Оралиқ экин сифатида макка уруғини экишда тупроққа нол ишлов бериш усулини қўллаш
Автор: Худойбердиев Толиб Солиевич, Болтабоев Баходир Рзиевич, Турсунов Баходир Насибович, Абдуллаев Орифжон Одилжон Ли, Абдуманнопов Абдулло Махаммадсоли
Журнал: Life Sciences and Agriculture.
Рубрика: Агротехника
Статья в выпуске: 1 (5), 2021 года.
Бесплатный доступ
Mалумки, амалиётда буғдой ҳосили йиғиштириб олингандан сўнг, чорвачилик махсулотларини етиштириш учун оралиқ экин сифатида макка уруғи экилмоқда ва экишдан олдин тупроққа ишлов бериш турли усулларда амалга оширилмоқда. Лекин, хозирги кунда тупроққа ишлов беришнинг ресурстежамкор ва қулай усули бўйича аниқ тавсиялар мавжуд эмас. Мақолада, ушбу муаммони хал қилиш мақсадида, оралик экинларни етиштиришда туроққа нол ишлов бериш ёки макка уруғини тўғридан-тўғри экиш усулини қўллаш ва уни амалга оширувчи сеялкани ишлаб чиқиш бўйича олиб борилган тадқиқотларнинг натижалари келтирилган. Ишлаб чиқилган комбинациялашган янги сеялканинг дала синовлари натижасида оралиқ экинларни экишдаги талабларга тўла жавоб бериши аниқланган.
Тупроққа ишлов бериш, ишлов беришнинг усуллари, анъанавий усул, минимал ишлов бериш, нол ишлов бериш, экилиш майдони, хайдов, текислаш, кесакларни майдалаш, юмшатгич, уруғ эккич, юмшатиш-ўғитлаш, суғориш ариғини очгич, ресурстежамкор технология, ёнилги сарфи
Короткий адрес: https://sciup.org/14125783
IDR: 14125783 | DOI: 10.24411/2181-0761/2021-10011
Текст научной статьи Оралиқ экин сифатида макка уруғини экишда тупроққа нол ишлов бериш усулини қўллаш
Умумий маълумотлар . Хозирги кунда фермерлар томонидан экилган буғдой уругининг ҳосили йигиштириб олингандан сўнг, оралиқ экин сифатида макка уруғини экиш ва унинг ҳосили бўлган кўк массасидан чорвачилик учун ем-хашак ва силос тайёрлаш одат тусига кириб бормоқда.
Оралиқ экинларни экишда, баъзи ҳолларда аввалги экиндан бўшаган майдонни хайдаш, кесакларни майдалаш, текислаш каби жараёнлардан сўнг, баъзи ҳолларда эса, майдонлар юмшатилиб, пушта олинмоқда ва унга уялаб оралиқ экин уруғлари экилмоқда. Лекин, аввалги экинларнинг ҳосили йиғиштирилиб олингандан сўнг, оралиқ экин уруғини экишдан аввал тупроққа ишлов беришнинг ресурс тежамкор, технологик жихатдан қулай бўлган услубини қўллаш бўйича аниқ тавсиялар мавжуд эмас.
Тупроққа ишлов бериш деганда, ерни хайдашдан то экин экилгунча бажарилган жараёнларда қишлоқ хўжалик машиналарининг ишчи органлари томонидан тупроққа бўлган механик таъсирлар тушунилади. Ушбу жараёнлар қанча кўп бўлса, тупроққа бўлган механик таъсирлар ҳам шунча кўп бўлади. Тупроққа ишлов бериш услуби деганда, экин экилгунча бажарилган жараёнларнинг мажмуига айтилади. Бундан ташқари услублар жараёнларни агротехник талаблар асосида бажарилиши, унинг иқтисодий ва технологик нуқтаи назардан қулайлиги каби катталиклар билан қиёсланади ва баҳоланади. Амалиётда тупроққа ишлов беришда қуйидаги усуллар қўлланилиб келинмоқда.
-
1. Асосий ёки анъанавий ишлов бериш; 2. Тупроққа минимал ишлов бериш ёки ишлов бериш сонини камайтирилган усули;
-
3. Тупроқни ишлов беришдан асраш ёки тупроққа нол ишлов бериш.
Тупроққа асосий ёки анъанавий ишлов бериш. Бу усул азал-азалдан дехқончиликда фойдаланиб келинади. Бунда уруғ экилишидан аввал экин майдонлари (бизнинг шароитда) кузда хайдалади, сўнг кесаклар майдаланади, юза текисланади ва қишлашга қўйилади. Баъзи ҳолларда пушта олингандан сўнг қишга қолдирилади. Эрта баҳорда кузда текисланган юза юмшатилади ва яна бир текислангандан сўнг, экиш жараёни амалга оширилади, пушта олиб қўйилган майдонлар эса экишдан олдин енгил бороналанади. Бу жараёнларнинг ҳар бири алоҳида қишлоқ хўжалик машинаси билан агрегатланиб, агротехника талаблари асосида бажарилади. Бу жараёнларни сифатли бажарилиши хосилдорликни ошишига олиб келади. Лекин, жараёнларни бундай кетма-кетликда алохида агрегатлар билан бажарилиши умумий энергия ва ёнилғи сарфининг 30...40% ни ташкил этишига сабаб бўлади [1]. Бундан ташқари, ҳар бир жараённи бажариш учун агрегатни экин майдонига алохида кириши, тупроқ струқтурасига салбий таъсир кўрсатилишига сабаб бўлади. Шунинг учун, охирги йилларда, куп тадқиқотчилар томонидан ҳар хил ресурстежамкор усулларни ишлаб чиқиш бўйича ишлар олиб борилмоқда.
Тупроққа минимал ишлов бериш усули. Бу усулда, тупроққа асосий ишлов бериш жараёнларининг баъзи бирлари, шароитдан келиб чиқиб, бажарилмайди ва ишлов беришда, керакли чуқурликка нисбатан, тупроқнинг физик-механик холатини хисобга олган ҳолда, саёзроқ ишлов беришга асосланади. Бу усулни хозирги кунда амалиётга кириб келиши универсал-комбинациялашган қишлоқ хўжалик машиналарни ишлаб чиқарилиши билан боғлиқдир. Агрегатни ишлов берилаётган майдонга бир киришида бир неча жараёнларнинг бажарилиши тупроқ зичланишининг камайиши хисобига унумдорлигининг ортишига ва ёнилғи энергия ресурсларини иқтисод қилишига олиб келади [2]. Бундай технология, яъни, ерга ишлов беришда универсал-комбинациялашган агрегатларлар билан амалга ошириш натижасида ишчи органларини тупроққа бўлган механик таъсирларининг камайиши минимал ишлов бериш усулини ташкил этади. Шароитдан келиб чиқиб, жараёнларни бундай танланиши хамда эришилган илмий ва амалий ютуцлардан фойдаланиш тупроққа минимал ишлов беришнинг хусусиятлари ҳисобланади [3].
Тупроққа ишлов беришнинг сони камайтирилган усули. Бу усул ўсимлик уруғини экишгача бўлган жараёнларда тупроққа ишлов беришда қўлланилмай, балки қатор ораларига ишлов беришда қўлланилади. Бунда тупроцнинг физик-механик х,олатлари хамда ўсимликнинг ўсиши ва ривожланишини хисобга олган холда цатор ораларини култивациялар сонини камайтириш ёки қултивация қилишда баъзи бир ишчи органлардан фойдаланмаслик холлари тушунилади. Бу усулда ҳам харажатларни ва ёнилги сарифининг камайишига эришилади.
Тупро^ни ишлов беришдан асраш ёки тупроққа нол ишлов бериш усули. Тупроққа механик ишлов беришни барча турларини инкор қилган ҳолда, аввалги ҳосил йигиштириб олинган майдонларга оралиқ экин уруFини тyFридан-тyFри ишлов берилмаган юзага экиш тупроққа нол ишлов бериш усули дейилади. Бу усул энергия тежамкорликни энг самарали усули ҳисобланади. Лалми ерларда экиш цурилмаси тупроц билан фацат экиш жараёнида муносабатда бўлади холос. Бу усул, яъни уруFни тyFридан-тyFри экиш Бразилия ва Аргентинада экиш майдонининг 60% да А^Ш да - 23% да ва Рассияда нисбатан камроқ майдонларда цулланилмоцда [4]. Сугориладиган майдонларида эса туFридан-туFри экиш пайтида бир йўла суғориш ариқчасини олиш ва ўғитлаш жараёнлари кўзда тутилади. Тупроққа нол ишлов бериш усули кўлланилган мамлакатлардаги маълумотларга кўра [5] аввалги ўсимликнинг қолдиғи (бизнинг шароитда буғдой ўсимлигининг сомони) майдон юзасида сақланиб қолади. Бу эса тупроц струцтураси ва фойдали миқроарганизимларнинг сақланиб цолишига хамда майдонга ёмгир ёки цор ёғса (усул кузги буғдой уруғини экишда қўлланилганда) ёки, бизнинг шароитда, макка уруғи экилгандан сўнг олинган суғориш ариқчаси орқали суғоришдаги намликни маълум муддатгача сацланиб туришига олиб келади. Шунингдек, буғдой ҳосили йиғиштириб олинганидан то макка уруғи экилғунча асосий ёки тупроққа минимал ишлов беришда сарифланадиган ҳаражатлар ицтисод цилиниб цолинади.
Андижон цишлоц хужалиги ва агротехналогиялар институтининг тажриба майдонида буғдой ҳосили йигиштириб олингандан сўнг Бразилиядан келтирилган сеялка ёрдамида (1-расм) тупроцца нол ишлов бериш усули билан оралиқ экини сифатида макка уруғи экилиб, уруғларни бир теккисликда униб чицишини курсатди (2-расм).
Куриниб турибдики, макка ўсимлигидан ташқари буғдой хосили йиғиштириш пайитда тўкилган дон хамда бегона ўтларнинг уруғлари ҳам униб чиқади ва бу ҳолатнинг ўзига ҳос фойдали томони ҳам бор. Чунки, макка пояси кўк масса сифатида ўрилганда у билан биргаликда тўкилиб униб чиққан буғдой ва бегона ўтлар ҳам ўрилади. Бу эса кўк массанинг миқдорини кўпайтиради, агар силос қилинса, унинг озуца бирлигини хам ортади.
Бегона утларнинг униб чициши натижасида уларнинг уруғи камайяди ва хосил йиғиб олингандан сўнг экин майдони хайдалганда тупроқ остига уруғлар эмас, балки ўсимликлар қолдиги (илдизлари билан) тушиб, баҳоргача уларнинг чириши туфайли бегона ўтларнинг униб чиқиши нисбатан озаяди.
1-расм.Буғдой хосили йиғиштирилгандан сўнг оралиқ экин уруғини тўғридан-тўгри
экувчи сеялка.

2-расм.Тупроққа нол ишлов бериш усулида макка уруғини тўғридан-тўғри экилгандан униб чиққан кўчатлар.


Юқоридаги тахлиллардан хулоса қилиб, хозирги кунда оралиқ экинларни экишда тупроққа нол ишлов бериш усулига асосланган технологияни самарали деб айтишимиз мумкин. Лекин, бу услубда экувчи мавжуд ва хориж сеялкаларнинг конструкцияси жуда мураккаб, нархи хам юқори бўлганлиги учун бу сеялкаларни бизнинг шароитда фермерларга тавсия этиш қийин.
Шунинг учун Андижон қишлоқ хўжалиги ва агротехналогиялар институтида оралиқ экин уруғларини ғалла ҳосили йиғиштириб олингандан сўнг тўғридан-тўғри экувчи, фермерлар боп, конструкцияси содда, нархи нисбатан арзон бўлган комбинациялашган сеялканинг конструкцияси ишлаб чиқилди, синов нусхаси тайёрланди ва синалди ( 3-расм ).
3-расм.Fалла цосии йиFиштирилгандан сунг оралиц экин уруFини myFpugaH-myFpu экувчи комбинациялашган сеялка.

1-рама, 2-бункерлар, 3-уpуF ми^дорлагичларнингу^и, 4-уFит ми^дорлагичларнингу^и, 5-осма ^урилма, 6-таянч-етакчи Fилдиpак, 7-юмшатгич-уFитлагич, 8-суFоpиш ари^часини очгич, 9-юмшатгич эккич.
Таклиф этилаётган комбинациялашган сеялка, оралиқ экин бўлган макка уруғини экиши билан бирга суғориш ариқчасини олиб қатор ораларини ўғитлаб кетади. Дала синовлари натижасида, сеялканинг олдига қўйилган вазифаларни тўла бажара олиши аниқланди.
Хулосалар
АДАБИЁТЛАР:
-
1. С.А.Селицкий, О.В.Егорова. Энергосбережение на орошении при выращивании кормов. // Научный журнал Российского НИИ проблем мелиорации. N4 (04), 2011. 4 с.
-
2. А.В.Шпильқо, В.И.Драгайцев и другие. Экономичесқая эффективность механизации сельсқохозяйственного производства. // М.: Россельхозакадемия, 2001. С 3Н6. 22 с.
-
3. Я.П.Лобочевский, Л.М.Қолчина. Современное состояние и тенденции развития почвообрабатывающих машин, // М,:ФГНУ “Росинформ-агротех”, 2005. 116 с.
-
4. Г.Маслов., В.Небавский. Нулевая обоработка - экономия затрат. // М.: Ж.
-
5. А.В.Румянцев, Л,В,Орлова, В,Н,Кузьмин. Опыт внедрения ресурсосбе-регающих технологий при производстве зерна в Самарской области. // М.: ФГНУ
“Росинформагротех”, 2005, 11, 64 с.
Сельский механизатор. N3, 2004, 34 с..
Список литературы Оралиқ экин сифатида макка уруғини экишда тупроққа нол ишлов бериш усулини қўллаш
- С.А.Селицкий, О.В.Егорова. Энергосбережение на орошении при выращивании кормов. // Научный журнал Российского НИИ проблем мелиорации. N4 (04), 2011. 4 с.
- А.В.Шпильқо, В.И.Драгайцев и другие. Экономичесқая эффективность механизации сельсқохозяйственного производства. // М.: Россельхозакадемия, 2001. С 3Н6. 22 с.
- Я.П.Лобочевский, Л.М.Қолчина. Современное состояние и тенденции развития почвообрабатывающих машин, // М,:ФГНУ "Росинформ-агротех", 2005. 116 с.
- Г.Маслов., В.Небавский. Нулевая обоработка - экономия затрат. // М.: Ж. Сельский механизатор. N3, 2004, 34 с.
- А.В.Румянцев, Л,В,Орлова, В,Н,Кузьмин. Опыт внедрения ресурсосберегающих технологий при производстве зерна в Самарской области. // М.: ФГНУ "Росинформагротех", 2005, 11, 64 с.