Бўлажак ўитувчиларнинг касбий педагогик тайёргарлик даражасини анилашда математик-статистик усуллардан фойдаланиш

Педагогик тадқиқот натижалари таҳлилининг асосий мақсади -педагогик тадқиқотлар жараёнида олинган натижаларни асосли изоҳлашни амалга ошириш ва амалий тавсияларни ишлаб чиқишдан иборат. Бугунги кунда педагогик тадқиқотлар жараёнида олинган маълумотларни таҳлил қилишнинг бир нечта методлар ва усуллари қўлланилади. Бу метод ва усуллар маълумотларни қайта ишлаш - тажриба давомида олинган маълумотларни математик статистик таҳлил қилишда ишлатилади. Ушбу турдаги таҳлил тажриба ва назорат гуруҳларида олинган натижалар ўртасидаги ўхшашлик ёки фарқларнинг ишончлилигини аниқлаш учун зарурдир.[1, 2]

Маълумотларнинг статистик таҳлили тажриба синов жараёнида амалга оширилган методика, технология, ғояни тажрибадан ўтказилгандан сўнг олинган натижаларни махсус формулалар ёрдамида ёки математик дастурларнинг стандарт тўпламлари ёрдамида амалга оширилиши мумкин. Бизнинг татқиқотимиз мақсадидан келиб чиққан ҳолда рақамлаштирилган таълим шароитида бўлажак ўқитувчиларнинг касбий тайёргарлигини такомиллаштиришга қаратилган модел ва уни тадбиқ қилишнинг педагогик механизмлари, технологияларини тадбиқ этиш бўйича амалиётда жорий этишга қаратилган таклиф ва тавсияларни тажриба синовдан ўтказилган натижаларни статистик тахлил қилишдан иборат. Статистик тахлилни амалга оширишда қуйидаги маълумотларни тахлил қилишдан фойдаланилди.

Эмпирик маълумотларни таулил цилиш. Бунда олинган натижаларни баҳолаш ва уларнинг илгари сурилган педагогик ва статистик гипотезада акс этишини ўз ичига олади. Ушбу таҳлил жараёнлар ва ҳодисаларнинг мох,иятини чукуррок урганиш имконини беради.

Тадқиқотнинг эмпирик маълумотларини таҳлилини амалга ошириш учун куйидагилар кулланилди:

• -I-    Тизимлаштириш;

• -I-    Таснифлаш;

• -I-    Натижаларни сифатли ва микдорий кайта ишлаш;

• -I-    Тадкикот объекти таркибий кисмларини синтез килиш;

• -I-    Педагогик хулосанинг келиб чикиши ва асосланиши;

• -I-    Келгусида ривожланиш учун тавсиялар ишлаб чикиш.

Танланма - бу эксперимент утказиш учун умумий респодентлар орасидан танланган объектлар ёки субъектларнинг ҳар қандай кичик гурухидир. [3] Бизнинг тажриба синов ишларимизда танланма сифатида тажриба ва назорат гуруҳлари олинган. Танланма ҳажми турлича бўлиши мумкин, лекин камида иккита объект (респондентлар) бўлиши талаб килинади. Статистикада танланмалар хажмига караб турларга булинади.

Кичик танланмалар (респодентлар сони 30

дан кам)

Ўртача танланмалар (респоденлар сони 30 дан 100 гача)

Катта танланмалар(респ одентлар сони 100 дан ортиқ)

1-расм.Статистикада танланмаларнинг хажмига қараб бўлиниши.

Ушбу статистик танланмада бизнинг тажриба синов ишларимиздаги респодентлар 100 дан ортиқ бўлгани учун катта хажмдаги танланмалар гуруҳи танлаб олинди.

Бир бирига боғлиқ танланмалар бир хил объектлар тўпламида турли вақтларда ёки турли шароитларда олинган бир хил параметрнинг иккита ўлчовидир (тажриба ва назорат ёки тажриба боши хамда охирида). Натижада, бир хил объектлар орқали ўзаро боғланган иккита гуруҳ маълумотлари олинади.

Кўпинча, боғлиқ танланмалар бир хил объектлар гуруҳининг вақтнинг турли нуқталарида (масалан, омил таъсиридан олдин ва кейин) ўлчовларидир. Шундай қилиб, боғлиқ танланмалар ҳар доим бир хил миқдордаги кузатувларни ўз ичига олиши керак. Ушбу кузатувлардан олинган иккита танланмаларнинг маълумотларни солиштириш асосида статистик қийматлар ҳисобланади ва хулосалар чиқаришга асос бўлади. Шунинг учун татқиқотимизда ушбу статистик тахлил ишларини олиб боришда тажриба ва назорат гурухларида ўтказилган тажриба синов ишларидан олинган натижаларнинг қийматлари асосида олиб борилди.

Тажриба синов ишларида Вилкоксон Манн-Уитни критерияси оркали олинган натижаларнинг ишончлилиги аникланди. Тажриба-синов ишларидаги касбий-педагогик тайёргарликни ривожлантиришга каратилган топширикларни бажариш буйича олинган натижаларни математик-статистика усуллардан ВМУ (Вилкоксон Манн-Уитни) [4] мезони асосида тахлил қилинди.

Вилкоксон Манн-Уитни таккосланаётган иккита танланманинг абсолют кийматлари билан эмас, танланмалар элементларини жуфт-жуфт солиштириш натижаларига асосланади (уртача катталикдаги танланмалар учун тавсия этилади, хар бир танланманинг хажми(респодентлар сони) 12 дан 40 гача респодентлардан ташкил топади. Бунда таткикот элементлари {xi} i = 1...N ва {yj}j=l..m тарзида белгиланган иккита танланманинг биринчисига тегишли булган лар бир xi, i = 1.N учун иккинчи танланмадаги киймати ундан катта булган (яъни yj > xi булган yj лар) элементлар сони ai ни ва киймати унга тенг булган (яъни yj = xi булган yj лар) элементлар сони bi ни аниклаймиз.

Куйидаги формула билан аникланадиган киймат Манн-Уитни Вилкоксон мезонининг эмпирик киймати деб аталади ва U харфи билан белгиланади:

U=a i + a 2 + .+ a N + 1 (b i + b 2 + .+ b N ) = Ъ^щ + 1 Z^b t

Вилкоксон Манн-Уитни(ВМУ) мезонининг эмпирик киймати ( W_эмп ) куйидаги формула оркали аникланади:

^ эмп

|

N-M-tN + M + l)

I

Вилкоксон Манн-Уитни(ВМУ) мезонининг эмпирик киймати (Wэмп) аниқланиш даражасининг (0,05 аниқланиш даражаси бўйича) танлаб олиниб критик қиймат билан таққосланади. Бу ерда критик қиймат математик статистика жадвалларидан олинадиган киймат хисобланади. Тажриба-синов давомидаги натижалар қийматларининг мослиги ёки фарқланиши ишончлилигини Вилкоксон Манн-Уитни(ВМУ) мезони ёрдамида аниқлаш жараёнида таққосланаётган танланмалар учун ушбу мезоннинг эмпирик киймати формуласи асосида ВМУ мезонининг эмпирик киймати Wэмп. ҳисобланади.

W₀ , ₀₅ = 1,96 критик киймат асосида таккосланади. Шундан сунг тажриба синов ишларида олинган натижалар асосида эмперик қиймат хисобланиб

W_эмп . <  1,96 булса, у холда таккосланаётган танланмаларнинг тавсифлари 0,05 даража аниқлиқда гуруҳларнинг ўзлаштиришида фарқ йўқ, тажриба синов натижалари асосида хисобланган эмперик киймат W_3Mn> 1,96 булса, у ҳолда таққосланаётган танланмаларнинг ўзлаштириш натижалари тавсифномалари фарқи 95% ни ташкил қилади ва ўзлаштиришда фарқ борлиги аниқланади, натижалар самарали деган хулосага келинади.[5,6]

Ушбу формулалар ва эмпирик қиймат тажриба ва назорат гуруҳларидаги респондентларнинг хар бири билан алоҳида(индивидуал) таққослаш учун мўлжалланган. Танланмаларнинг гуруҳли маълумотларини такққослашга мсолашмаган. Шу мақсадда ушбу мезондаги эмперик қийматни киритишда тажриба синов ишларида татқиқотда иштирок этаётган респодентлар(қатнашувчилар)нинг билиш даражасини баҳолаш қийматларини тажриба ва назорат гуруҳлари учун баҳолаш турлари таклиф қилинди. Бу баҳолаш қийматлари асосида қуйидаги белгилашларни киритамиз.

Сi ( i-баҳолаш даражалари) такрорланишлар сони сифатида белгиланиб, бизнинг мисол тариқасида ўтказиладиган баҳолаш даражаларимиз 4 та бўлгани учун уларни мос равишда С1 –интерфаол, С2 – фаол, С3 –реактив, С4 –пассив даража бўйича баҳоланган респодентлар сони сифатида қабул қиламиз. Бу параметрни киритиш натижасида Манн-Уитни мезонининг эмпирик қийматига  Сi  баҳолаш даражалари бўйича параметрни кўпайтирилса бу формула қуйидаги кўринишга келади

и

-S<

i=i

^ + М2) * Ct

Бу ерда Вилкоксоннинг эмпирик (Wэмп) қийматини ҳисоблаш формуласи ўзгаришсиз қолади.

Ушбу формулаларни ҳисоблаш ва тажриба синов ишларидаги натижаларни тахлилини кўриб чиқамиз

Бўлажак информатика ўқитувчиларининг якуний баҳолаш босқичида олинган натижалар асосида қўйидаги статистик хисоб жадвалини келтирдик.

1-жадвал.

Бўлажак информатика ўқитувчиларининг якуний баҳолаш босқичида олинган натижалар асосида олинган натижаларнинг статистик мезон кўрсаткичлари

Гуруҳлар				ко 5 К * 5 > £ "	й >1 и ь
Баҳолаш даражалари				159	165
Интерфао л	оптимал- функционал	“A+”, “A”	90-100	33	5
Фаол	етарли-функционал	“B+” “B”	80-89	65	21
реактив	минимал-функционал	“С+”, “С”	70-79	51	35
пассив	бошланғич	“D+”, “D”	60-69	10	104
Ўртача қиймат				82,61	70,58
ўртача қийматга мос келувчи даража				B	C

самарадорлик				1,17
Интерфао л	оптимал-функционал	“A+”, “A”	а 1	0
			в 1	5
Фаол	етарли-функционал	“B+”, “B”	а 2	5
			в 2	21
реактив	минимал-функционал	“С+”, “С”	а 3	26
			в 3	35
пассив	бошланғич	“D+”, “D”	а 4	61
			в 4	104
Вилкоксон Манн-Уитни мезонининг эмпирик қиймати				4438,5
ВМУ мезонининг эмпирик қиймати (W эмп ).				10,30
Критик қиймат				1,96
Хулоса				H1

Якуний баҳолаш даражасига кўра билим даражалари ВМУ мезонининг эмпирик киймати W эмп. >  1,96 булгани учун таккосланаётган танланмаларнинг тавсифларининг фарқи ишончлилиги 95% ни ташкил қилиб, бўлажак информатика ўқитувчиларининг билимлари даражаларида тажриба гурухларида назорат гуруҳларига нисбатан билим даражаларидан фарқлар кузатилди. Якуний баҳолаш босқичида бўлажак информатика ўқитувчиларининг ўртача ўзлаштириш қийматларига кўра самарадорлик кўрсаткичи 1,17 баробарга юқори эканлигининг исботланганини 1-жадвалда кўриниб турибди.

Олиб борилган татқиқот ишларининг натижаларига кўра рақамлаштирилган таълим шароитида бўлажак ўқитувчиларнинг касбий педагогик тайёргарлик даражалари келтирилган мезон ва ишлаб чиқилган методик таъминотлар асосида олиб бориш татқиқот ишининг самарали якунланганлигини ва тўғри ташкил этилганлигини исботланди.

Фойдаланилган адабиётлар:

• 1.    Президентининг «Олий таълим муассасалари раҳбар ва педагог кадрларининг узлуксиз малакасини ошириш тизимини жорий этиш тўғрисида» 2019 йил 27 августдаги ПФ-5789-сон Фармони //Lex.uz

• 2.    Abdushukurov A.A., Azlarov T.A., Djamirzayev A.A. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistikadan misol va masalalar to‘plami. Toshkent «Universitet», 2003.

• 3.    Methodology of educational research and statistics Copyright © 2014 Laxmi Publications (P) Ltd. 113, Golden House, Daryaganj, New Delhi-110002 for Lovely Professional University Phagwara

• 4.    Новиков А.М., Новиков Д.А. Методология научного исследования/ А.М. Новиков. – М.: Либроком, 2010. - 280 с.

• 5.    Дисперсия, среднее квадратичное отклонение, коэффициент вариации в Excel. https://www.youtube.com/watch?v=DW5-vfP1ezE

• 6.    Руководство по программе и по статистическим методам в педагогических исследованиях. https://methodolog.ru/books/pedstat.pdf/

  "Экономика и социум" №10(101) 2022