Ўзбек тилида шахс социал белгиларини ифодалашда лисоний ва нолисоний воситалар
Автор: Асанова Д.
Журнал: Экономика и социум @ekonomika-socium
Рубрика: Основной раздел
Статья в выпуске: 7 (86), 2021 года.
Бесплатный доступ
Ушбу мақолада тилшуносликда юзага келган янги йўналиш, яъни лингвистиканинг психология, фалсафа билан боғланганлик жиҳатларини таҳлил этиш, хусусан, матндаги образларнинг ўз нутқий фаолиятининг вербал ҳамда новербал ифодаланиши тадқиқ этилади. Мисоллар орқали социал лингвистик ифодаларнинг психолингвистик аспектига эътибор қаратилади.
Ўзаро алоқа, вербал ва новербал алоқа, тил, мулоқот
Короткий адрес: https://sciup.org/140260671
IDR: 140260671
Текст научной статьи Ўзбек тилида шахс социал белгиларини ифодалашда лисоний ва нолисоний воситалар
Мулокот жараёнида лисоний ва нолисоний нутк омиллари бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, алоқанинг турли босқичларида уларнинг ролида сезиларли фарклар мавжуддир. Одамларни бир-бири билан таништиришда, биринчи таассуротда ва суҳбатдошни ҳар қандай тоифада - проффессионал, ёш, интеллектуал, ижтимоий, жинси ва бошка маълумотлар бўйича таснифлашда нолисоний омиллар муҳим аҳамиятга эга.
Лисоний ва нолисоний алоқа воситаларининг ўзаро таъсирини максадли урганиш Римда (э.а. II-I асрларда) нотиклик санъати билан бошланади. Цицерон нотикнинг барча x,ис-туЙFулари унинг юзида акс этиши лозим, деб ҳисоблаган. Э.а. I асрда нотиқлик санъати назарияси асосчиси Квинтилиан имо-ишоралар, хатти-х,аракатлар, шунингдек, елкалар, қўллар ва бошларнинг ҳаракати, суҳбатдошнинг нафаси ва овозини созлаш коидаларини ишлаб чикди. Бунда нафакат н отиклик тажрибаси, балки риториканинг асослари ҳам бўлган, уларнинг махсус фан сифатида шаклланиши ^адимги Юнонистонда V-IV асрларда пайдо булган.
Вербал х,ам, новербал ^ам алока воситалари уз табиатига кура алока килишнинг асосий - ахборот, экспрессив ва прагматик функцияларини бажаради. Вербал ва новербал алоқа воситаларидан бир вақтнинг ўзида фойдаланиш суҳбатдошга таъсир қилиш учун маълумотни белгилаш, уни янада ифодали ва мазмунли қилиш истаги билан боғлиқ. Новербал алоқа воситалари мулоқотнинг “иккинчи режа”сида туришига қарамай, улар таъсир қилиш функциясини янада самаралироқ бажарадилар1.
«Лисоний имкониятлар»дан танлаш асосидагина эмас, балки танланган лисоний воситани психик, физиологик, соф физик, этник, табиий ва ҳоказо нолисоний омиллар билан боғланишда қўллагандагина эришиш мумкин. Лисондан → нутқка воқеланиш жараёнининг жуда кўп омиллар билан алоқадорлигини, ранг-баранг билим соҳалари билан боғланганлигини ҳисобга олгандагина кўзланган самарадорликка эришиш мумкин.
Лисоний ва нолисоний (миллий, ижтимоий, руҳий, шароитий, одатий ва ҳ.) омилларнинг мулоқот жараёнида биргаликда мураккаб бир ҳодиса сифатида воқеланиши ва мулоқот жараёнида маълум бир информатив-экспрессив функцияни бажариши тушунилади.
Нутқий мулоқот деганда - мулоқот жараёнида лисоний ва нолисоний воситаларнинг биргаликда, ҳамкорликда ишлатилиши тушунилади. Бу нутқий мулоқотнинг энг биринчи ўзига хослигидир.
Сўзловчи ва тингловчи ўртасида тил, яъни лисоний умумийликдан ташқари мулокотнинг нолисоний омиллардан фойдаланишида ҳам умумийлик бўлиши лозим2.
Е.А.Петрованинг фикрича, мулоқотнинг дастлабки 12 секундида суҳбатдошлар 92 % маълумотларни невербал оладилар. Одамлар орасидаги муносабатлар тўғрисидаги асосий маълумотлар эса, суҳбатдошлар томонидан суҳбатнинг дастлабки 20 дақиқасида бир-бирларига етказилади. Тахминан
-
1 мингга яқин невербал сигналлар мавжуд (А.Пиз), баъзи олимларнинг фикрига кўра, бу рақам 3-5 мингга етади ва индивидуал сигналларнинг бир
нечта вариантлари мавжуд. Л. Броснаханнинг сўзларига кўра, тахминан мингта позалар, 20 мингга яқинюз ифодалари мавжуд. Мулоқот жараёнида уларнинг роли ҳам жуда катта. А.Пиз америкалик мутахассисларнинг мулоқотда лисоний ва нолисоний маълумотларнинг ўзаро боғлиқлиги ҳақидаги фикрларини беради: проф. А. Мейербиан вербал маълумот 7 % ни, интонация 38 % ни ва новербал сигналлар 55 % ни; проф. Р. Бердвиссл вербал маълумот 35 % ни ва новербал сигналлар 65 % ни ташкил этади, деб таъкидлашади.
-
А. Пизнинг таъкидлашича, новербал сигнал вербал сигналга қараганда тахминан беш баравар кўпроқ маълумотларни ўз ичига олади3.
Шахс социал белгилари намоён бўлишида лисоний ва нолисоний воситалар ҳамкорлиги ҳам муҳим аҳамиятга эга. Чунки мулоқот системаси лисоний ва нолисоний омиллар яхлитлигидан иборат.
Лисоний ва нолисоний омилларнинг ҳамкорлиги мувофиқлик кўринишида намоён бўлади, нутқий система таҳлилида улардан бирортасининг мавқеига паст назар билан қараш ноўрин, бунда комплекс таҳлил тамойили устуворлик қилади. «Нутқий қурилмаларнинг структураси ва маъносининг аниқ тавсифини контекстуал ёки, аниқроқ айтганда, ушбу тузилмаларнинг қўлланишига оид омилларга таянмасдан туриб билишнинг имкони йўқ».4
Инсон характери, ўй-хаёли, турмуш тарзи унинг нутқида ва хатти-ҳаракатида ифодаланади. Туйғулар – бу шахснинг ўз фаолияти ва атрофдаги дунё билан муносабатлари жараёни ва натижаларини бевосита бошдан кечириш шаклида акс этадиган субъектив психологик ҳолатларнинг махсус синфи. Одамнинг атрофидаги дунёни баҳолаш ушбу жамият томонидан қабул қилинган қиймат тизимига асосланади. Муайян жамиятга тегишли бўлиш, шунингдек, ҳиссийлик даражаси унинг интенсивлигини ҳам белгилайди. Коллективистик маданият ҳиссий категорияларнинг индивидуалистик фарқланишидан каттароқдир ва унинг вакиллари узларининг хис-туЙFуларини янада ёркинрок намоён этадилар.
Туйғуларнинг бошқариладиган таркибий қисмлари билан боғлиқ булган мимик-интонацион ифода бугунги кунда хиссиёт ва хиссиётни ўрганишнинг муҳим йўналиши ҳисобланади, чунки новербал ифода шакллари ҳиссиётларнинг объектив кўрсаткичи бўлиб хизмат қилиши мумкин. Ҳиссий кечинмаларда периферик ўзгаришлар бутун танани қамраб олади, юз мушаклари тизимига ва бутун танага тарқалади ва экспрессив харакатлар деб аталади: юз ифодалари - юзнинг экспрессив харакатлари; пантомима - бутун тананинг экспрессив харакатлари; “вокал юз ифодалари” - овознинг интонацияси ва тембрдаги хиссиётлар ифодасидир. Экспрессив харакатлар нафакат хис-туЙFулсвчкяарнинг ҳамроҳлиги, балки уларнинг мавжудлиги ёки намоён бўлишининг ташқи шакли.
Туйғуларнинг мимик таркибий қисмлари нафақат ҳиссиётларнинг ифодаси, балки ҳиссиётлар тажрибасини кучайтирувчи омил ҳамдир. Экспрессив ҳаракатлар маълум бир ҳақиқий функцияни, яъни алоқа функциясини бажаради. Экспрессив ҳаракатнинг рамзий маъноси алоқа соҳасида кўп йиллик тажрибани тўплаш пайтида юзага келади. Экспрессив ҳаракатларнинг шакли ва турлари бизга тегишли бўлган ижтимоий муҳит томонидан белгиланади. Биз тез-тез бу ёки бошка ифодали харакатни аник қиламиз, чунки у маълум маънога эга. Бу реакция семантик актга айланиб, маълум даражада нутқни алмаштиради. Новербал алоқа кўпинча гўзал нюанслар билан тулдирилган куриниш, табассум, юз уйнаш, имо-ишоралар, позалар, ҳаракатлар тилига айланади, уларнинг ёрдами билан биз жим булганда хам бир-биримизга жуда куп гапирамиз. Нолисоний хатти-харакатларнинг элементлари орасида белгиларнинг оптик-кинетик тизимига асосланган кўз билан алоқа мавжуд. Э. Эриксон русларда кўзларнинг ўзига хос экспрессивлигини, уларни “ҳиссий рецепторлар сифатида” ишлатилишини айтиб ўтган. Э.Холлнинг таъкидлашича, америкаликлар уларнинг суҳбатдоши уларни тўғри тушунганига ишонч ҳосил қилмоқчи бўлсаларгина уларнинг кўзларига қарашини таъкидлаган.
Фойдаланилган адабиётлар
-
1. Шаталова О.В. Синтаксическая характеристика языковой личности // автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук. - Елец-2012. – 51 с.
-
2. Айрапетян А. Г., Гордеева А. А. Фонетические средства как часть социокультурного портрета говорящего // Молодой ученый. — 2016. — №7. — С. 1122-1126. — URL https://moluch.ru/archive/111/27668/ (дата обращения: 15.08.2019).
-
3. Нурмонов.А. Танланган асарлар.2- жилд –Т.: 2012. -215 б.
-
4. Сафаров Ш., Тоирова Г. Нутқнинг этносоциопрагматик таҳлили асослари. – Самарқанд, 2007.
-
5. Эрназарова М.С. Грамматик маъно лисоний ва прагматик омиллар яхлитлигида // Фил.фанлари доктори (DSc) дисс... – Самарқанд, 2018. – 242 б.
-
7. Былкова С. В., Крат В.А. Речь мужчин и женщин: гендерный аспект // https://www.pglu.ru
-
8. Тамбиева К.Т. Гендерный аспект мужской и женской разговорной речи// https://www.pglu.ru
-
9. [электрон ресурс] http://www.allbest.ru/
-
10 . https://cyberleninka.ru/article/n/sotsialnyy-stereotip-kak-kontsentrirovannoe- vyrazhenie-sotsialnoy-ustanovki
-
11. Шаталова О.В. Синтаксическая характеристика языковой личности // автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук. - Елец-2012. – 51 с.
-
12. Айрапетян А. Г., Гордеева А. А. Фонетические средства как часть социокультурного портрета говорящего // Молодой ученый. — 2016. — №7. — С. 1122-1126. — URL https://moluch.ru/archive/111/27668/ (дата обращения: 15.08.2019).
"Экономика и социум" №7(86) 2021
Список литературы Ўзбек тилида шахс социал белгиларини ифодалашда лисоний ва нолисоний воситалар
- Шаталова О.В. Синтаксическая характеристика языковой личности // автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук. - Елец-2012. – 51 с.
- Айрапетян А. Г., Гордеева А. А. Фонетические средства как часть социокультурного портрета говорящего // Молодой ученый. — 2016. — №7. — С. 1122-1126. — URL https://moluch.ru/archive/111/27668/ (дата обращения: 15.08.2019).
- Нурмонов.А. Танланган асарлар.2- жилд –Т.: 2012. -215 б.
- Сафаров Ш., Тоирова Г. Нутқнинг этносоциопрагматик таҳлили асослари. – Самарқанд, 2007.
- Эрназарова М.С. Грамматик маъно лисоний ва прагматик омиллар яхлитлигида // Фил.фанлари доктори (DSc) дисс... – Самарқанд, 2018. – 242 б.
- Былкова С. В., Крат В.А. Речь мужчин и женщин: гендерный аспект // https://www.pglu.ru
- Тамбиева К.Т. Гендерный аспект мужской и женской разговорной речи// https://www.pglu.ru
- [электрон ресурс] http://www.allbest.ru/
- https://cyberleninka.ru/article/n/sotsialnyy-stereotip-kak-kontsentrirovannoe-vyrazhenie-sotsialnoy-ustanovki
- Шаталова О.В. Синтаксическая характеристика языковой личности // автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук. - Елец-2012. – 51 с.
- Айрапетян А. Г., Гордеева А. А. Фонетические средства как часть социокультурного портрета говорящего // Молодой ученый. — 2016. — №7. — С. 1122-1126. — URL https://moluch.ru/archive/111/27668/ (дата обращения: 15.08.2019).