Бадиий асар ва унинг филологик талили

Филологик таҳлил адабий асарнинг бадиий мантиғи ва эстетик ўзига хослигини англашга йўналтирилган илмий талқин бўлиб, кучли хиссий-интеллектуал фаолиятдир. Илмий тахлилда бадиий асардан чиқарилган хулосаларнинг адабиётшунослик илми эришган даражаларга мувофиқ келиши талаб этилади. Таҳлил жараёнида билдирилаётган ҳар бир фикр ҳам мантиқий тушунчалар, ҳам эстетик қонуниятлар билан асосланган бўлиши лозимдир. Шунингдек, илмий таҳлилда ўрганилаётган асарнинг умуммиллий адабиётдаги ўрни ва миллий тафаккур тараққиётига таъсири даражаси кўрсатилиши кўзда тутилиши керак. Филологик таҳлил оммабопликдан юқорироқ туриши ва ҳар қандай адабий ҳодиса мутахассис назари билан тахлил этилишини тацозо цилади. Лекин филологик таҳлилдаги асосий нарса бадиий асарнинг бадиийлигини, таъсирчанлигини таъминлаган жиҳатлари қайсилар, бадиий жозиба, сўз сехри, санъатнинг сирли томони нимада эканлигини курсата билишдир.

Муаллиф тасвирлаган бадиий манзара билан ўқувчи томони идрок этилган бадиий манзара ҳамиша ҳам адиб истаганидай бўлавермай баъзан ўқувчи адиб мутлақо кўзда тутмаган, хаёлга келтирмаган, муаллифнинг қарашларига зид, аммо ҳаёт ҳақиқати олдида тўғри бўлган бадиий хулосага келиши мумкин. Чунки ҳаётий вазиятнинг ўзгариши, ижтимоий воқеликдаги янгича ҳолат баъзан ижодкорнинг оддий интим изхори дилидан чуцур ижтимоий маъно топишга олиб келади.

Бадиий таҳлил адабий асарнинг ҳаётий ва бадиий мантиғи ҳамда эстетик жозибасини англашга йўналтирилган илмий фаолиятдир. Адабий таҳлилга шу тариқа таъриф берилганда ҳодисага хос деярли барча асосий хусусиятлар қамраб олнинади, дейиш мумкин. Адабий асар таҳлили билан алоҳида шуғулланган мутахассислар кўрсатишларича, амалиётда бадиий асарларга ёндашишнинг генетик типологик ва функционал сингари уч кўриниши мавжуд. Таҳлил этилаёттан асарнинг қайси жиҳатига тадқиқотчи томониданкўпроқ эътибор қаратилиши бадиий таҳлил йўналишини белгилайдиган омилдир. Филологик таҳлилда фалсафий, психологик ва филологик йўналишлар фарқ қилинади.

Фалсафий йўналиш етакчилик қиладиган бадиий таҳлилда ёзувчининг асарда акс этган дунёқараши, оламни идрок этиш тарзи, дунё ҳодисаларини ва инсонлар ўртасидаги муносабатларни тушуниш ва тушунтириш шакли сингари муаммоларни аниқлашга кўпроқ эътибор қаратилади. Лекин бундай таҳлил бадиий матндан ажралиб қолган фалсафий хулосалар ёхуд мулоҳазалардан иборат бўлиб қолмаслигига эътибор бериш талаб қилинади. Чунончи, бадиий матнга боғланмаган, ижодкорнинг айни ўрганилаётган асаридан келиб чиқмайдиган ҳар қандай "чуқур маъноли" хулоса таҳлил учун мутлақо аҳамият касб этмайди ва ўрганилаётган матннинг на бадиий ва на фалсафий жиҳатини очиб беради.

Бадиий таҳлилнинг психологик йўналишида адибнинг ижодий ўзига хослиги, услуби, ижод жараёнининг психологияси, эстетик маслаги ва ижод усулини аниқлаш кўзда тутилади. Бундай таҳлилий йўналишда юқорида саналган жиҳатлариинг қай йўсинда бадиий услубга айлангани, эстетик ҳақиқат қиёфасига киргани текширилади.

Адабий асар таҳлилининг филологик йўналишида асосий эътибор ўрганилаётган асарнинг эстетик ҳодиса эканини ҳар жиҳатдан асослашга қаратилади. Бу йўналишдаги таҳлилда ўрганилаётган асар филологик ҳодиса сифатида ҳам тил, ҳам тасвир воситалари ҳамда улар ўртасидаги давомийлик ва новаторлик нуқтаи назаридан текширилади. Сўзнинг ўз ва бадиий маъноси, контекстдаги жозибаси, бадиий матн замирига яширилган маъно ва бу яширилганликнинг ҳам ҳаётий, ҳам эстетик сабаблари сингари бир қатор жиҳатларга эътибор қаратилади.

Бадиий асарни илмий таҳлил этишда матн билан ишлашнинг уч босқичи борлигини кузатиш мумкин. Биринчи босқичда тадқиқотчи бадиий асарнинг ўзи тақдим этмоқчи бўлган талқинини баён этишга имконият ҳозирлайди. Илмий таҳлилнинг иккинчи босқичида бадиий матн талқини берилади ва бу талқин имкон қадар ҳаётий ва бадиий мантиқ нуқтаи назаридан ҳамда оламни эстетик кўра билиш жиҳатидан асосланган бўлишига эътибор қилинади. Учинчи босқичда эса матндан хулоса чиқарилади, асарнинг ютуқ ва камчиликлари кўрсатилади ҳамда унинг қадриятларимиз тизимидаги ўрни белгилаб берилади.

Адабиётлар:

• 1.    Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. – Т.: Ўзбекистон, 2002.

• 2.    Расулов А. Танқид, талқин, баҳолаш. – Т.: Фан, 2006.

• 3.    Улуғов А. Адабиётшуносликка кириш . – Университет, 2005.

• 4.    Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. – Т.: Зарқалам, 2006.

• 5.    Ниёзметова Р. Узлуксиз таълим тизимида ўзбек адабиётини ўрганиш методикаси. – Т.: Фан, 2007.

• 6.    Nabijonova, F. (2022). Boshlangich sinflarda didaktik oyinlarning ahamiyati: Nabijonova Feruza. Qo'qon universitetining ilmiy materiallar bazasi , 1 (000006).

• 7.    Gulnoza, R., & Lola, K. (2022). OBRAZLAR TALQINIDA

LINGVISTIK IMKONIYATLAR. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) , 2 (Special Issue 3), 91-95.