 30 mg po litru. Granične vrednosti emisije otpadnih voda iz objekata i postrojenja za preradu mesa i konzervisan-je mesnih prerađevina su iste kao i za objekte i postrojenja za preradu mleka stim da je ukupno prisustvo hlora ograničeno na 0,4 mg po litru.15 Imajući u vidu da su navedene granične vrednosti emisije zagađujućih materija u nivou evropskih standarda a da tehničko tehnološka osnova proizvodnih kapaciteta u Srbiji nije razvijena i modernizovana, pravnim i fizičkim licima i predu-zetnicima koji svoje otpadne vode ispuštaju u prirodne i veštačke vodotoke, jezera, akumulacije i zemljište kao i u javnu kanalizaciju dužna su da svoje emisije usklade sa navedenim graničnim vrednostima najkasnije do 31. decembra 2030. godine.

Zabranjeno je unošenje u površinske i podzemne vodotoke otpadnih voda koje sadrže toksične i druge supstance podložne bioakumuliranju kao i zagađujuće supstance čiji je nivo iznad propisanih graničnih vrednosti kao i ispuštanje otpadnih voda u stajaće vode, ako je ta voda u kontaktu sa podzemnim vodama. Zabranjeno je i ispuštanje prekomerno termički zagađene vode kao i ispuštanja sa plovnih objekata ili sa obale zagađujućih supstanci koje direktno ili indirektno dospevaju u vodu. Radi zaštite kvaliteta voda, zabranjeno je koriščenje đubriva ili sredstava za zaštitu bilja u obalnom pojasu do pet metara. Pravna lica i preduzetnioci koji ispuštaju otpadne vode dužna su da postave uređaje za merenje i da kontinuirano mere količine otpadnih voda i ispituju biohemijske i mehaničke parametre kvaliteta otpadnih voda.

Izveštaj o izvršenim merenjima kvartalno se dostavlja javnom vodoprivred-nom preduzeću, ministarstvu nadležnom za poslove zaštite životne sredine i Agenciji za životnu sredinu. Preduzeća koja poseduju uređaje za prečišćavanje otpadnih voda, obavezna su da mere količine i ispituju kvalitet otpadnih voda pre i posle prečišćavanja, kao i da obavljaju kontrolu ispravnosti objekata za prečišćavanje otpadnih voda

Pravna zaštita životne sredine u Srbiji

Pravna zaštita životne sredine u Srbiji pruža se posredstvom normativnih akata počev od ustava, zakona do podzakonskih akata, uredbi i pravilnika. Pravna zaštita životne sredine pruža se i međunarodnim konvencijama i međudržavnim ugovorima kao i autonomnim standardima kvaliteta.

Ustav kao najviši pravni akt sadrži opšti okvir prava i obaveza koja se dalje konkretizuju kroz zakone. Takođe i kada je u pitanju regulisanje materije iz domena prava životne sredine Ustav daje samo opšti okvir ali postoje slučajevi kada se i ustavne norme mogu neposredno primeniti. Ustav republike Srbije16 pored opšte zaštite prava kao što je pravo na život, pravo na fizički i psihički integritet, posebnim odredbama uređuje pitanja životne sredine. U odeljku ljudska prava i slobode Ustav ustanovljava pravo na zdravu životnu sredinu utvrđujući da svako ima pravo na zdravu žovotnu sredinu i na blagovremeno i potpuno obaveštavanje o njenom stanju, da svako, a posebno Republika Srbija i autonomna pokrajina, je odgovoran za zaštitu životne sredine i da je svako dužan da čuva i poboljšava životnu sredinu.17 Kada je u pitanju zaštita životne sredine Ustav predviđa i ograničenja pojedinih prava tako se preduzetništvo može ograničiti zakonom, radi zaštite zdravlja ljudi, životne sredine i prirodnih bogatstava18 kao i ograničiti oblici korišćenja i raspolaganja, odnosno odrediti uslovi za korišćenje i raspolaganje poljoprivrednim zemljištem, šumskim i gradskim građevinskim zemljištem, da bi se otklonila opasnost od nanošenja štete životnoj sredini.19

Sva lica koja smatraju da im je neko ustavno pravo povređeno mogu u građanskopravnom, krivičnom ili upravnom postupku zahtevati zaštitu tih prava. U nedostatku zakonskih normi, sva lica, mogu se neposredno pozivati na navedene ustavne odredbe.20

Najšira pravna zaštita životne sredine pruža se zakonima. Imajući u vidu da su pitanja zaštite životne sredine regulisana velikim brojem zakona. Zakonodavne akte iz oblasti zaštite životne sredine možemo podeliti na opšte i posebne.21 Opšti zakoni uređuju opšta pitanja životne sredine u celini a posebni zakoni uređuju zaštitu pojedinih dobara.

Zakon o zaštiti životne sredine22 je opšti zakon kojim se uređuje integralni sistem zaštite životne sredine kojim se obezbeđuje ostvarivanje prava čove-ka na život i razvoj u zdravoj životnoj sredini i uravnotežen odnos privrednog razvoja i životne sredine. Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu23 je opšti zakon koji uređuje postupak procene uticaja za projekte koji mogu imati značajne uticaje na životnu sredinu, sadržaj studije o proceni uticaja na životnu sredinu, učešće zaintresovanih organa i organizacija i javnosti, prekogranično obaveštavanje za projekte koji mogu imati značajne uticaje na životnu sredinu druge države, nadzor i druga pitanja od značaja za procenu uticaja na životnu sredinu. Zakon o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu24 je opšti zakon kojim se uređuju uslovi, način i postupak obavljanja procene uticaja određenih planova i programa za životnu sredinu, radi obezbeđivanja zaštite životne sredine i unapređenja održivog razvoja integrisanjem osnovnih načela zaštite životne sredine u postupak pripreme i usvajanja planova i programa. Zakon o integrisanom sprečavanju i kontroli zagađivanja životne sredine25 je opšti zakon kojim se uređuju uslovi i postupak izdavanja integrisane dozvole za postrojenja i aktivnosti koja mogu imati negativne uticaje na zdravlje ljudi, životnu sredinu ili materijalna dobra, vrste aktivnosti i postrojenja, nadzor i druga pitanja od značaja za sprečavanje i kontrolu zagađenja životne sredine.

Zakon o vodama26 je posebni zakon kojim se uređuje pravni status voda, integralno upravljanje vodama, upravljanje vodnim objektima i vodnim zemljištem, izvori i način finansiranja vodne delatnosti, nadzor nad sprovođen-jem zakona kao i druga pitanja značajna za upravljanje vodama. Dalja operacionalizacija odredbi zakona uređena je Uredbom o graničenim vrednostima emisije zagađujućih materija u vode i rokovima za njihovo dostizanje27 kao i Pravilnikom o načinu i minimalnom broju ispitivanja kvaliteta otpadnih voda.28

Zakon o upravljanju otpadom29 je poseban zakon kojim se uređuje vrste i klasifikacija otpada, planiranje upravljanja otpadom, subjekti upravljanja otpadom, odgovornost i obaveze u upravljanju otpadom, uslovi i postupak izdavanja dozvola, prekogranično kretanje otpada, izveštavanje o otpadu, fi-nansiranje upravljanja otpadom, nadzor i druga pitanja od značaja za upravljanje otpadom a sve u cilju obezbeđenja uslova za upravljanje otpadom na način kojim se ne ugrožava zdravlje ljudi i životna sredina. Odredbe ovog zakona se ne primenjuju na otpad životinjskog porekla, ovu oblast reguliše Zakon o vetrerinarstvu. Zakon o veterinarstvu30 je poseban zakon koji kao i Pravilnik o preduzimanju mera za sprečavanje pojave, otkrivanje sprečavanje širenja, suzbijanje i iskorišćavanje transmisivnih spongioformnih encefalopa-tija31 uređuje pitanja otpada životinjskog porekla iz objekata za uzgoj, držanje i klanje životinja.

Zakon o ambalaži i ambalažnom otpadu32 je poseban zakon kojim se uređuju uslovi zaštite životne sredine koje ambalaža mora da ispunjava za stavljanje u promet, upravljanje ambalažom i ambalažnim otpadom, izveštavanje o ambalaži i ambalažnom otpadu, ekonomski instrumenti kao i druga pitanja od značaja za upravljanje ambalažom i ambalažnim otpadom.

Zakon o geološkim istraživanjima33 kao i Zakon o utvrđivanju i razvrstavanju rezervi mineralnih sirovina i prikazivanju podataka geoloških istra-živanja34 su posebni zakoni kojima se uređuje pitanje eksplatacije i upotrebe podzemnih voda za potrebe preduzeća iz prehambene industrije, stoga se ova pitanja uređuju i Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće35.

Preduzeća iz prehrambene industrije kao korisnici velikih količina vode generišu takođe velike količine otpadnih voda za koje je neophodno postojanje postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda. Ova pitanja regulisana su Zakonom o planiranju i izgradnji.36

Zakon o zaštiti vazduha37 je poseban zakon kojim se uređuje upravljanje kvalitetom vazduha i određuju mere, način organizovanja i kontrola sprovo-đenja zaštite i poboljšanja kvaliteta vazduha kao prirodne vrednosti od opšteg interesa. Pravilnik o graničnim vrednostima emisije, načinu i rokovima merenja i evidentiranja podataka38 određuje granične vrednosti emisije štetnih i opasnih materija u vazduhu na mestu izvora zagađivanja, način i rokove merenja i evidentiranja podataka o obavljenim merenjima emisije.

Pored pravne zaštite životne sredine uređene domaćim zakonodavnim aktima ustanovljena je i međunarodna pravna zaštita životne sredine kroz međunarodne konvencije i sporazume. Najznačajnije međunarodne konvencije su Arhuska konvencija iz 1998. godine39 koju je potvrdila i Republika Srbija 2009. godine, Konvencija o prekograničnom zagađenju vazduha na velikim udaljenostima iz 1979. godine, Konvencija o proceni uticaja na životnu sredinu u prekograničnom kontekstu iz 1991. godine, Konvencija o prekograničnom dejstvu industrijskih nesreća iz 1992. godine, Konvencija o zaštiti i korišćenju prekograničnih vodotoka i međunarodnih jezera iz 1992. godine, kojoj je pridodat i Protokol o vodi i zdravlju usvojen u Londonu 1999. godine (Londonski protokol). Navedene konvencije pripremljene su u okviru Ekonomske komisije Organizacije ujedinjenih nacija za Evropu. U cilju zaštite životne sredine i otklanjanja šteta na životnoj sredini posebno su značajne konvencije Saveta Evrope40 kao što je Konvencija o zaštiti Evropske divljači i prirodnih staništa iz 1979. godine, Konvencija o građanskoj odgovornosti za štete nastale usled aktivnosti koje su opasne za životnu sredinu iz 1993. godine, Konvencija o zaštiti životne sredine putem krivičnog prava iz 1998. godine i Evropska konvencija o pejzažu iz 2000. godine.

Pored domaćih i međunarodnih normativnih akata, pitanje zaštite životne sredine autonomno uređuju i sama preduzeća iz prehrambene industrije usvajanjem određenih standarda kvaliteta. Najznačajniji standard kvaliteta u prehrambenoj industriji je HASAP (HACCP) dok sistem upravljanja zaštitom životne sredine u preduzećima uređuje standard ISO 14001. Sistem upravljanja zaštitom životne sredine ISO 14001 je upravljački alat koji omogućava preduzećima da identifikuje i kontroliše uticaj svojih aktivnosti, proizvoda i usluga na životnu sredinu, da poboljša odnos prema životnoj sredini i da inplementira sistemski pristup zaštiti životne sredine i obezbedi dokaz da je postiglo postavljene ciljeve.

Zaključak

Projekcije ubrzanog rasta stanovništva sa sobom nosi i rast svetske ekonomije a time i povećano zagađenje životne sredine. Pravna teorija i zakonodavna praksa su ustanovile načela zaštite životne sredine koja su prihvaćena kao opšta pravila. Osnovna uloga prehrambene industrije je da obezbedi dovoljne količine hrane za stanovništvo. Trend rasta broja stanovnika na zemlji dovodi do potrebe sve intenzivnije proizvodnje hrane koja je uslovljena sve većom primenom agrotehničkih sredstava. Intenzivirana proizvodnja sa jedne strane doprinosi većem zagađenju životne sredine a sa druge strane nutritiv-na vrednost prehambenih proizvoda je manja pa je potrebno unošenje veće količine hrane u organizam da bi se zadovoljile neophodne potrebe organizma. Zaštita životne sredine je od velikog značaja i za prehrambenu industriju koja otpad generiše kroz tri ciklusa nastanka otpada, u poljoprivredi, preradi i prodaji prehambenih proizvoda. Prema agregatnom stanju navedeni otpad može biti čvrst, tečni i gasoviti. Čvrsti otpadi zagađuju zemljište, tečni otpadi zagađuju zemljište i vode a gasoviti otpadi zagađuju vazduh. U prehambenoj industriji najveću količinu otpadnih materija stvaraju mlekare, proizvođači konditorskih proizvoda, proizvođači pića i prerađivači mesa.

Zaštita životne sredine u prehrambenoj industriji sprovodi se u skladu sa prihvaćenim načelima posebno u skladu sa načelom održivog razvoja. Ovo načelo proklamuje uspostavljanje ravnoteže između tehničko-tehnoloških i ekonomskih procesa sa očuvanjem prirode. Svi napori i dalje nisu rešili pitanje negativnog uticaja proizvodnje hrane na životnu sredinu tako da se u razvijenim državama pojavio koncept nulte emisije. Ovaj koncept zahteva op-timizaciju kroz integrisani sistem procesa i zahteva da prehrambena industrija redizajnira proizvođačke procese radi efikasnijeg korišćenja sirovina i otpada. Strategija nulte emisije podrazumeva sistem u kome se sve ponovo koristi, reciklira i obnavlja, gde se integrisanim vođenjem procesa ne proizvodi otpad.

Voda je resurs koji se u velikoj meri koristi u prehrambenoj industriji. Glavni izvori zagađenja vode su infiltracija ljudskih i životinjskih materija, prodiranje veštačkih đubriva, herbicida i insekticita, prodiranje vode iz neuređenih deponija, ispuštanje otpadnih voda iz industrijskih postrojenja. Glavni problem otpadnih voda predstavljaju organske materije za čiju razgradnju se koristi kiseonik iz vode. Radi sprečavanja pogoršanja kvaliteta vode i životne sredine, određuju se granične vrednosti emisije za određene grupe ili kategorije zagađujućih supstanci pre njihovog ispuštanja. Jedan od najvećih potrošača vode po jedinici proizvoda je mlekarska industrija. Vlada je uredbom utvrdila maksimalne vrednosti emisije na mestu ispuštanja u površinske vode, u mlekarskoj industriji, koje se tiču temperature vode, pH vrednosti, suspendovanih materija, biohemijske potrošnje kiseonika, hemijske potrošnje kiseonika, prisustva amonijaka, neorganskog azota i fosfora. Granične vrednosti su određene i za ostale proizvodne procese u okviru prehambene ali i ostalih industrijskih grana. Pored limitiranja emisije navedenih otpadnih materija, zabranjeno je unošenje u površinske i podzemne vodotoke otpadnih voda koje sadrže toksične i druge supstance podložne bioakumuliranju.

Zaštita životne sredine uživa i značajnu pravnu zaštitu kako na nivou domaćeg zakonodavstva tako i na nivo međunarodnog prava. U okviru domaćeg pravnog sistema pravna zaštita životne sredine se uređuje Ustavom, zakonima i podzakonskim aktima. Najšira pravna zaštita životne sredine pruža se zakonima koji se mogu podeliti na opšte i posebne. Pored zakona pitanje zaštite životne sredine uređuju i uredbe i pravilnici. Pravna zaštita životne sredine pruža se i na međunarodnom nivou kroz međunarodne konvencije i sporazume. Najznačajnije su konvencije koje su usvojile Organizacije ujedinjenih nacija i Savet Evrope. Mnoštvo pravnih akata, o zaštiti životne sredine, i na domaćem i na međunarodnom nivou govori o složenosti i značaju koji ovo pitanje ima na razvoj svakog društva kao i cele planete

Milovan Jovanović

MSc, MK Group d.o.o. Belgrade