Органикалы оспалар мен биологиялы белсенді заттарды олдана отырып, шампиньон саыраулатарыны сапасын алыптастыру

ӘӨК 582.28                             

Кіріспе

Біздің еліміздің экономикасында аса маңызды орын алатын салалардың бірі — ауыл шаруашылығы саласы. Қазіргі таңда саңырауқұлақ шаруашылығы ауыл шаруашылығы өндірісінің басқа салаларынан түбегейлі ерекше-ленеді және бірқатар артықшылықтарға ие: жыл бойы өндіріс мүмкіндігі, өсірудің қарқынды түрі, жоғары өнімділік, ауыл шаруашылығының басқа салаларының қалдықтарын кәдеге жарату және оларды тиісті қайта құру кезінде

әртүрлі бейімделген үй - жайларды пайдалану мүмкіндігі [1,2]. Саңырауқұлақ өнімдерін өндіру көлемінің тез өсуіне ықпал ететін осы саланың айрықша ерекшеліктеріне қарамастан, нарықта мұндай өнімнің жетіспеушілік мәселесі өзекті болып табылады [3,4].

Жүргізілген зерттеулерде саңырауқұлақтарды, оның ішінде шампиньонды өсіру техно-логиясының өзекті әдістемелік және агротехникалық мәселелері келтірілген [5]. Алайда, олар жеткіліксіз, біздің ойымызша, органика- лық қоспалар мен биологиялық белсенді өнімдердің өнімділікті ғана емес, сонымен қатар саңырауқұлақтардың сапасын қалыптастыруға әсері зерттелген [6,7].

Зерттеу жұмыстың мақсаты: өнімділігі мен сапасын арттыру мақсатында органикалық қоспалар мен биологиялық белсенді заттарды қолдану негізінде шампиньон саңырауқұлақтарын өнеркәсіптік өсіру әдістерін жетілдіру.

Зерттеу материалдары мен әдістері

Шампиньон өсіру бойынша зерттеулер климокамера жағдайында жүргізілді, онда өсіру кезеңінде олар температура мен салыстырмалы ылғалдылықтың осы параметрлерін қолдады. Саңырауқұлақтардың жеміс беру және жинау кезеңінде ауа температурасы 17...18ºС шегінде, салыстырмалы ылғалдылығы кемінде 90% сақталды.

Органикалық қоспалардың сапа көрсеткіштерін бағалау кезінде негізінен мемлекеттік стандарттар өзгерді.

Саңырауқұлақтар аз қышқылдық реакция ортаны жақсы көреді, кейбір түрлері қышқылдық, нейтрон немесе сілтілік ортаны қалайды [8,9]. Зерттеу әдістерінде органикалық тыңайтқыштардың рН анықтау әдісі МЕМСТ 27979-88 бойынша анықталды.

Ылғалды анықтау әдістері МЕМСТ 13496.3-92 бойынша анықталды. Саңырауқұ- лақтарда судың болуы негізгі жағдай. Көптеген саңырауқұлақтардың оптималді ылғалдылығы (30-80%) бірақ кейбір түрлер үшін субстраттың ылғалдылығы одан да асып түсуі мүмкін [10,11]. Барлық жер саңырауқұлақтары мицелийдің өсуі кезінде белсенді мерзімде вегетативті массаның жиналуы өте көп ылғалдылықты қажет етеді [12,13]. Дәрумен-дер құрамы МЕМСТ 54635-2011 бойынша анықталды. МЕМСТ 52839-2007 Жем бойынша шикі талшықтың массалық үлесі. Аралық сүзуді қолдана отырып, шикі талшықтың құрамын анықтау [14] шикі талшықтың массалық үлесі – МЕМСТ 52839-2007 бойынша.

Нәтижелер және оларды талқылау

Мақсатқа жету үшін тұжырымдалған ғылыми міндеттерге сәйкес тәжірибелік зерт-теулер жұргізілді. Органикалық қоспаларды енгізу түрі мен әдісіне байланысты [15] шампиньон саңырауқұлақтарының морфоло-гиялық параметрлері қаралды.

Кестеде қысқы уақыт кезеңінде дайындалған синтетикалық субстратқа органикалық қоспаларды енгізу түрі мен әдісіне байланысты жемістердің бірінші толқыны үшін қосарланған шампиньон саңырауқұлақтарының орташа мөлшері көрсетілген.

Кесте 1. Шампиньонның жеміс денелерінің морфологиялық ерекшеліктерінің сипаттамасы

Органикалық қоспалардың түрлері	Енгізу мерзімдері мен тәсілдері	Орташа масса жеміс денесі, саңырауқұлақ үшін	Сабағының ұзындығы, мм	Сабағының диаметрі, мм	Қақпақтың биіктігі, мм	Қақпақтың диаметрі, мм
Қоспалары жоқ (бақылауда)	-	21,1	36,8	16,4	12,7	51,4
Соя тұқымы	Субстратқа салу кезінде	27,0	35,7	20,6	12,0	47,2
	7-ші күні субстратқа	26,7	35,2	15,3	11,6	48,0
	14-ші күні субстрат	27,9	36,1	17,2	11,0	49,7
	Жабық топыраққа	26,9	37,4	17,0	12,2	46,1
Ет және сүйек ұны	Субстратқа салу кезінде	24,0	35,1	17,1	12,2	51,6
	7-ші күні субстратқа	24,5	35,7	17,5	10,1	49,9
	14-ші күні субстрат	22,6	34,9	17,9	11,6	52,1
	Жабық топыраққа	20,6	36,1	18,3	12,0	54,9
Қарақұмық дәні	Субстратқа салу кезінде	27,9	39,9	17,0	11,4	48,1
	7-ші күні субстратқа	31,9	37,6	16,8	11,0	49,2
	14-ші күні субстрат	31,5	38,4	18,2	12,6	50,6
	Жабық топыраққа	32,1	39,0	17,7	12,1	49,8
Тары дәнінен жасалған ұнтақ	Субстратқа салу кезінде	31,1	40,4	21,4	13,8	56,1
	7-ші күні субстратқа	33,1	41,0	19,8	12,6	54,4
	14-ші күні субстрат	32,1	39,6	18,7	13,4	52,7
	Жабық топыраққа	31,4	39,9	17,3	12,0	49,6

Дәндерінің орташа массасы жылдар бойынша және нұсқалар бойынша айтарлықтай айырмашылықтарға ие болды, бірақ әлі де кейбір өзгерістер байқалды. Ең үлкен жеміс дәндері қарақұмық дәнінен және тары дәнінен (7-ші күні субстратқа) жарма енгізумен сипатталды және 33,0 және 34,0 г құрады. Бұл қоспалар жоғары нәтижелермен сипатталғанына қарамастан, өсіру процесінде мәселелер туындады біз, атап айтқанда, субстрат бетінде триходерма түзіле бастады. Бұл көрсеткіш бойынша жақсы және тұрақты нәтижелер соя тұқымы мен дәндердің барлық үш тәсілмен енгізу арқылы алынды және олардың орташа салмағы 25,0-30,5 г.деңгейінде болды.

Жалпы, тәжірибенің барлық нұсқалары бойынша сабақтарының орташа ұзындығында ерекше айырмашылықтар байқалмады. Мәселен, мысалы, субстратта өсірілген саңырауқұлақтар - органикалық қоспа ретінде ет және сүйек ұнын қолданылған сабақтың ұзындығы 34,9-37,4 мм., деңгейінде болды ал сыра ұнтағын қолданған кезде сабағының орташа

ұзындығы 38,9-40,1мм болды. Мұны саңырауқұлақтар бір - біріне ең тығыз орналасқан жерлердің болуымен түсіндіруге болады, осы-лайша көмір-қышқыл газының концентрациясы артады.

Сабақ диаметріне келетін болсақ, зерттеуде айтарлықтай айырмашылықтар байқалмады, мәндер 15,3-21,4 мм деңгейінде болды. Ет-сүйек ұны мен қарақұмық дәнінің дәндерін қолдана отырып, синтетикалық субстратта өсірілген саңырауқұлақтарда бақылау үлгісіне қарағанда айырмашылығы болды.

Қақпақтың биіктігі 10,5-13,8 мм, болды. сондай - ақ, ет және сүйек ұнын пайдаланып өсірілген кейбір саңырауқұлақтарда бос жерлер байқалды, диаметрі 2-3 мм. қақпақтың диаметрінің орташа мөлшері 48,0-54,6 мм. деңгейінде болды.

Суретте қысқы кезеңде тәжірибе нұсқалары бойынша дайындалған синтетикалық субстратта өсірілген шампиньонның жеміс дәндерінің орташа массасын сипаттайтын мәліметтер келтірілген.

Сурет 1. Синтетикалық субстратта өсірілген шампиньонның орташа массасы

Сурет 2. Синтетикалық субстратта 14 күндік және жабық топырақта өсірілген шампиньонның орташа массасы

Диаграммаларының нәтижелері бойынша органикалық қоспаны қолдану түрі мен әдісі саңырауқұлақтың дамуына, атап айтқанда оның орташа массасына айтарлықтай әсер етті деген қорытынды жасауға болады.

Саңырауқұлақтың массасы бойынша мак-сималды мән барлық төрт жолмен енгізілген тары дәнінен және қарақұмық дәнінен жасалған дәндерден жасалғаны сипатталды, бұл мәндер

31,1 деңгейінде болды...33,1 г және 27,9...32,1 г, бұл 32,2...бақылаудан 56,9% артық.

Органикалық қоспаларды қолдана отырып, субстратта өсірілген саңырауқұлақтардың массалары 26,7 г деңгейінде болды...27,9 г; 26,5...27,3 г және 26,5...тиісінше 29,5 г.

Минималды масса жабық топыраққа енгізілген ет пен сүйек ұнын қолдану арқылы алынған саңырауқұлақтармен сипатталды - 20,6 г.

Кесте 2. Шампиньон саңырауқұлақтардың құрамындағы дәрумендер нормасы

Дәрумендердің атауы (химиялық атауы)	100 г шампиньон ақ саңырауқұлақтарда (мг)	тәулігіне ұсынылатын норма %
Дәрумен В1 (тиамин)	0,04	3,48
Дәрумен В2 (рибофлавин)	0,3	21,86
Дәрумен B5 (пантотен қышқылы)	2,7	41,4
Дәрумен В6 (пиридоксин)	0,07	6,23
Дәрумен В9 (фолий қышқылы)	0,04	20
Дәрумен С (аскорбин қышқылы)	30	36
Дәрумен Е (токоферол)	0,9	9
Дәрумен РР (никотин қышқылы)	5	25
Дәрумен PP (ниацин баламасы)	8,49	42,42

Кестеде 100 г шампиньон саңырауқұлақтардың құрамындағы дәрумендер мен тәулігіне ұсынылатын нормасы келтірілген.

Дәрумендердің ішінде С дәрумен аскорбин қышқылының жоғары болатыны байқалды

(30 мг). Сонымен қатар дәрумен PP ниацин баламасы (8,49 мг) басқа дәрумендерген едәуір жоғары болды.

Кесте 3. Шампиньон саңырауқұлақтарда макро - және микроэлементтердің болу мөлшері

Макро - және микроэлементтердің атауы	100 г шампиньон саңырауқұлақтарда (мг)	тәулігіне ұсынылатын нормасы %
Калий	468	9,62
Кальций	13	1,11
Магний	15	4,5
Натрий	6	0,6
Сера	47	9,4
Фосфор	89	12,25
Хлор	22	0,53
Темір	0,5	4,75
Кобальт	0,006	6,3
Кремний	0,02	100
Марганец	0,23	13,8
Фтор	0,06	3
Хром	0,006	6
Цинк	0,33	3,87

Кестеде шампиньон саңырауқұлақтарының макро - және микроэлементтерінің 100 г мөлшерінде ең жоғарғы көрсеткіші каллийде 468 мг көрсетті, тәуліктік ұсынылатын нормасы 9,62% және фосфордың жоғары екенінде байқауға болады.

Шампиньон саңырауқұлақтарының энергетикалық құндылығы жоғары.

100 г шампиньон саңырауқұлақтарының калориялығы 34 ккал-ға тең, бұл тәулігіне ұсынылған норманың 1,63% - ын құрайды. Бір орташа саңырауқұлақта (150г) 51 ккал бар. Тұрмыстық өлшем бірлігіндегі ұсақталған шампиньон саңырауқұлақтардың энергетикалық құндылығы 4-кестеде көрсетілген.

Кесте 4. Шампиньон саңырауқұлақтардың энергетикалық құндылығын зерттеу

Ұсақталған шампиньон саңырауқұлақтардың мөлшері	салмағы (г)	энергетикалық құндылығы (ккал)
1 шай қасық	4	1,36
1 ас қасық	10	3,4
1 стакан (200 мл)	80	27,2
1 стакан (250 мл)	100	34

4-кестеде шампиньон саңырауқұлақтардың энергетикалық құндылығы келтірілген. Онда ұсақталған шампиньон саңырауқұлақтардың саны, салмағы және энергетикалық құн-дылығы қарастырылған. Яғни 1 шай қасық ұсақталған шампиньон саңырауқұлақтың салмағы 4 г, ал энергетикалық құндылығы 1,36 ккал. 1 стакан 250 мл мөлшерінде 100 г сал-мақтағы шампиньон саңырауқұлақтың энергетикалық құндылығы 34 ккал көрсетті.

Қорытынды

Саңырауқұлақтарды өсіру кезінде органикалық қоспалар мен биологиялық өнімдерді қолдану саңырауқұлақтардың сапалық пара-метрлерін едәуір арттырады, ал қоспалар мен биологиялық өнімдерді енгізу мерзімі мен әдісі айтарлықтай әсер етпеді.

Субстратта өсірілген саңырауқұлақтардың ең тартымды көрінісімен, тығыз консис-тенциясымен, жеке қақпағын үзбей "етті" қалпақшасымен, бос жерлері жоқ серпімді қалың сабағымен ерекшеленді. Жеміс дәндерінің орташа салмағы 22,0 - ден 29,5 г-ға дейін болды, бұл бақылау нұсқасының параметрлері-нен орта есеппен 40,0% жоғары.

Сонымен қатар шампиньон саңырауқұлақтарының дәрумендері, макро - және микро-элементтері және энергетикалық құндылық-тары зерттелді, зерттеу барысында С,РР дәру-мендері басқа дәрумендерге қарағанда жоғары көрсеткішті көрсетті, ал макро - және микроэлементтерінің 100 г мөлшерінде калий мен фосфордың жоғары екенін байқауға болады. Сондай-ақ энергетикалық құндылығы жағынан 1 стакан 250 мл мөлшерінде 100 г салмақта 34 ккал тең.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

• 1.    Чернов И. Ю., Марфенина О.Е. Адаптивные стратегии грибов в связи с освоением наземных местообитаний // Палеопочвы и индикаторы континентального выветривания в истории биосферы. - М.: ПИН РАН. - 2010. - С. 95–111

• 2.    Берсенева О. А., Саловарова В. П., Приставка А.А. Почвенные микромицеты основных природных зон // Известия Иркутского государственного университета. – 2012. - Т.1, № 1. - С.3-9

• 3.    Лысак Л.В. Бактериальные сообщества городских почв: автореферат доктора биол. наук. -Москва, 2010. - 47 с.

• 4.    Иванова Т.И., Кононова Н.П., Николаева Н.В., Чевычелов А.П. Микроорганизмы лесных почв Центральной Якутии // Почвоведение. - 2016. - № 6. - С. 735-740.

• 5.    Duong Van Hop, Yayoi Sakiyama, Chu Thi Thanh Binh, Misa Otoguro, Dinh Thuy Hang, Shinji Miyadoh, Dao Thi Luong и Katsuhiko Ando Таксономические и экологические исследования актиномицетов из Вьетнама: изоляция и разнообразие на уровне рода //Журнал антибиотиков - 2011, - Т. 64. - С. 599–606.

• 6.    Громовых Т.И., Ушанова В.А., Сизых Г.А., Литовка Ю.А., Садыкова В.С., Гайдашева И.И. Перспективы получения биопрепарата для защиты сеянцев хвойных путем твердофазного культивирования штамма 19/97М Streptomyces lateritius Sveschnikova // ГОУ ВПО «Сибирский государственный технологический университет» Хвойные бореальной зоны" – 2017. - №4-5. - С. 482-486.

• 7.    Грядунова А.А., Лихачева А.А. Методы выделения актиномицетов рода Microbispora из почвы и растительных субстратов // Вестник Московского государственного университета им. М.В. Ломоносова, Москва. - 2016. - С. 144-148.

• 8.    Гришко В.Н., Сыщикова О.В. Сообщества актиномицетов рода Streptomyces в почвах, загрязненных тяжелыми металлами //Почвоведение. - 2012. - № 2. - С. 235-243.

• 9.    Зенова Г.М., Грядунова А.А., Поздняков А.И., Звягинцев Д.Г. Аэробные и микрофильные

  актиномицеты агротрофяной и трофяной типичных почв // Почвоведение. - 2018. - №2. - С. 235-240.

• 10.    Власов Д.Ю. Микромицеты в литобионтных сообществах: разнообразие, экология, эволюция, значение: автореф…доктора биол. Наук. - Санкт-Петербург, 2018. – 47с.

• 11.    Щербаков А.П., Свистова И.Д., Малыхина Н.В. Агроэкологический биомониторинг: влияние удобрений на структуру комплекса микромицетов чернозема.// Вестник ВГУ. Серия химия, биология -2011. - № 2. - С. 168 – 171.

• 12.    Олубукола О. Бабалола. Молекулярные методы: обзор методов обнаружения бактерий // Африканский журнал биотехнологии. 2011. - Том. 2, №12. - Р 710-713.13.

• 13.    Практикум по микробиологии /подред. А.И. Нетрусов. - М.: Издательский центр «Академия», 2012. - 372с.

• 14.    Барнетт Дж. А., Пейн Р. В., Ярроу Д. Дрожжи: характеристики и идентификация. -Кембриджский университет. Пресс, 2012. - 1139 с.

• 15.    Werle E., Schneider C., Renner M., Völker M., Fiehn W. Удобная одностадийная очистка продуктов ПЦР в одной пробирке для прямого секвенирования // Nucleic Acids Res. – 2014. – Вып. 22. - С. 4354-4355.