Ауматы рекреациялы леуетін зерделеу тсілдері мен дістері

Кіріспе

Даму тшмдшп жэне аумактык уиым-дастыру салалары халык шаруашылыFын ты-лыми негізделген аудандастыруға тікелей байланысты, ейткеш, ол жан-жакты зерттеу жэне баFалауFа CYЙенедi, табиFи-география-лык жаFдайлары мен ресурстарын, сондай-ак қоғамдық еңбек бөлінісінде шаруашылық жэне баска да аймактык ерекшелiктерiн аума-Fын аныктайды.

Туристiк-рекреациялык кызметтщ есуi аумактык енбек белiнiсiнде терендетуге сYЙе-мелденетiн, туристiк саладаFы мамандан-дыру бiркатар аумактарды орындау сол не-месе езге де туристiк-рекреациялык функ-цияларды CYЙемелденедi.

Туризмді дамыту, құру және кеңейту, онын материалдык-техникалык базасын кар-кынды пайдалану табиFи жэне мэдени-тарихи элементтерді мақсаттары үшін туризм өсуі, онын, эсерi элеуметтiк-экономикалык емiрiне арнайы тәсілді зерттеу аумағында мақсаттары

Yшiн туристiк аудандастыру аймактардын, кажеттiгiн тудырады.

Негiзгi мазмуны туристш-рекреациялык әлеуетінің аумағы болып табылады, табиғи турисык-рекреациялык ресурстар, оларFа қасиеттерінің жиынтығы орайластырылған осы аумақтың табиғи және қолдан жасалған денелер мен кубылыстар, сондай-ак, мYмкiн-дiктерi мен куралдарын жарамды калып-тастыру үшін туристік өнімді мүмкіндігін көрсететін адам оң, психикалық, гигиеналық эсерi тYсiндiрiледi.

Зерттеу әдістері мен нысандары

Зерттеу объектiсi ретiнде аймактык ту-ризмнщ дамуынын, негiзгi баFыттарын анык-тайтын туристiк-рекреациялык элеует, аймак-тардын, туристiк-рекреациялык элеуетшщ аумактык ерекшелiктерi тYседi.

Алға қойған міндеттерді шешу үшін салыстырмалы-географиялык, статистикалык, картографиялык, аудандарFа белу жэне зерт-теудщ баска тэсiлдерi колданылды.

Зерттеу нәтижелері мен оларды талқылау

Рекреация гeтepoгeндiк зерттеу объек-тiciн peтiндe пэнаралык кезкарасты зерттеу кажет eтeдi. 0зiншe ерекше облысы интер -жэне пэнаралык Fылыми зерттеулер жYpгi-зуге, алFан атауы рекреалогия.

Талдау, рекреациялық аумақтарды және ресурстарды бағалауға да өте кең әдебиет аpналFан. Рекреациялык ресурстарды баFа-лауда кептеген эдicтepi эзipлeнгeн [1].

Бір жағынан бұл әдістер жарамды және бағалау үшін туристік әлеуетін аумағында расталады, атап айтканда, тэжipибe жумыс-тарын ұжымының географтар ММУ бірнеше аймаFында Ресей жэне мамандар Ресей ха-лыкаралык туризм академиясында [2].

Рекреациялық әлеуетін бағалау күрделі зерттеу процесін көрсететін «субъект» және «объект», аpаcындаFы карым-катынасты яFни, адам мен қоршаған орта арасындағы табиғи ортаныц немесе opтаэлeмeнттepiнiц сондай-ак, кеpiнic езара ic-кимылдаFы oбъeктiлepi аpаcындаFы байланыс.

БаFалауда табиFи рекреациялык ресурс-тарды ескеру қажет, олардың сапалық және сандық ерекшеліктері, функционалдық және технологиялык бeлгiлepiн умытпай. ОcыFан байланысты бiз баFыт эдicтeмeci рекреациялык ресурстарды баFалау жYЙeciнiц кемeгi-мен Ю.А Ведениннің сандық және сапалық кеpceткiштepiн [3].

Н.С.Мироненко (1986), сондай-ак эдic-тeмeciн баллдык баFалау уcынылFан эдicтe-мeci нeгiздeлгeн баFалау кpитepийлepiн эзip-леу (яFни, баFалау каcиeттepiн зерттеу объек-тici - рекреациялык аудан канаFаттандыpатын рекреант) жэне баFалау шкалалар Yшiн тац-далFан паpамeтpлepi [4].

Нeгiзгe ала отырып, калыптаскан рекреациялык география нeгiзгi тYpлepi рекреа-циялық ресурстарды бағалауды қарастырдық. МYмкiндiгiн пайдалану Yшiн сол немесе езге де демалыс тYpiн 3-блокка: медициналык-биологиялык, психологиялык-эстетикалык, технологиялык. Сондай-ак, бул бip жэне сол көрсеткіштер әр түрлері үшін рекреация эpтYpлi баFаланатынын атап еткен жен [5].

Рекреация мен туpизмдi дамыту максат-тары Yшiн элeуeтiн аныктау аймакты баFалау-дан куралады, мYмкiндiктepi мен шектеулер-дің дамуы деп болжайды, аттрактивтілігін анықтау және ландшафттың рекреациялық cыйымдылыFыныц, сан алуан элементтер мэ-дени-тарихи мураны аныктау, шектеу жэне бағалау ұтымдылығы мен мақсаттылығын калыптаскан туризм инфракурылымыныц аумактык жeлici.

Жұмыста, барлық негізгі табиғи туристік әлеуетін құрайтын бағалау жүргізілді. Балдық бағалау әдістемесі ландшафт рекреациялық касиеттерш компоненттерш жэне оныц ка-сиеттеріне қызығушылық туғызады, олар ең көп түрде туризм және рекреация дамуына әсер eтeдi. Массивы турде накты деректер тар-тылады, кептеген эдеби кездepi, алынFан ак-парат кемeгiмeн тiкeлeй ipi масштабты то-пографиялык каpталаpдаFы елшеу.

Туpиcтiк-peкpeациялык ресурстары ке-шeнiндe ерекше мацызды орынды мэдени-тарихи ресурстар, мэдени-тарихи элeуeтiнiц epeкшeлiктepiн аныктайды. Мэдени-тарихи мураныц элeуeтiн аныктауда, эpтYpлi дема-лыс түрлері ресурстық әлеуетін дамытуға мYмкiндiк бepeдi.

Туристок кундылыктар (туристгк-рек-реациялык элеует, туpиcтiк-peкpeациялык ресурстар) гетерогенді болып табылады. Бөлім бастапкы табиFи сипаты туристок кунды-лыктары (корларды), баска белiгi - адаммен курылды. Олар эр тYpлi «географиялы». Бi-рінші жағдайда, ол анықталады аз өзгерген табиFи ортамен, eкiншi - ортасы жасанды (бi-piншi кезекте, коныс). Осы eкi топтар арасын-даFы шекара oбъeктiлepi катты болып та-былмайды, ейткeнi тобы бар ресурстар, кыз-метпен адамдардыц, сондай-ак ец табиFатпeн, мысалы, жасанды су коймалары ретгнде куpылFан.

Бастапкы туpиcтiк кундылыктарды ок-шаулау, аумактардыц туpиcтiк маманданFан калыптасуын айкындайды. кундылыктар ез-дерімен өздері туристік ресурстар емес болып табылады. Алайда, белгілі бір жағдайларда жэне кeйiн инвестициялар мен ic-шаpалаp жүргізілген: олар, ресурстар нарығындағы кызмет усынылуы мYмкiн (туpиcтiк енiмдep).

Туpиcтiк аудан функциoналдыFыныц epeкшeлiгi маусымдылыкта жумыс icтeуi болып табылады. Жыл бойы пайдалану мYмкiн-дігі табиғи құндылықтарды және бос уақыт әсерінен табиғи факторлар күшті ауытқуын пайдалану және әлеуметтік ұйымдастыру. Ресейлік географтар И. Твердохлебов Н. Мироненко (1981) бeкiтeдi, жалпы бул тура-лы туристок аудандарда сез кoзFауFа болмай-ды, өйткені олардың мазмұны мен сипаты мезгіліне байланысты өзгереді және басқа да салалары Yшiн бул шeгi бipeгeй[6].

Сондыктан, табиFи алFышарттарgы ка-рау кезінде (жер бедері, климат, су ресурстары, өсімдік және жануарлар дүниесі) және туристік тартымgылыFын, табит ландшафтарды Ка-закстаннын аумаFынgа аныктау, сипаттама эgiciн пайдаланылуы жэне эgici баFалау тар-мактары бойынша бiзбен уcынылFан.

М. Милеска, табиFи ландшафтарды дэ-режеср тYрлерi бойынша олардын тартым-gылыFын туризм жэне демалыс Yшiн класси-фицикациялады[7].

• 1    -ден 4-тармацтарыньщ кундылыктар шкаласын ескере отырып, Казакстанды дэре-жеci эртYрлi туриcтiк терт аудандар аттрак-тивтiлiгiне казакстандык Fылымgар белgi [8].

Қолданылатын бағалау жүйесі, табиғи жағдайлар мен ресурстар салыстыру әр түрлі аумақтар мен географиялық ортаның дамуы Yшiн, букаралык туризм тYрлерi мYмкiнgiк берgi.

Демалыс және туризм бағалау табиғи кешенgерgi уйымдастыру Yшiн жYзеге асы-рылуы негiзiнgе КазакКСР Ландшафттык картасы (1979 ж.), экiмшiлiк аудандары бойынша Батыс Казакстан облысынан.

БаFалау процеciнgе тYрлерiнiн ландшафт әрбір ландшафт құрушы факторлардың болуын ескере отырып қажетті рекреациялық каcиеттерiне берiлгенi 1 балл[8].

Ландшафтардың рекреациялық бағалау кезiнgегi манызды факторлар:

• 1)    жер беgерi, онын морфометриялык каcиеттерi, эсер ететiн рекреациялык маман-дануы;

• 2)    климат (ұзақтығы қолайлы кезең саны колайлы кYн);

• 3)    су аныктайтын фактор ретiнgе шарт-тары шомылу, бальнеологиялық емдеу, балық аулау, туризм, эсер ететiн фактор ретiнgе коз-Fалыc куралдарын тандау;

• 4)    еciмgiктер, сонын iшiнgе орман факторы ретінде эстетикалық қабылдау, фактор бар Yлкен танымдык мэнi бар;

• 5)    жануарлар gYниеci (аншылык - кэ-ciпшiлiк жануарлар).

Эрбiр объект Yшiн косымша упай бе-рiлgi, туриcтiк-рекреациялык кызыFушылык катысты бiлgiретiн, ен алдымен табиFи-корык корынын объектiлерiне, ейткенi улттык ту-рацты дамудын тужырымдамасы баFgарла-маларын ерекше қорғалатын аумақтарын сақтау және орнықты пайдалану биологиялық эртYрлiлiк манызды орынFа тиеciлi. Себебi аталFан аумактар жYЙеciнgе эзiрленетiн тужы- рымдамалар тұрақты даму орындауы тиісті арнайы функциялар болуы да мYмкiн [9]:

• -   ядролармен табиFи жэне табиFи-

• антропогенgiк мониторинг;

• -    мэлiметтерgiн эталондык объектi-лерін кешенді зерттеу, олардың жұмыс істеуі жэне дамыту, географиялык кабыктын жетiл-giруi;

• -    кей жерлерде рухани-эстетикалык тэрбие, бiлiм беру, демалыс жэне туризм.

Демек, түрлі экожүйелерді сақтау, сирек кезgеcетiн флора мен фауна базасында кор-Fалатын табиFи аумактарды экологиялык уйым-дастыру жолымен мүмкін, оқу және туризмнің баска да турлергнде баFытталFан биоэртур-лiлiктi сактау жэне белгiлi бiр пайда алу.

Эgicтемеге сэйкес Ердэулетов С.Р., та-биFи ландшафтардын туриcтiк аттрактивтi-лiгiн баFалау келеci санат gэрежеciне бе-лiнgi[8]:

• 0 те колайлы - 3 балл;

• К олайлы - 2 балл;

Аз колайлы- 1 балл;

Колайсыз - 0 балл.

БаFалау тэciлgерi жэне айкындау женiн-дегі жиынтық ТРП іс жүзінде ғана әзірленуде. С.Р. Ердавлетов ҚР облыстары бойынша ТРП талпынысын бағалауға қамтамасыз етілуін эзiрлей бастады.

Баллмен керcетiлген жалпы ТРП таби-Fи, элеуметтiк-экономикалык туриcтiк-рек-реациялык ресурстар мен инфракурылым по-тенциалдарынын жиынтыFынын сомасы бо-лып табылады.

Балдык жYЙе бiртектi шкала колданы-латынын жэне эр рекреациялык ресурс баFа-ны балмен алатынын бiлgiреgi.

Еcептiн колайлыFы Yшiн есу ретi бойынша 0-ден 3-ке gейiнгi шкала алынFан.

Әр потенциалды ауданның жалпы ТРП каныктыру gенгейi бойынша аныкталFан та-биFи, элеуметтiк-экономикалык рекреациялык ресурстармен жэне туриcтiк инфра-курылыммен камтылFан балдар сомасы ре-тiнgе аныкталады.

Жүргізілген жұмыстың қорытындысы жоғары, орташа, жоғары емес және төмен жалпы ТРП территорияларды (аудандар) көрсететін картограмма болып табылады. Қорытынды кезең туризм дамуы үшін жоғары потенциалды облыстарды анық көрсететін бағалау кестесі мен картограмма құру болып табылады.

Зерттеу нэтижесгнде табиFи туриcтiк-рекреациялық ресурстардың тартымдылық деңгейі бойынша территорияны бағалау жүр-гізілді, келесілер анықталды: 151-ден жоғары балл Алматы облысында есептелді, 101-150 – Оңтүстік Қазақстан облысында, 51-100 – Жам-был облысында, 0-50 – Қызылорда облысында.

Сондықтан, облыстар туризм дамуы үшін табиғи жағдайы қолайлылық дәрежесі бойынша орналасқан.

Балл сомасы жоғары болған кезде рекреация мен туризмді дамыту мүмкіндігі жо-ғары болады.

Қорытынды

Туристік ресурстардың мәні туристік өнімнің құрылу және ұсынылудың негізі болып табылатындығында. Жалпы айтқанда, нақты ауданда туристік іс-әрекетті ұйымдас-тыру және туристерді тарту үшін қолданыла алатынның барлығы туристік ресурстар бо-лып саналады.

Туризм заңнамасының негіздеріне сәй-кес, «туристік ресурстар – өзіне туристік көр-сетілім нысандарын қосатын табиғи, тарихи, әлеуметтік-мәдени нысандар, сонымен қатар туристердің рухани және басқа да қажеттілік-терін қамтамасыз ететін, олардың өмірін сақтауға, физикалық күштерін дамытуға және қалпына келтіруге үлесін қосатын басқа да нысандар».

Жалпы ТРП бағалау және анықтау тә-сілдері іс жүзінде енді ғана дами бастады. С.Р Ердаулетов Қазақстан облыстарын жалпы ТРП қамтамасыз етілуін бағалауға тырысты.

С.Р. Ердаулетовтің әдістемесі бойынша, табиғи ландшафтардың туристік аттрактив-тілік дәрежесін бағалаудың келесідей катего-риялары қабылданды: өте қолайлы – 3 балл; қолайлы – 2 балл; аз қолайлы – 1 балл; қо-лайсыз – 0 балл.

Оңтүстік Қазақстанның антропогендік туристік-рекреациялық ресурстарын талдай отырып, территорияның мәдени-тарихи ту-ристік-рекреациялық ресурстармен қанығу дәрежесі бойынша бағалауға болады. Осы-лайша 400-ден жоғары балл Алматы облы-сында есептелді, 301-400 – Оңтүстік Қазақс-тан облысында, 201-300 – Жамбыл облысын-да, 200-ден төмен – Қызылорда облысында.

Сондықтан, жоғары баллмен ерекшеле-нетін Алматы облысы туризм дамуы үшін өте қолайлы болып табылады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

• 1.    Преображенский В.С., Квартальнов В.А. Основные концепции и модели рекреалогии. /Теоретические проблемы рекреационной географии. - М.: Высшая школа, 1989. – 340 с.

• 2.    Шабалина Н.В. К вопросу оценки рекреационного потенциала северных территорий. -СПб.: Туристские фирмы, 1998. – 284 с.

• 3.    Веденин Ю.А., Мирошниченко Н.Н. Оценка природных условий для организации отдыха. // Известия АН СССР. -Серия географическая. -1969. №4. – С. 9-197

• 4.    Мироненко Н.С., Пирожник И.И., Твердохлебов И.Т. Теоретические основы рекреационного районирования. - М.: МГУ, 1989.- 415 с.

• 5.    Пирожник И.И. Применение факторного анализа для рекреационной оценки территорий //Известия АН СССР. -Серия географическая.-1975. - № 2. – С. 15-21.

• 6.    Твердохлебов И.Т., Мироненко Н.С. Теоретические основы рекреационной географии. - М.: Высшая школа, 1975. – 341 с.

• 7.    Милеска М. Нормативно-правовое обеспечение международного туризма/Учебно-практи-ческое пособие. - К.: Кондор, 2011. - 486 с.

• 8.    Ердавлетов С.Р. Казахстан туристский. -А-А. : Кайнар, 1989. - 192 с.

• 9.    Ердавлетов С.Р., коллектив авторов. География внутреннего туризма Казахстана: научное издание. – Алматы: Қазақ университеті, 2014. – 300 с.