Контроль органолептических и физико-химических показателей пельменей с использованием растительного волокна топинамбура

ӘОЖ:574.55:637.5.05                            

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі – рацио-налды немесе теңдестірілген тамақтану принциптеріне сәйкес, адамның диеталық тамақтануы белгілі бір мөлшерде барлық қажетті қоректік заттар болуын қамтамасыз етуі тиіс.

Бұл өзекті мәселенің шешімінің бірі -маңызды компоненттермен байытылған, әрі қауіпсіз жаппай тұтынуға арналған азық-түлік өнімдерін әзірлеу. Ет өнімдерінен жартылай фабрикаттардың басты артықшылығы оның жылдам және тез дайындалуы. Ет жартылай фабрикаттары адам ағзасына пайдалы болуы үшін оларды өсімдіктекті дәстүрлі емес шикізатпен байыту қажет.

Маңызды функционалды қоспалардың бірі – бірқатар аурулардың алдын-алу кезінде белгілі физиологиялық қасиеттерге ие, құрамында тағамдық талшығы бар топинамбур өсімдігі.

Зерттеулер нәтижесінде арнайы, етті жартылай өнімдерін профилактикалық және емдік мақсатта тамақтану үшін қолдануға болатындығы көрсетіледі.

Бұл жұмыстың ерекшелігі топинамбур та-ғамдық талшығын қосып, етті жартылай өнім әзірлеу, бұл оның қоректік құндылығын артты- румен қатар, пайдаланылатын шикізаттың сапасына қарамастан оның сапалық және қауіпсіздік көрсеткіштерін арттыруға мүмкіндік береді.

Зерттеудің негізгі объектілері перспек-тивалы, детоксикациялық қасиеті бар топинамбур өсімдіктекті шикізаты, топинамбур түйнегі ұнтағы, топинамбур тағамдық талшығы, тауық еті жоқ (бақылау) және тауық еті қосылған фарш аспаздық өнімдері (жартылай фабрикат-тар мен аспаздық өнімдер), тағамдық талшық бар етті жартылай өнімдері.

Каротиноидтар КФК спектрофотометрін-де спектрофотометриялық талдау арқылы анықталады. Фотоэлектрлік Спектрофотометр КФК-3-01-"ЗОМЗ" заманауи элементтік базада жасалған.

Редукциялаушы қанттар фотоколориме-триялық тәсілмен анықталады. Қанттардың карбонилді топтарының темір-сутегі калийімен әрекеттесу реакциясы, содан кейін спектрофо-тометрдегі инверсияға дейін және одан кейін ерітінділердің оптикалық тығыздығын анықтау негіз болып табылады. Калий, магний, темір, кадмий және қорғасынның массалық үлесі бағдарламалық қамтамасыз етуі бар "КВАНТ -7.ЭТА-Т" электр атомизациясы бар спектро- метрде атомдық абсорбциялық спектроскопия (АСС) әдісімен жүзеге асырылады.

Зерттеу материалдары мен әдістері

Экпеpименттік зеpттеyлеp "Т-Cтaндapт" ЖШC зеpтхaнacындa өнімнің caпacын және қayіпcіздігін бaғaлay бoйыншa жүpгізілді.

Зерттеудің негізгі объектілері перспекти-валы, детоксикациялық қасиеті бар топинамбур өсімдіктекті шикізаты, топинамбур түйнегі ұнтағы, топинамбур тағамдық талшығы, тауық еті жоқ (бақылау) және тауық еті қосылған фарш аспаздық өнімдері (жартылай фабрикат-тар мен аспаздық өнімдер), тағамдық талшық бар етті жартылай өнімдері. Зеpтхaнaлapдa зеpттеy ныcaндapының, opгaнoлептикaлық, химиялық құpaмы зеpттеліп aнықтaлды.

Зерттелетін көрсеткіштер жартылай фаб-рикаттарда, жаңадан дайындалған, салқында-тылған және регенерацияланған өнімдерде 24, 48 және 72 сағат сақтаудан кейін анықталды. Сонымен қатар, 36 сағат сақтаудан кейін салқындатылған өнімдерде пероксид пен қышқылдың саны қосымша табылды.

«Kargaly Foods» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде дайындау кәсіпорнында қолданылған тартылған ет өнімдерінің төрт рецепті негізге алынды, онда сиыр және шошқа еті ет ингредиенттері болды. Осы рецепттер бойынша ет шикізатының орнына тауық етінің әр түрлі мөлшерін енгізу арқылы туралған ет өнімдерінің үлгілері дайындалды. Бақылау ретінде ауыстырылмаған тартылған ет өнімдерінің үлгілері (0%) пайдаланылды [1-5].

Құрғақ заттардың массалық үлесі "Pocket refractometer ATAGO Pal-а" рефрактометрінің көмегімен, топинамбурдағы тұз анықталды. Әдіс принципі аскорбин қышқылы мен индикатор -2,6-дихлорфенолиндофенол (Тиль-манс реактиві) арасындағы тотығу реакциясына негізделген.

Органикалық қышқылдар мен олардың тұздарының массалық концентрациясын "Капель 105" капиллярлық электрофорез әдісімен өлшеу (М 04-47-2007) әдістемесінің көмегімен анықталды.

Редукциялаушы қанттар фотоколори-метриялық тәсілмен анықталды. Қанттардың карбонилді топтарының темір-сутегі калийімен әрекеттесу реакциясы, содан кейін спектро-фотометрдегі инверсияға дейін және одан кейін ерітінділердің оптикалық тығыздығын анықтау негіз болып табылады.

Калий, магний, темір, кадмий және қорғасынның массалық үлесі бағдарламалық қамтамасыз етуі бар "КВАНТ -7.ЭТА-Т" электр атомизациясы бар спектрометрде атомдық абсорбциялық спектроскопия (АСС) әдісімен анықталды.

Эксперименттік зерттеулерде физика-химиялық талдаудың стандартты және зама-науи әдістері қолданылды.

Сонымен, қанттардың, қышқылдар мен минералдардың фракциялық құрамын зерттеу кезінде капиллярлық электрофорез әдістері, дәрумендер – ВЭЖХ және флюрометрия әдістері, тағамдық талшықтык заттардың аналитикалық сипаттамалары – кондукто-метрия-лық титрлеу әдісі қолданылды.

Күлділік ПДП-Lab қыздыру тақтасымен бағдарламаланатын муфельді пеште анықталды. Бағдарламалау муфельге және қыздыру тақтасына арналған 9-ға дейін термиялық өңдеу бағдарламаларын жасауға мүмкіндік береді.

Минералды заттардың жалпы мөлшері үлгіні күлдегеннен кейін қалған күлдің массасымен анықталады.

Күлділік әдісі өнімнің құрамындағы органикалық заттардың жоғары температураның әсерінен (400-500 ° C) ыдырап, ұшқыш заттар түрінде бөлінуіне негізделген. Минералды заттар күлді металл оксидтері, көмірқышқыл газы, хлорид және басқа тұздар түрінде түзеді.

Мырыштың, кадмийдің, қорғасынның және мыстың массалық концентрациясы ТА типті анализаторларда инверсиялық вольтамперометрия әдісімен анықталды. Әдістің прин-ципі концентрацияланған құмырсқа қышқылы қосылған Сd және Pb анықтауға негізделген.

Әдеби шолу

Қазақстандық статистика қызметінің мәліметтері бойынша, Қазақстанда ет және ет өнімдерін өндіру мен тұтыну жыл сайын артып келеді. Құс еті өнімдерін тұтыну сиыр және шошқа етінен жасалған өнімдерге қарағанда екі есе жылдам өсуде. Қазақстан сұранысының құрылымында тауық еті елде тұтынылатын еттің жалпы көлемінің үштен бірінен астамын құрайды. Кейбір аймақтарда тауық етін тұтыну жалпы ет көлемінің 50%-ына жетеді. Тауық етін өндіру мен тұтынудың жоғары өсу қарқыны өзара байланысты бірқатар факторлармен түсіндіріледі. Олардың негізгілері: бройлер тауықтарының ерте туылуы; оларды өсіру кезінде тұтынылған жемді тиімді қайтару; еттің басқа түрлерін өндірумен салыстырғанда ресурс шығындарының төмен болуы; және нәтижесінде тауық етінен жасалған өнімдердің бағасы төмендеді.

Жүргізілген дегустациялау зерттеулерінің негізінде тұшпара пластикалық, жұмсақ және біркелкі қамыр консистенциясымен ерек-шеленетіні, тұшпара тұшпараларының бақылау үлгілері серпімді және тығыз сынақ қабығы бар екені анықталады. Сынақта мұздатылған жартылай фабрикаттардың тартылған еті дәнекер тінінің көрінетін қосындылары жоқ біртекті шырынды құрылы сипатталады. Дайын өнімнің ең жақсы органолептикалық сипаттамаларына қол жеткізу үшін дәм комиссиясының мүшелері тұшпараларды 6-7 минут пісіруді ұсынылады [6-8].

Нәтижeлep және оларды талқылау

Нәтижелерді статистикалық өңдеу MS Excel, Statistica 6.0, SPSS Statistics 17.0 бағдарламалық пакетін қолдану арқылы жүзеге асырылды. Өзгерістерді бағалау үшін параметрлік емес талдау әдістері қолданылды. 95% маңыздылық деңгейінде айырмашылықтар маңызды деп саналды (p<0,05).

Дайын өнімнің тұтынушылық қасиеттері негізінен шикізаттың химиялық құрамымен және қасиеттерімен анықталады.

Эксперименттік зерттеулердің нәтижелері бойынша қамырдағы мамандандырылған ет өнімдерін өндірудің рецепті мен техноло-гиясы жасалды. Тұшпара қамырының бақылау үлгісін жасау үшін «Үй өнімі» (ТШ 9214-00948160588-2014) тұшпара қамырының рецеп-турасы мен технологиялық сызбасы таңдалды.

Клейковинасыз тұшпара өндірісінде сәйкестік сертификаттарымен, глютенді таңбалаумен қоса КО ТР 021/2011, КО ТР 029/2012, негізгі талаптарына сәйкес келетін ұн және крахмал қолданылды.

«Дәмді» тұшпарасы және оның ұн шикізатындағы мөлшері туралы сынақ есептері (≤10 мг/кг) көрсетілген.

Қолданылған тағамдық қоспалар мен көмекші материалдар мамандандырылған өндірісте пайдалануға рұқсат етіледі.

Пайдаланылған тағамдық қоспалар мен көмекші материалдар КО ТР 029/2012 сәйкес сапа мен қауіпсіздіктің негізгі көрсеткіштері бойынша мамандандырылған өнімдерді өндіруде пайдалануға рұқсат етіледі.

Клейковинасыз тұшпара қамырының құрамын модельдеу және салманың рецепттік құрамын оңтайландыру нәтижелерін ескере отырып, берілген рецептуралар бойынша сынақта мұздатылған жартылай фабрикаттардың тәжірибелік және бақылау үлгілерінің партиялары әзірленді (1-кесте).

Кесте 1. Тұшпаралардың бақылау және тәжірибелік үлгілеріне арналған рецепттер

Шикізат, дәмдеуіштер және материалдар	Тұтыну нормасы, 100 кг-ға кг
	Бақылау үлгі  Тұшпара «Дәмді»
Негізгі шикізат, кг/100 кг тұзсыз шикізат
Кесілген сиыр еті 1 с	34,7	34,7
Бройлер тауық еті 1 сек.	14,0	14,0
Шикі қаз майы	5,0	5,0
Премиум бидай ұны	35,0	-
Бидай ұн қоспасы	-	33,4
Тамаққа арналған жұмыртқа	3,2	4,0
Пияз	7,3	7,3
Зәйтүн майы	0,8	0,8
Күнбағыс өсімдік майы	-	0,8
Ұнтақталған қара бұрыш/	100	100
иісті бұрыш	100	100
Кориандр	100	100
сарымсақ	-	100
тағамдық талшық	-	100
ксантан сағызы	1700	1700
Тағамдық ас тұзы	-/ 1000	1500 / -

Тұшпара өндірісі басқа да бірдей өндіріс режимдері мен шарттарымен бірдей шикізат партияларынан жүзеге асырылды. Қамырды илеу білікті айналу жылдамдығы 40 айн/мин болатын HWH-25 үздіксіз араластырғыш-тарында (өндірістік жағдайларда) жүргізілді. «Дәмді» тұшпаралардың тәжірибелік үлгілерін әзірлеу клейковинамен және оның фракцияларымен ластану мүмкіндігін болдырмайтын шикізатты, контейнерлерді, қосалқы материалдар мен жабдықтарды пайдалана отырып, жеке цех үй-жайларында жүзеге асырылды.

«Дәмді» тұшпара өндірісіндегі айырмашылық өсімдік шикізатының қоспасын (құрғақ қыздыру) зертханалық жағдайларда өткізгіш әдіспен кептіру шкафтарында 65 ± 2 ° C температураға дейін алдын ала өңдеу болды. SNOL-3.5.3.5.3.5./3.5-I1M, өндіріс жағдайында конвективті жолмен каскадты таспалы кеп-тіргіште. Тұшпара өндірісінде сүзбе сарысуы және ауыз суы сәйкесінше 70:30 қатынасында алынды [9-12].

Кесте 2. Тұшпаралардың бақылау және тәжірибелік үлгілерінің химиялық құрамы

Тұшпара өнімінің атауы	Массалық үлесі,%					Энергетикалық құндылығы/Калориясы, кДж/ккал
	ылғал	ақуыз	май	Көмірсу	күл
Бақылау	53,5±0,8	11,6±0,1	11,3±0,1	22,5±1,1	1,1±0,1	973/226
Тұшпара «Дәмді»	54,6±0,8	12,1±0,1	11,7±0,1	20,3±1,1	1,3±0,1	962//230

Зерттеу нәтижелері бойынша тұшпара ылғалдың, ақуыздың және майдың жоғары құрамымен ерекшеленетіні анықталды.

Оның үстіне жартылай фабрикаттардың тәжірибелік және бақылау үлгілеріндегі осы қоректік заттардың қатынасы (1:1:4,5) өнімді адам ағзасына сіңіру үшін оңтайлыға жақындайды (1:1:4).

Тұшпараның бақылау үлгісінің шығуы 121%, «Дәмді» тұшпара 124% дейін.

Клейковинасыз тұшпара қамырының ылғалдылығының массалық үлесі 42%, бидай 40% болды.

Қамырының температурасы 27±1ºС, қамырының бақылау үлгісі 26±1ºС болды.

Тұшпаралардың физика-химиялық және органолептикалық көрсеткіштеріне зерттеу жүргізу арнайы талаптар негізінде жүргізілді.

Кесте 3. Тұшпаралардың бақылау және тәжірибелік үлгілерінің органолептикалық және физика-химиялық көрсеткіштері

Көрсеткіш атауы	Тұшпараның бақылау үлгісі	Тұшпара «Дәмді»
Сыртқы түрі	Тұшпара жабысқақ емес, деформацияланбаған, пішіні жарты шеңбер, тіктөртбұрыш немесе шаршы немесе басқа пішінді, жиектері жақсы жабылған, салмасы сыртқа шықпайды, беті құрғақ.	Тұшпара жабысқақ емес, деформацияланбаған, пішіні жарты шеңбер, тіктөртбұрыш немесе шаршы немесе басқа пішінді, жиектері жақсы жабылған, салмасы сыртқа шықпайды, беті құрғақ.
Дәмі мен иісі, түсі	Қайнатылған тұшпара өнімнің осы түріне тән жағымды дәмі мен хош иісіне ие. Тартылған ет пияздың,сарымсақтың, дәмдеуіш-тердің хош иісі бар шырынды, бөгде дәмі мен иісі жоқ, қамырдың түсі ақ-сары.	Қайнатылған тұшпара өнімнің осы түріне тән жағымды дәмі мен хош иісіне ие. Тартылған ет пияздың, сарымсақтың, дәмдеуіштердің хош иісі бар шырынды, бөгде дәмі мен иісі жоқ, қамырдың түсі ақ, сұр реңкті.
Сыртқы көрінісі	Өнімнің кесіндісінде фарш түріндегі салманы қоршап тұрған сынақ қабығын немесе әртүрлі ұнтақталған ет және ет емес ингредиенттер қоспасын көруге болады.	Өнімнің кесіндісінде фарш түріндегі салманы қоршап тұрған сынақ қабығын немесе әртүрлі ұнтақталған ет және ет емес ингредиенттер қоспасын көруге болады.
Тұшпара сынағы қабықшасының қалыңдығы, мм	Сынақ қабықшасының қалыңдығы - 2± 0,1 мм, аяқтау орындарында - 2,5 ± 0,1 мм.	Сынақ қабықшасының қалыңдығы –2± 0,1 мм, аяқтау орындарында - 2,5 ± 0,1 мм.
Бір тұшпараның салмағы, г	13±0,50	12±0,50
Шикі тұшпарадағы натрий хлоридінің массалық үлесі,	1,1±0,10	1,3±0,10
Жалпы фосфордың массалық үлесі (Р2О5 есебімен), %	0,34±0,05	0,4±0,05
Тұшпара массасына салманың массалық үлесі, %	50±1,0	50±1,0
Жартылай фабрикат температурасы, ̊ С	-18±0,5	-18±0,5
Өнімнің қалыңдығындағы температура, ºС	-10±0,5	-10±0,5

Жартылай фабрикаттардың тәжірибелік және бақылау үлгілерінің май қышқылдарының құрамын талдау «Дәмді» тұшпаралардың бақылау үлгілерінде олеин (26,61%) және пальмитол май қышқылдарының (5,15%) жоғары екендігін көрсетті. Линол қышқылының (29,32%) май қышқылының жоғарылауы байқалады. Жүргізілген зерттеулердің нәтижелері бойынша

Кесте 4. ет шикізатындағы витаминдер мөлшері, % бақылаумен салыстырғанда сыналған үлгідегі ПҚМҚ мөлшерінің төмендеуі анықталды.

Сонымен қоса, витаминдерді анықтау кезінде HPLC және флюорометрия әдісін қолданып, ет құрамындағы витамин құрамы анықталды. Алынған көрсеткіш төмендегі 4-кестеде көрсетілген.

Витаминдер	Қой еті
Тиамин	0,07 – 0,10
Рибофловин	0,13 – 0,17
Никопен қышқылы	3,9 – 6,7
Пантотен қышқылы	0,41 – 1,0
Фоли қышқылы	0,013 – 0,26
Биотин	3,4 – 4,6
В6	0,32 – 0,38

Бұлшық ет ұлпаларында орта есеппен 7377% су, 18-21% ақуыз, 1-3% май, 1,7-2 % экстрактивті азотты заттар, 0,9-1,2% экстрак-тивті азотсыз заттар, 0,8-1 0% минералды тұздар, сонымен бірге онда В, В 2 , В 6 , РР т.б. Дәрумендер болады. Бұлшық ет ұлпасының ақуызында адам организіміне қажетті амин қышқылдары түгелдей кездеседі.

Осылайша, алынған зерттеу нәтижелері сақтау кезінде бақылау және тәжірибелік үлгілердің микробиологиялық қауіпсіздігін көрсе- теді. Мамандандырылған жартылай фабрикат-тардағы жарамдылық мерзімінің соңына қарай МАФАнМС көрсеткіштерінің өсуін және зең саңырауқұлақтарының санын қарқынды басу өсуге антагонистік әсер ететін сүзбе сарысуын қолдану салдарынан қышқылдың жиналуының жоғарылауымен байланысты.

Мәліметтердің аналитикалық талдауы көрсеткендей, ет өнімдерін сақтау кезінде бірқатар биохимиялық реакциялар жүретіні белгілі.

Кесте 5. Қой етінің химиялық құрамы және калориялығы, %

Көрсеткіштер Химиялық құрамы, %
Су	55 – 69
Белок	16,2 – 19,5
Май	11 – 28
Калориялығы, ккал/100грамда Минералдық заттары, %
Кальций	20
Фосфор	172,0
Темір	12,0
В1 витамині	0,01
В1 витамині	0,15

Атап айтқанда, бос ылғалдың қайта кристалдануы, ақуыз молекулаларының агрега-циялануы және денатурациялануы және жартылай фабрикаттардың майлы құрамдас бөліктерінің құрамының өзгеруіне байланысты өнім массасының төмендеуі (шөгу) байқалады.

Бүкіл сақтау мерзімі ішінде сынақтағы мұздатылған жартылай фабрикаттардың бақы- лау үлгілерінің шөгуі сынақ үлгілерінен біршама төмен болды.

Өткен уақыт (90 күн) қорытындысы бойынша тұшпаралардың бақылау үлгісінің салмақ жоғалтуы 2,2±0,05%, «Дәмді» тұшпарасының салмағы -2,6±0,05% құрайтыны, жалпы тұшпалардың сақтау мерзімі 90-95 күн аралығында екені анықталды.

Тәжірибелік тұшпараларды сақтау кезінде орын алатын органолептикалық, микро-биологиялық, физика-химиялық өзгерістердің алынған нәтижелері бойынша стандартты мәндер шегі жағдайында тамақ өнімдерінің балғындығын ескере отырып, «Дәмді» тұшпаралардың жарамдылық мерзімі анықталды [13-15].

Қорытынды

Қазіргі кезде ең маңызды мәселелердің бірі – өсімдіктекті шикізаттан алынған тағам-дық талшықтарды функционалдық, емдік-профилактикалық және ағзадан ауыр метал-дарды шығару мақсатында пайдалану тиімділігі ғылыми негізделген және эксперименталды түрде расталған.

Жұмысты зерттеу барысында әдеби шолу жасау нәтижелері бойынша ғылыми жұмыс тақырыбына сәйкес мынадай қорытындылар жасалды:

• 1.    Өсімдіктен алынатын тағамдық талшықты қолдану бойынша әдеби шолу жасалды;

• 2.    Бақылау және тәжірибелік үлгілерінің органолептикалық және физика-химиялық көрсеткіштеріне сипаттама берілді;

• 3.    Тұшпаралардың бақылау және тәжірибелік үлгілерінің химиялық құрамы көрсетілді;

• 4.    Тәжірибелік тұшпараларды сақ-тау кезінде орын алатын органолептикалық, микро-биологиялық, физика-химиялық өзгерістердің алынған нәтижелері бойынша стандартты мәндер шегі жағдайында тамақ өнімдерінің балғындығын ескере отырып, «Дәмді» тұшпаралардың жарамдылық мерзімі анықталды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

• 1.    Малютина, Н. Замороженные полуфабрикаты: потребительские предпочтения. -2012. – №1.–С.38-39.

• 2.    IslamovaZh. I., OgaiD. K., ZhauynbaevaK. S. Comparative study of the probiotic activity of insulin and fructooligosaccharides isolated from Jerusalem artichoke. Journal of Theoretical and Clinical Medicine. 2016.- pp. 32-35

• 3.    Baidalinova L. S., Melnikova V. A. The use of Jerusalem artichoke for the production of powdered coffee substitute. Journa International academy of refrigeration.2015-рр.20-23

• 4.    Kurchaeva E. E., Paschenko V. L., Ryazantseva A. O., Safonova Yu. A. The use of composite mixtures in the technologyof functional meat products with the use of rabbit meat.2010.- pp. 56-68

• 5.    Zharinov A. I. Principles of increasing the shelf life of meat andmeat products. Meat technologies. 2014. no 7 (139). pр. 30–35.

• 6.    Korotkaya I. A., Korotkaya E. V., Slavkin A. N., Sahabutdinova G. F. Research of freezing of minced

  meat semi-finished products in biopolymer packaging. Equipment and technology of food production. 2021.-pр. 6–16.

• 7.    Dergacheva NV, Kazydub NG Tuberouscrops (potatoes, Jerusalem artichoke, sweet potato, cassava, taro, yams): atextbook. - Omsk: OmGAU, 2011.- 208 pр. 65-67

• 8.    Zimnyakov V.M., Kurochkin A.A. Characteristic features of the production of meat semifinished products // Innovative technique and technology. 2021-. pp. 55-62.

• 9.    Gayazova A.O., Rebezov M.B., Pauls E.A., Akhmedyarova R. AR., Kosolapova A. S. Promising directions for the development of meat semi-finished products production // Young Scientist. 2014.- pp.127-129.

• 10.    Naumova N. L., Kameneva K. S., Shevcheva K. V. On the effectiveness of the use of Jerusalem artichoke powder 2019.-рр. 71-75.

• 11.    Ашиева Л.Б. Разработка белково-жировой эмульсии для рубленых полуфабрикатов из мяса птицы: автореф. дис. канд. техн. наук: 05.18.04 /Дашиева Л.Б.– 44 с.

• 12.    Дубцова, Г.Н. Перспективы применения растительных белков при производстве кулинарных изделий / Г.Н. Дубцова, М.И. Кирюшина // Товароведение продовольственных товаров. – 2014. – №3. – С. 20-26.

• 13.    Тнымбаева, Б.Т. Тағам өнімдерінің қауіпсіздігі. - Алматы: Эверо, 2020. - 244 б.

• 14.    Меренкова, С.П. Практические аспекты использования растительных белковых добавок в технологии мясных продуктов /С.П.Меренкова, Т.В.Савостина//Вестник ЮУрГУ. Сер. Пищевые и биотехнологии. –2014.–Т.2, №1.–С.23-29.

• 15.    Липатова, Л.Л. Современные требования и тенденции рынка полуфабрикатов /Пищевая промышленность. – 2014. –С.48-49.