Key idea of the yakutsk epos "Buura Dohsun"

Олоҥхо орто дойду сирин-уотун ойуулааһынтан саҕаланар. Айына сиэр оҕонньор сүрэҕинэн сөбүлээн айыы Нураҕалдьын диэн баай ыал кыыһын ойох ылан ыал буолаллар. Ол олорон Айына Сиэр оҕонньор убайын Үрүн Аар Тойон үрдук солотун былдьаһан үс сылы быһа үҥүү-батас тутан охсуһар. Ол иһин киэбин толоро таарыйа кэлгийэн баран бу дойдуга көскө ыыталлар. Орто дойдуга түһэн үс оҕону төрөтөллөр. Улахан уоллара Күөнэ чопчу түүлээх маҕан аттаах Күн Эрбийэ диэн. Иккис уоллара Мунна миинэр Буурҕа буулуур аттаах Буура Дохсун бухатыыр. Үһүс оҕолоро үс былас суһуохтаах Үөкэйдээн Куо диэн кыыс оҕо... Бастаан Буура Дохсун хадаар майгылаах бухатыыр быһыытынан ойууланар. Ол курдук, төрөппүттэрин утары барар уонна хаһан да дьиэбэр эргиллиэм суоҕа диэн ыраах айаҥҥа турунар. Буура Дохсун Кыыс Ньургуну ойох буол диэн көрдөспүтүгэр Кыыс Ньургуммут сөбүлэммэт. Кини үс сылы быһа охсуһан кыыс иннин ылар. Кыыс Ньургун дьонун сөбүлэҥин ылан уруу тэрийэллэр. Бу кэмэ Үөкэйдээн Куону абааһы бухатыыра Өһөх Дүхсүүлэ бухатыыр күүһүнэн илдьэ барар. Ону убайа Күн Эрбийэ Үөкэйдээн Куону быыһыы охсуһууга турунар. Күн Эрбийэ ата Күөнэ маҕан ат Буура Дохсуҥҥа киһилии саҥаран кэпсиир. Бухатыыр геройдуу сырыылара саҕаланыыларыгар бастакы төрүөт буолар. Олоҥхо сюжета итинтэн ыла уустугуран барар. Буура Дохсун хоодуот сырыылара бииртэн бир солбуллан, бэйэ -бэйэлэриттэн сиэттиһэн, тиһиллэн иһэллэр. Олоҥхо сүрүн идеята айыы дьонун көҥүл, дьоллоох олохторун, төрөөбүт дойдунун абааһы биистэриттэн араҥаччылааһын буолар. Олоҥхо персонажтара икки утарыта турар бөлөхтөргө – айыы дьонугар уонна абааһыларга хайдаллар. Маны таһынан олоҥхоҕо мифологическай образтар кытталлар. Айыы бухатыыра Күн Эрбийэ абааһы абыгар түбэһэн өлө сыһар. Ол эрээри кинини өлөрө сыспыт бухатыырдарын Буура Дохсун кыайталыыр. Үөкэйдээн Куо, Одуна Ньургустай – дьүһүннээх үтүөтэ, майгылаах бастыҥа дьахталлар . Кинилэр айыы бухатыырдарыгар холоонноох доҕор буоланнар, орто дойдуга «»төрүүр оҕону төлкөлүүр, иитэр сүөһүнү күрүөлүүр, саха төрдө буолар төлкөлөөхтөр”. Олоҥхо бүтэһигэр Күн Эрбийэ уонна Одуна Ньургустай,

Алып Туйгун уонна Үөкэйдээн Куо холбоһоннор ыал буолаллар. Оттон Буура Дохсун бэйэтин курдук улуу бухатыыр Кыыс Ньургуну кытары ыдьиэ-уот тэринэллэр.

Эрилик Эристиин олонхо ойуулуур-дьYhYннYYP дэгэтин туттуута.

Олонхо - саха норуотун саамай чулуу поэтическай айымньыта. Тыла-ehe чочуллубут формалаах, энин эгэлгэ кырааскалаах ойуулуур-дьYhYннYYP ньымата. “Айыы Дьөһүөл”, Буура Дохсун олоҥхолор автордара Эрилик Эристиин – саха литературатыгар уран тыл маастарын үрдүк аатын толору баһылаабыт суруйааччы быһыытынан биллэр. Ол туһунан кини олоҕун, айар үлэтин чинчийбит литературовед филологическай наука доктора Н.Н.Тобуруокап маннык суруйар: “Эрилик Эристиин айымньыларын билигин да аахтахха, туох- ханнык иннинэ, кинилэр тыллара-естере баайа харахха быраҕыллар, хайдах эрэ киһи аахтар ааҕа олоруох курдук. Эрилик Эристиин айымньыларын геройдарын саналара букатын тус-туспалар, тыыннаах дьон кэлэн кэпсэтэ туралларын курдуктар. Оттон айыл^аны эгэлгэ-эриэккэс тылынан хоһуйуутун, тэннэбиллэрэ чаҕылхайын туһунан этэ да барбаппыт. Итинтэн да көстөрүн курдук, Эрилик Эристиин ааҕааччы, уран тыл маастарын быһыытынан үрдүктүк сыаналыыр, кини айымньыларын билиҥҥэ диэри умсугуйан аауар”.

Саха тылын биир уратытынан дьүөрэ аһаҕас, бүтэй дорҕоон сэргэстээ туруулара эбэтэр кырата биир тыл иһигэр дьүөрэһиилэрэ буолар. Эрилик Эристиин олонхотугар бу норуотайымньытын уус-уран ураты чопчу тутуhуллубут.

Аһаҕас дорҕоон дьүөрэһиилэрэ: ытык ыаллар, дьоһун дьоннор, ааттаах ата, соргулаах соноҕоһо. Ити ассонанс диэн ааттанар. Бүтэй дорҕоон дьYeрэhиилэрэ.

Сиэлэн иhэр киhи Сирэйи-хара^ынан Сиритэ сынньан

Силлиэ буолла (53 стр.)

Итинник наардаммыт дорҕооннор этии бэйэтэ да истэргэ кэрэ, оттон ырыаҕа, олоҥхоҕо кыһанан, кычайан оҥордоххо өссө тупсар. Бу контекст строкалар «с» доруоонтон сауаланаллар, ону туруору аллитреация диэн ааттыыллар.

Сытыары аллитреация холобур Эрилик Эристиин олоҥхотугар эмиэ булуохха сеп:

Хайдах буолан

Хасса хахай ханы хааннанан, (61 стр.) эбэтэр:

Танханы

Тардыынан тархатан (71 стр.)

Эрилик Эристиин олонхолорун тыла-ehe, ойуулуур дьYhYннYYP ньымалара баай чочуллубут.

Ханнык баҕарар литературнай уонна фольклорнай айымньыга эпитет сүрүн уус-уран ньыма быhыытынан туттуллар. Саха фольклористарыгар эпитет киэнник, дирикник чинчиллэ илик.

Эрилик Эристиин олоҥхотугар тэнийбэтэх эпитеттар “Хара харахтаах”, “хапта5ай кулгаах”, “Урун туулээх”, “Хара туулээх” уонна уһун тэнийбит эпитеттэр.

Ауыс айгыраабат таhаалаах Ача от кырыстаах Арауас далбар Yктэллээх

Аан дойду буолан (6 стр.) эбэтэр кубулуйбат эпитеттары булуохха сөп:

“Дьоллоох дьолуо ма5ан аартык алгыстаах аламай дугуй аартык” (22 стр.) Олонхолорго анаан ийэ-дойду , айылуа кестуутэ, дьYhYлгэннэр, кинилэр ааттара, дьиэ-уот мала-сала, туттар сэбиргэллэрэ уо.д.а. эпитет кеметунэн эмоциональнай ойуулуур, киэргэтэр кырааскалара баай, айыы дьүһүлгэннэрэ сырдык, ыраас. Эпиттеттарынан толоруллар эбит буоллахтарына. Абааһы аймаҕа хараҥа, бороҥ кыраасканан бэриллибит уонна эпитет өттүнэн соччо байытыллыбатах.

Суруйааччыт-олонхоhут ойуулуур, быhаарар, киэргэтэр эпитеттары хойуутук туттар буолан, айыы бухатыырдарын аттара олох ымпыктаан-чымпыктаан хоһуйуллубуттар. Ордук Буура Дохсун атын хоһуйуу быһаарар, ойуулуур эпитеттарынан баай. Kyh Эрбийэ ата:

Тэhии бэйэтин тэнитиэх

Тилэри кeмYс тэhииннээх, КYЛYмэх KYYhYH кYччYTYeх KehYYH кeмYс кентестеех (24 стр.) Буура Дохсун атын хоhуйууга быhаарар, ойуулуур эпитет туттулуута YГYC:

Кускуктуу куугунуу кетер Курбуу кeмYC кутуруктаах, Сындыыстыы сыыйылла кетер Сыспай кeмYC сиэллээх, Бууруалыы бурулла кетер Буурай ча^аан ке^ллээх (24 стр.) Эрилик Эристиин олонхолорун уус-уран уратынан эпитетар дирин уобарастаммыт хартыынаны биэрллэригэр Айыы бухатыырын көтөн иһэн хартыыната KYYhYPДэр эпитетаттарынан хоhуйуллуута - олонхоhут-суруйааччы тылы сeптeeхтYK дьYeрэлээн туттар талаанын кeстYYтэ буолар. КYYhYрдэр эпитеттар холобурдара:

Тибиилээх силлиэлээх

Тэбэнэс манан кынаттанан, Теленнеех тYбYктээх ЧYYччэх манна кутуруктанан, ТYрбYeннээх YHYY КeнehYннээх YHYY

КYYPЭЭннээх сурах (89 стр.)

Онтон олонхо биир саамай кэрэ миэстээт Аал Луук маhы хоhуйуу.

Саха былыргы өйдөбүлүттэн тутулуктанан, олоҥхоҕо туох барыт атыыннаах дууhалаах, тыллаах-естеех. Аал дууп мас иччитэ Алахчын Мичил хотун.

Ытык маһы ойуулааһыҥҥа Эрилик Эристиин киэргэтэр, ойуулуур эпитеттары туттубут.

Харан кeмYс хатырыктаах, Лоhуор кeмYC туорахтаах Синньэ солко сэнилгэлээх, Буорга тиийэ

Мотуок солко мутукчалаах, Кылааннах - ергетеех

Кыыс Ньургун (28 стр.) – бу күүһүрдэр эпитет бухатыыр дьахтар характерыгар, быhыытыгар-майгытыгар дьYeрэлээх. Саха тылын араас эгэлгэ кырааскалаах эпитттара норуот айымньытын биир ураты уус-уран ойуулуур-дьYhYннYYP дэгэтэ буолар.

Сахалар тэннээһннэрин тулалыыр эйгэ, айылҕа араас көстүүлэрэ, көте:сүүрэр, кыыс үгүстүк туттуллаллар. Тэҥнээһмн саха олоҕун дьаһаҕын, культуратын кытта сибээстээх. Эрилик Эристиин олоҥхолоругар көннөрү уонна тэнийбит тэннээһиннэр олус хойуутук туттуллаллар. Абааһы уолун Оуо Дьулустаан мэтириэтин маннык ойуулуур:

Сытыйбыт быары Сытыары уурталаабыт курдук Сылырыттауас сымыhахтаах, Хааннаах хабауы Хам баайталаабыт курдук Хабылла сылдьар халтаhалаах

Бехтеех чабычауы

Умса уурбут курдук Икки таллауар кулгаахтаах, Хаарбах кэлиини Ханньары бырахпыт курдук Тигиллэуэс бытыктаах Отут хорууру ере тутан

Өрүүтүгэр дылы

Буорга саайбыт курдук Абыр-табыр

Ардай аһыылардаах (209 стр.)

Эрилик Эристиин тэҥнээһиннэрэ дьиҥ сахалыы тыыннаахтар, саха олоҕун дьаһаҕын, хаһаайыстыбатын өрүттэрэ көстөллөр. Тэҥнээһин олус ымпыктаан-чымпыктаан     бэриллибит,     дьүһүннүүр    тылларынан байытыллыбыт. Тыыннаах хартыына диэн маннык ойуулааһыннары эттэхтэрэ.

Суруйааччы тэҥнээһиннэрэ норуот үгэһигэр олоҕуран, ону ааһан бэйэтин уус тыллаах, баай фантазиялаах айар дьоҕуруттан үөскээбиттэр.