Қоракўл совлиқларининг кўпайиш сифатига наслли қўчқорларнинг таъсири ва улардан олинган қўзиларнинг сақланувчанлиги

Қоракўлчиликнинг иқтисодий самарадорлигини ошириш ва олинадиган маҳсулотнинг рақобатбардошлигини таъминлаш қўйлар маҳсулдорлигининг ўсиши ва ундан олинадиган маҳсулотлар миқдори ва сифатининг яхшиланишига боғлиқ. Бу йўналишда тармоқдаги тараққиёт селекция-наслчилик ишлари, қоракўлчилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришни кўпайтириш, ҳайвонларнинг биологик имкониятларидан тўлиқ ва ҳар тарафлама фойдаланишни таъминловчи илғор технологияларнинг жорий қилиниш даражаси билан аниқланади.

Қоракўлчиликда маҳсулот ишлаб чиқариш даражаси ва самарадорлиги кўп жиҳатдан совлиқларнинг кўпайиш ва ёш қўзиларнинг сақланувчанлик кўрсаткичи билан боғлиқ (М.Ш.Исмаилов ва б. 2017).

М.Л. Перегон (1962) “Аскания-Нова”да романов зотли ёлғиз, эгиз ва учталик типда туғилган совлиқларнинг серпуштлигининг мос равишда 190, 231, 225%, серпушт типдаги қоракўл зотли совлиқларда эса 136, 150, 173 фоизни ташкил этишини аниқлаган.

А.С.Ерохин (2009) қўйларни урчитиш, тармоқнинг коммерцион самарадорлигини яхшилаш йўналишида қўйларни кўпайтиришда кўпчилик ҳолатларда биринчи иш, бир марта қўзилашда қўзилар сонини ва уларнинг сақланувчанлигини ошириш катта аҳамиятга эга эканлигини таъкидлайди.

Кўп миқдорда қўзи туғилиши, биринчидан кўп даромад олиш, иккинчидан фойдали хўжалик белгиларининг генетик яхшиланишини жадаллаштириш бўйича селекция олиб бориш имкониятини беради.

Ирсийланганлик коэффициентининг минимал кўрсаткичи ва унинг кўпайиш томонга оғиши серпуштликнинг паратипик омиллар ҳамда олиб борилаётган наслчилик ишининг тавсифи билан боғлиқлигини кўрсатади.

Мамлакатимиз қоракўлчилиги ривожланишининг ҳозирги босқичи қўйларнинг биологик салоҳиятидан фойдаланиб, уларнинг маҳсулдорлик даражасини ошириш билан тавсифланиб, у ўз навбатида қўйларнинг қайта урчиш қобилиятидан рационал фойдаланиш, қўйлар бош сонини жадал кўпайтириш ва маҳсулот ишлаб чиқаришнинг сифати ва миқдорини оширишни талаб этади. Шу туфайли қўйларнинг қайта урчиш салоҳиятидан рационал фойдаланиш тармоқни жадал ривожлантиришда муҳим аҳамият касб этади.

Тадқиқотнинг материал ва методикаси . Тадқиқотлар Самарқанд вилояти Нуробод туманидаги “Тутли қоракўл замини” маъсулияти чекланган жамиятида Серпушт типдаги қоракўл қўйлари устида бажарилди. Совлиқлар серпуштлиги 100 бош совлиқдан олинган қўзилар бош сони бўйича, ёш қўзиларнинг сақланувчанлиги туғилганидан 4,5 ойлик ёшигача бўлган давридаги тирик қўзиларининг бош сони бўйича аниқланди.

Хусусий тадқиқотлар натижалари.

Турли туғилиш типидаги қўчқорларнинг серпушт типдаги ҳамда маҳаллий совлиқларнинг серпуштлигига таъсирини ўрганиш бўйича ўтказилган тажрибаларимиз натижалари 1 ва 2 жадвалларда қайд этилган.

• 1-    жадвал

Серпушт типдаги совлиқларнинг қайта урчиш сифати

Қўйларнинг туғилиш типи		к 2 s ч Ж а ° s а Н К ч ч к ЕЬ ч >' 03 8	Уруғланган совлиқлар		hi а а S О 3 а о	s' S а
Қўчқорлар	Совлиқлар		S о о ю
Эгиз     (бир    хил жинсли)	Бир хил жинсли	16	15	93,7	19	126,6
	Ҳар хил жинсли	18	16	88,8	18	112,5
	Ёлғиз	102	98	96,1	101	103,1
Жами		136	129	94,8	138	106,9
Эгиз (ҳар хил жинсли)	Бир хил жинсли	12	11	91,6	13	118,1
	Ҳар хил жинсли	17	16	94,1	17	106,2
	Ёлғиз	113	108	95,5	110	101,8
Жами		142	135	95,1	140	103,7

Серпушт типдаги бир хил жинсли эгиз типда туғилган қўчқорлар, бир ва ҳар хил типда эгиз ҳамда ёлғиз типда туғилган совлиқлар билан жуфтланганда, ҳар хил жинсли эгиз типда туғилган қўчқорлар билан жуфтланган бир ва ҳар хил типда эгиз ҳамда ёлғиз типда туғилган совлиқларга нисбатан мос равишда 8,5; 6,3 ва 2,2% кўп эгиз қўзи ёки жами уруғлантирилган қўйларга нисбатан 3,8% кўп эгиз қўзи олинишини таъминлайди.

Маҳаллий сур рангли бир ва ҳар хил типда эгиз ҳамда ёлғиз типда туғилган совлиқларни, турли типда эгиз туғилган қўчқорлар билан жуфтланганда, бир хил жинсли эгиз туғилган қўчқорлар билан жуфтланган совлиқлардан, ҳар хил типда эгиз туғилган қўчқорлар билан жуфтланган совлиқларга нисбатан мос равишда 3,1; 2,4 ва 1,4% кўп эгиз қўзи олиниши ёки умумий уруғланган совлиқларга нисбатан 1,5% кўп эгиз қўзи олиниши кузатилди (2-жадвал).

• 2-    жадвал

Маҳаллий совлиқларнинг қайта урчиш сифати

Қўйларнинг туғилиш типи		Е 2 s ^ к к о а и к а н су К 1^ СУ К ч К 03	Уруғланган совлиқлар		н 3 о ю су су о к	S.O о4 к к н В с О) ^
Қўчқорлар	Совлиқлар		К О о 3 о ю	о4
Эгиз (бир хил жинсли)	Бир хил жинсли эгиз	8	7	87,5	8	114,2
	Ҳар хил жинсли эгиз	13	10	92,3	11	111,0
	Ёлғиз	137	134	97,8	136	101,4
Жами		158	151	96,2	155	102,6
Эгиз (ҳар хил жинсли)	Бир хил жинсли эгиз	10	9	90,0	10	111,1
	Ҳар хил жинсли эгиз	14	13	92,8	14	107,6
	Ёлғиз	155	145	93,5	145	100,0
Жами		179	167	93,2	169	101,1

Олинган маълумотлар таҳлилидан шундай хулоса қилиш мумкинки, ҳар иккала яйлов типида урчитилаётган совлиқларни бир хил жинсли эгиз типда туғилган қўчқорлар билан жуфтлашда бир жинсли эгиз типда туғилган совлиқлар (туғилиш типи бўйича гомоген) билан жуфтлаш, ҳар хил жинсли туғилган совлиқларга нисбатан кўп миқдорда эгиз қўзи олиниши, бир жинсли типда туғилган қўчқор ва совлиқларда серпуштилик омили юқори даражада концентрацияланганлигидан далолат беради.

Қўйчилик амалиёти тарихидан маълумки, кўпчилик тадқиқотчилар эгиз типда туғилган қўзиларнинг ҳаётчаглигини паст деб кўрсатишса, жуда кўпчилиги эгиз қўзиларнинг ҳаётчанлиги паст эмаслигини таъкидлашиб, серпуштлик қўйлар бош сонини кўпайтириш ва маҳсулдорликни оширишнинг муҳим омили эканлигини кўрсатишади.

Қоракўлчиликда ҳам қўйларнинг бош сонини кўпайтиришнинг энг муҳим омилларидан бири қўзиларнинг туғилганидан то оналаридан ажратгунгача бўлган даврдаги сақланиш даражаси (ҳаётчанлиги) билан боғлиқ бўлиб, бу даврдаги қўзилар чиқимига оналарининг кам сутлилиги, ёш қўзиларни сақлаш ва парваришлаш технологиясига риоя қилинмаслик, ноқулай иқлим ҳамда яйлов шароити ва бошқа омиллар сабаб бўлади.

Серпушт типдаги қоракўл қўзиларининг туғилганидан 18-ойлик ёшигача бўлган даврдаги ҳаётчанлиги ўрганилганда (3-жадвал) серпушт ёлғиз типда туғилган қўзиларнинг ҳаётчанлиги 94,5% ни ташкил этиб, бу кўрсаткич эгиз туғилган тенгқурларига нисбатан 3,2%, маҳаллий популяциядаги ёлғиз типда туғилган тенгқурларига нисбатан 1,8% ва эгиз типда туғилган тенгқурларига нисбатан 3,2% юқори бўлиши кузатилди.

• 3-    жадвал

Тажрибадаги қўзиларнинг ҳаётчанлиги (%)

Ҳайвонлар гуруҳлари	к с к н 3 к § н	3 о ю к Л Ч 3 ^ В s a s о о	Чиқим, %			S.O га н
			К га га ® о К LT>	га у га о	га у га о оэ
Серпушт тип	Ёлғиз	153	-	5,5	-	94,5±3,39
	Эгиз	58	3,4	5,1	-	91,3±3,70
Маҳаллий популяция	Ёлғиз	124	2,4	3,2	1,6	92,7±5,75
	Эгиз	23	8,7	-	-	91,3±5,87

Олинган натижалардан шундай хулоса қилиш мумкинки, турли генотипга мансуб совлиқларнинг кўпайиш сифатига бир жинсли типда туғилган наслли қўчқор, ҳар хил жинсли типда туғилган қўчқорларга нисбатан юқори даражада таъсир кўрсатади. Бу серпуштликни белгиловчи генларнинг нисбатан юқори даражада концентрацияланиши билан изоҳланади. Қоракўл совлиқлар серпуштлигини оширишда бундай жуфтлашдан фойдаланиш мақсадга мувофиқ.

АДАБИЁТЛАР:

• 1.    Ерохин, С.А. Наследственная и фенотипическая обусловленность многоплодия овец // Овцы, козы, шерстяное дело. – 2009. – №1. – С.10-11.

• 2.    Исмаилов М.Ш.,Юсупов С. Ю., Газиев А., Болтаев А.Ж., Исмаилова М.М., Суяров Р.Т., Жумаев Н.Х. Серпушт типдаги қоракўл қўйлар генофондини сақлаш ва уларни урчитиш бўйича тавсиялар. Тавсиянома. Самарқанд. 2017.-47б.

• 3.    Перегон, М. Л. Выведение породной группы многоплодного каракуля //Овцеводство:  Республиканский межведомственный тематический научный

  сборник. – Киев, 1966.-Вып. 1.-С.98-109.