Мавзуни долзорблиги. ^озирги кунда Республикада 133,0 минг гектардан ортиқ токзорлар мавжуд бўлиб, келажакда, токзорларнинг тарқалиш ареалини кенгайтириш орқали боғдорчиликни янада ривожлантириш кузда тутилган. БоF ва токзорларга ишлов бериш агротехникасини яхшилаш буйича чора-тадбирлар тизимида, мевали дарахтлар илдиз тизимининг ривожланиши учун қулай шароит яратиш мақсадида тупроққа ишлов бериш тизимининг сифатли бажарилиши етакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Фақат шу шарт бажарилгандагина хосилдорликни ошириш буйича амалга ошириладиган барча чора-тадбирлар комплекси самарали бўлиши мумкин. Тупроққа ишлов бериш жараёнини ўз вақтида ва сифатли ўтказилиши мевали дарахтларнинг келажакдаги хосилдорлиги учун асос булиб хизмат цилади.

Мавзуни ўрганилганлик даражаси. Узумзорларнинг ҳосилдорлигини купайтиришнинг асосий омилларидан бири, бу - тупроцни юмшатиш даврида уларнинг томирини қирқиш билан бир вақтда минерал ўғитларни 30-35 см чуцурликка кенг тасмасимон усулда солиш хисобланади. Россия, Молдавия ва Узбекистонда утказилган бир цатор тадцицотларида таъкидланишича, бунда узумзорларнинг ҳосилдорлиги мавжуд технологияга нисбатан 36,5 фоизга купаяди [1].

Аниқланишича, штамбдан 50 см масофада кесилган томирларда регенерация жараёни интенсив (жадал) кечади. Шу билан бирга узумнинг навига боғлиқ равишда штамбдан 125 см масофада янги томирларнинг узунлиги кесилган томирга нисбатан 48,5 фоиздан 50,8 фоизгача ошади ва илдизлар тўплами ҳосил бўлади.

Тадқиқотнинг мақсади. Ток қатор ораларига ишлов берадиган комбинациялашган машина дискли юмшаткичининг параметрларини асослаш.

Тадқиқот усуллари. Иш жараёнида назарий тадқиқотлар назарий механиканинг асосий ҳолатлари қўлланилиб ўтказилади.

Тадқиқот натижалари. Дискли юмшаткичнинг диаметрини дискли юмшаткич йўлида учрайдиган ўсимлик қолдиқларини кесиб ўтиб кетиш шартидан аниқлаймиз [2], чунки акс ҳолда улар, яъни ўсимлик қолдиқлари иш органлари олдида уюлиб, уларнинг технологик иш жараёнини бузилишига, тортишга қаршилик ортиши ва иш сифати ёмонлашувига олиб келади.

Адабиётлардан маълумки [3,  2], дискли юмшаткич ўсимлик

қолдиқларини кесиб кетиши учун қуйидаги шарт бажарилиши лозим

$ ^ ^1 у + ^2 у ,                     (1)

бунда δ – ўсимлик қолдиқларининг қисилиш бурчаги, градус;

φ 1 ў φ 2 ў –мос равишда ўсимлик қолдиқларининг дискли юмшаткичнинг тиғи ва дала юзасига (тупроққа) ишқаланиш бурчаклари, градус.

1-расмдаги схемадан қуйидаги натижага эга бўламиз

ёки

rд

— rd cos 6 = r (1 + cos б) +

h

cos в

D (1 — cos 6) = d^ (1 + cos 6) +

2hcos в

1-расм. Дискли юмшаткичнинг диаметрини аниқлашга доир схема бунда rд – дискнинг радиуси, м;

r ў – ўсимлик қолдиқларининг радиуси, м;

d ў – ўсимлик қолдиқларининг диаметри, м.

• (1)    ни ҳисобга олиб ва (3) ни D га нисбатан ечиб, қуйидаги натижага эга бўламиз

  D >

  
  

  d у ¹

  
  

  + cos ( ^ _f + ^ 2 ? ^{) ]}

  
  

  +

  
  

  2 h

  cos в .

  
  

  1 - ^cos ( Ф 1 ^ + ^ 2 ^ )

  
  
  
  

Бу ифодадан кўриниб турибдики, дискли юмшаткичнинг диаметри унинг йўлида учрайдиган ўсимлик қолдиқларининг диаметри, ишлов бериш чуқурлиги, тикка нисбатан ўрнатилиш бурчаги ҳамда ўсимлик қолдиқларининг ишқаланиш бурчакларига боғлиқ экан.

• (4)    ифода адабиётлардан маълум бўлган [2] ифодалардан дискли юмшаткичнинг тикка нисбатан ўрнатилиш бурчагини ҳисобга олиш билан фарқланади.

d ў =3 см, φ 1 ў =30°, φ 2 ў =40°, h =12 см, β =20° [3, 4] қабул қилиниб, (4) ифода бўйича ўтказилган ҳисоблар дискли юмшаткичнинг диаметри камида 449 мм бўлиши лозимлигини кўрсатди. Ушбу олинган натижа асосида ГОСТ 198-75 [71] бўйича дискнинг диаметрини 450 мм қабул қиламиз.

Дискли юмшаткич ишчи сиртининг эгрилик радиуси диаметрининг маълум қиймати бўйича қуйидаги ифодадан аниқланади [6.]

R≥

D

2sin ϕ _э

(2.14)

бунда φ э – дискли юмшаткичнинг экваториал кесимида ҳосил бўлган ёйнинг марказий бурчаги, градус.

• (2.1 4) ифодага дискнинг юқорида аниқланган қийматини қўйиб ва φ э =25° қабул қилиб [6], дискли юмшаткич ишчи сиртининг эгрилик радиуси 532 мм бўлиши лозимлигини аниқлаймиз ва ГОСТ 198-75 бўйича 560 мм қабул қиламиз. Дискли юмшаткичнинг ҳаракат йўналишига нисбатан ўрнатилиш бурчаги тупроқни уваланиш сифати, машинанинг тортишга қаршилиги, ишлов берилаётган палахсанинг ағдарилиш даражаси ҳамда бегона ўтлар, ўсимлик қолдиқлари ва тупроқни ўзаро аралашишига катта таъсир кўрсатади ва уни ортиши ушбу кўрсаткичларни ортишига олиб келади. Шу билан бирга тупроқ, бегона ўтлар ва ўсимлик қолдиқларини иш органларининг орасига тиқилиш эҳтимоли ҳам ортиб боради.

Илгари бажарилган тадқиқотларда бороналар учун дискларнинг ҳаракат йўналишига нисбатан ўрнатилиш бурчаги 15-25° оралиғида бўлиши ҳамда ҳар бир берилган иш шароити учун унинг мақбул қиймати тажриба йўли билан аниқланиши тавсия этилган [2].

Дискли юмшаткичнинг тикка нисбатан ўрнатилиш бурчаги иш органининг тупроққа ботиш чуқурлиги, тортишга қаршилиги, ишлов берилаётган палахсанинг кўтарилиш баландлиги ва ағдарилиш даражасига сезиларли таъсир кўрсатиши ҳамда унинг мақбул қиймати дискли юмшаткичлар учун 15–20° оралиғида бўлиши таъкидланган [7].

Адабиётлар

• 1.    Джавакянц Ю.М. «Научные основы технологии обработки почвы в садах и виноградниках Узбекистана». – Диссертация в виде научного доклада на соискание ученой степени доктора сельскохозяйственных наук, Ташкент. – 2008 год.

• 2.    Кушнарев А.С. Дискатор – новое почвообрабатывающее орудие, обеспечивающее переход от традиционной технологии производства сельскохозяйственной продукции к энергосберегающей технологии No– till.–Белая Церковь, 2010.–60 с.

• 3.    Шоумарова М., Абдуллаев Т. Қишлоқ хўжалиги машиналари.– Тошкент: Ўқитувчи, 2009.–504 б.

• 4.    Руденко Н.Е., Кулаев Е.В. Механизация растениеводства. – Ставрополь: ФГБОУ ВПО Ставропольский государственный аграрный унверситет, 2014.–236 с.

• 5.    ГОСТ 198-75 Детали сельскохозяйственных машин. Диск. 1975.

• 6.    Нартов П.С. Дисковые почвообрабатывающие орудия. –Воронеж, 1972. –182

• 7.    M.A.EI-Shazly, M.M.Morad, M.M. Ali, K.I. Wasfy. Optimization of disk plow performance under egyptian conditions // Misr Journal of Agriculture Engineering.– Misr, 2008 25(1). pp. 15-37.

"Экономика и социум" №10(77) 2020