Хантал экини ривожланишига минерал ўғитларнинг таъсири

В.А. Зальцманнинг фикрига кўра оқ хантал тупроқдаги озуқа моддаларни яхши ўзлаштириш хусусиятига эга. Гектарига 1центнер уруғни ҳосил қилиш учун 7,2 кг азот, 3 кг фосфор ва 4 кг калий сарфланади. Фосфорли ва калийли ўғитларни тупроққа асосий ишлов бериш олдидан бериш тавсия этилади.Ўғитларни тўғридан-тўғри қўллаш бегона ўтларни кўпайтиради ва ҳосилнинг пишишини кечиктиради.Экиш пайтида қаторларга

30-40 кг азотни киритиш жуда фойдали [1].

Е.Н.Ростованинг оқ хантал ўсимлигининг уруғлик унумдорлигига азотли ўғитлар, экиш муддат ва меъёрларининг таъсири бўйича уч йиллик тадқиқотлар натижаларига кўра экишдан олдин аммиакли селитранинг киритилиши ҳосилдорликни 23,8-52,4 % га оширган. Назоратга нисбатан олинган максимал ҳосил экиш меъёри 2 млн дона бўлганда ҳосил бўлган[3].

Юқоридагилардан келиб чиқиб хантал     экинининг     биологик ривожланишини    тўлиқ    амалга оширишучунўғитлардантўғри фойдаланиш вауларни оптимал озиқ моддалар билан таъминлаш керак, уларнинг               етишмаслиги

ҳосилдорликнинг         пасайишига, ортиқчамиқдори эса уруғ сифатининг ёмонлашишига олиб келади.

Хантал ўсимликлари экилган пайтдан бошлаб озиқавий моддаларни яхши     ўзлаштиради.     Уларнинг етишмаслиги        ўсимликларнинг ривожланишини янада сусайтиради, уруғларнинг ҳам, яшил массанинг ҳам ҳосилдорлигини пасайишига олиб келади.

Ўсимликлар     ўсиши     ва ривожланиши билан озуқа моддаларини ўзлаштириши кўпаяди, гуллашдан олдин максимал даражага етади, пишиб етиш босқичида камаяди ва кейин тўхтайди. Бу вақтда ўсимликлар уруғларни ҳосил қилиш учун азот, фосфор, калий    пояда,  баргда ва илдизларда тўпланган бошқа озиқ моддалардан фойдаланади.

Азот. Хантал, айниқса азот билан озиқланиш даражаси ва азотли ўғитлаш вақтини талаб қилади. Уларнинг етишмаслиги билан ўсимликлар оч яшил рангга, сўнгра сариқ рангга эга бўлади; барглари қурийди ва тушади, шунингдек, қизил томирлари сариқ ёки тўқ сариқ-қизил рангга айланиши мумкин, пояси эса бинафша-қизил ранга айланади, шохлари кам ривожланади.

Азотга бўлган умумий талаб ўртача 60 кг/га тенг, ўсиш фазалари жиҳатидан у бир хил эмас. Ҳаддан ташқари азотли озиқланиш уруғларнинг пишишини кечиктиради.

Фосфор. Ханталнинг кучли илдиз тизимини яратиш, уруғ унумдорлигини ошириш ва пишишини тезлаштириш учун зарур. Ўсиш мавсумининг бошида фосфорнинг етишмаслиги билан ўсиш секинлашади, барглар тўқ яшил рангга эга бўлади, кейинчалик улар қирралари пушти рангга айланади ва фосфор етишмаслиги билан бутун барг пичоғи қизариб кетади. Хантал фосфат ўғитларини донга қараганда самаралироқ ишлатади.

Калий. Хантал етиштиришда калий қўлланилиши уни об-ҳавонинг ноқулай шароитларига, касалликларга ва зараркунандаларнинг зарарли таъсирига чидамлилигини оширади.

Калий етишмовчилиги билан, ўсимликларнинг эски барглари биринчи бўлиб зарарланиб, қизил-жигар рангга айланади, барг пичоқларининг қирралари ва учлари сарғаяди, бу ранг баргнинг ўртасига тарқалади. Гуллариқурийди ва тушади, кучли калий етишмовчилиги билан ўсимликлар нобуд бўлиши мумкин.

Асосий ишлов бериш учун минерал ўғитлар қўлланилади. Хантал етиштиришда асосий минерал ўғит сифатида N 40-60 P 60 дан фойдаланиш тавсия этилади.Тупроқда катта калий захираси бўлган тақдирда калийли ўғитларни ишлатиш тавсия этилмайди.[2].

Бошқа тупроқларда К 40-60 дан фойдаланиш керак. Хантал уруғида уруғ унумдорлигини ва эфир мойини кўпайтириш учун олтингугуртли ўғитлардан (25-30 кг/га), калий сулфат шаклида фойдаланиш мақсадга мувофиқдир.

Фосфор, калийнинг тўлиқ дозаси ва азотли ўғитларнинг ярим дозаси шудгорлаш учун кузда қўлланилиши керак. Бунинг сабаби ўғитлар хантал илдизларининг асосий қисми жойлашган 15-30 см қатламда жойлашганлиги ва бу тупроқ қатлами ҳар доим устки қисмидан кўра кўпроқ намликни ўз ичига олганлигидадир.

Минерал ўғитлар хантал унумдорлигини шакллантиришнинг асосий омилидир.Илдиз тизимининг юқори ассимиляция қилиш қобилияти туфайли хантал ўғитлардан фойдали моддаларни яхши ишлатади ва бошқа экинларга қараганда уруғ ҳосилдорлигини сезиларли даражада оширади.

Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда, республиканинг жанубий минтақалари шароитида хантал етиштиришнинг мақбул агротехнологияларини ишлаб чиқиш мақсадида ханталнинг “Ника” нави асосида 3 хил (10 октябрь, 20 октябрь ва 1 ноябрь) муддатда, 3 хил (1 млн.дона, 2

млн.дона, 3 млн.дона) унувчан уруғ ҳисобида экиш ва назорат (ўғитсиз) варианти ҳамда 3 хил (N 30 P 30 K 30 , N 60 P 60 K 60 , N 90 P 90 K 90 ) меъёрдаозиқлантиришнинг хантал уруғ ҳосилдорлиги, ҳосил сифатига таъсирини аниқлаш бўйича тадқиқотлар олиб борилмоқда. Дала тажрибалари ДДЭИТИ Қашқадарё филиалининг марказий тажриба участкасида, суғориладиган ер майдонида ўтказилмоқда.

АДАБИЁТЛАР:

• 1.     В.А.Залцман. «Белая горчица: технология производства и хранения семян»

• 2.     В.М.Лукомец.«Перспективная ресурсосберегающая технология производства

  горчицы» //- Москва. 2010 г.-С 21-24.

• 3.    Е.Н.Ростова. «Формирование продуктивности горчицы белой в заимости

  удобрений в условиях степного крыма»Известия сельскохозяйственной науки Тавриды 2020 г. № 21-С 74-83.

Журнал:«Новый России» № 10. ноябрь 2019. -С 176.