Ірі ара малды арынын деу дістері

ҒТАХА 68.39.71                             

Кіріспе

Субөнімдерді биотехнологиялық әдістерімен өңдеу, шикізатты ұтымды пайдалану мәселесінің оңтайлы шешімі болып табылады. Соңғы жылдары субөнімдерді азық-түліктік мақсатта пайдалануға ерекше көңіл бөлінуде, бұл бірінші кезекте субөнімдердің құрамын-дағы белок мөлшері етке жақынырақ болуына байланысты болса, екіншіден жанама өнімдердің құны шамамен тірі жануардың құнының 10-15% құрайтынында [1,2].

Бұл саладағы ғылыми зерттеулер құрамында коллаген бар шикізаттан белок-май эмульсияларын, желатин, мал шаруашылығына арналған препараттар алу жолдарын, ет өнімдерінің рецептурасына модификациялан-ған өнімдерді енгізіп пайдаланудың бағыттарын ұсынады. Тағамдық құндылығына байланысты субөнімдер екі категорияға бөлінеді. Бірінші категорияға тамақтық қасиеттері еттен кем түспейтін субөнімдер – бауыр, бүйрек, тіл, ми, көк ет, ет кесінділері, қой мен сиырдың құйрығы жатады. Екінші категорияға – тазаланған қарын, көмекей, өңеш еті, өкпе, кеңірдек, көкбауыр, сирақтар, құлақтар, тіл мен миы алынған бас, ерін жатады. Суб-өнімдерді өңдегеннен кейін, олар адам немесе жануарлар үшін пайдалы және құнды өнімге айналуы мүмкін, әрі қарай оны сатуға шығарады немесе тағамдық құндылығына сәйкес өндірісте қолданады. Субөнімдер белоктары жақсы сіңімділігімен сипатталады.

Көкбауырдың, бүйректің, өкпенің және қарынның ақуыздары ең жоғары сіңімділікке ие [3,4,5,6].

Субөнімдер олардың жоғары тағамдық құндылығын дәлелдейтін көптеген жұмыстар жүргізілгеннен кейін Еуропада, Оңтүстік Америкада, Солтүстік Америкада, Азияда, Афри-када және Австралияда кеңінен қолданыла бастады. Кейбір елдерде олардан паста, шұжықтар дайындалады. Бұл органолептика-лық сипаттамаларға ғана емес, сонымен қатар құрамындағы ақуыз, темір, мыс және витаминдердің жеткілікті мөлшеріне байланысты болады [7,8,9,10,11].

Англия, Франция, Жапония, Голлан-дияда субөнімдерден азық-түлік гидролизат-тарын алады және құрғақ концентраттарды өндіруде қолданылады.

Америкада сиыр қарынынан жасалған шұжықтары кең таралып тұтынушылық таны-малдылыққа ие болды. Мысалы, ірі қара малдың қарнынан жеңіл тағамдар өндіру әдісі патенттелген [12].

Субөнімдерден жасалған толтырғыштарды қолдану арқылы шұжықтар дайындау өте танымал. Құрамында ақуызы бар шикізаттың реологиялық қасиеттерін жақсарту үшін, жапон асханасында субөнімдерді алдын ала тұзды ерітінділерде ұстайды.

Ірі қара малдың көп камералы асқазаны қарыннан, торкөзді қарыннан, жалбыршақ қарыннан және ұлтабардан тұрады. Олар бір- бірінен шырышты қабықшаның құрылымы бойынша ерекшеленеді. Асқазанның қабырғасы төрт қабаттан тұрады: сыртқы – сероз, бұлшық ет, шырыш асты және шырышты. Қарын – асқазанның ең үлкен камерасы, өнімділігі жоғары 2,5-3,0 % құрайды. Бір ірі қара малдың асқазанының орташа салмағы 6-7 кг құрайды. Қарын мен торкөзді қарын ливер шұжықтарын жасау үшін қолданылады. Қолдану түріне қарай субөнімдерді тағамдық және техникалық деп бөледі [13,14,15,16,17].

Соңғы жылдары ақуызы жоғары суб-өнімдерді кешенді пайдалануға бағытталған патенттер саны артып келеді. Мысалы, ірі қара мал қарынын лимон, шарап және сүт қышқылдарымен ағарту технологиялары патент-телген [18]. «Теңіз спаржа», тұз, қант, көкөністер, соя соусы сияқты негізгі ингред-иенттерді қосу арқылы қарын мен тоқ ішекті дайындау әдісі әзірленді. Субөнімдерді әр түрлі термиялық өңдеудің әдістерімен қуыру, қайнату, көкөністермен бұқтыруға болады. Мұндай термиялық өңдеумен жасалған суб-өнімдерді барлық жастағы адамдар жиі қолданады.

Табиғи теңіз өнімдері соусымен, жасанды консерванттарсыз, теңіз спаржасын араластыру арқылы дайындалған қарын мен тоқ ішектің тамаша консистенциясын қамтамасыз ететін пайдалы тағам ретінде қарастыруға болады [19,20,21,22].

Жануарлар ақуызының жетіспеушілігі мәселесін шешудің бір жолы – сүт өнеркәсібінің қалдық өнімі, сарысуды қолданып жаңа технологияларды жасау. Бұл өнімнің тағамдық құндылығын арттыратын сарысу ақуыздары, лактоза, минералды тұздар және т.б. сияқты биологиялық құнды компо-ненттермен өнімді байытуға ықпал етеді [23].

Сүт өнеркәсібінің қосалқы шикізаты бола отырып, сарысуда жалпы ақуыз кешенінің жартысына жуығы және сүт көмірсу-ларының төрттен үш бөлігі бар. Биологиялық құндылығы бойынша сарысу ақуыздарының аминқышқылдық құрамы бұлшықет ақуыздарына жақын болады. Сүт сарысуы шикізат ретінде ет өнеркәсібінде дайын өнімнің дәмін жақсарту, хош иіс беру, консистенциясын жақсарту, сонымен қатар жалпы өнімнің сапасын жақсарту үшін қолданылады [24].

Ет өнімдерінің рецептерінде құрамында белоктар мен лактулоза бар сүт препараттарын қолдану оларды осы тиімді пребиотикпен байытуға мүмкіндік береді, сонымен қатар дайын өнімнің биомедициналық параметр- лерін жақсартатын натрий нитритінің қалдығын азайтуға көмектеседі. Сарысу – сүттен ірімшікті ажыратып, бөліп алғаннан кейін қалатын қалдық өнім. Оның құрамында холин, биотин, В тобының, А, Е, С дәрумендері және кальций, магний кездеседі. Сонымен қатар, сарысу лактозадан тұрады. Ол асқазан-ішек жолдарының жұмысын реттеуге септігін тигізеді. Сүт сарысуы шикізат ретінде ет өнеркәсібінде дайын өнімнің дәмін және консистенциясын жақсарту, хош иіс беру, сонымен қатар жалпы өнімнің сапасын жақсарту үшін сәтті қолданылады. Сүт сарысуы бактерицидтік қасиетке ие, қарынның ластануын төмендетеді. Сарысу үшін табиғи сүт ферменттері лактаза, фосфатаза, редуктаза, пероксидаза, липаза, протеаза, амилаза сияқты сүт ферменттері маңызды рөл атқарады. Сүтті термиялық өңдеу кейбір ферменттердің белсенділігін жоғалтуға әкеледі, бірақ кейбір ферменттер, мысалы, фосфатаза, пастерлеу нәтижесінде белсенділігін жоғалтқаннан кейін, оны қайтадан қалпына келтіре алады.

Әртүрлі функционалдық қасиеттері бар сүт сарысуын пайдалану оның өзіндік құнын төмендетуге, дайын өнімге белгілі тұтынушы-лық қасиеттерді беруге, сонымен қатар хош иіс беруге көмектеседі. Осыған байланысты, өнімдерді жаңа дәстүрлі емес қоспалармен байыту қызықты және өзекті ғылыми бағыт болып табылады. Сонымен қатар, шикізаттың сапалық сипаттамаларын жақсартуға көмектеседі [25].

Зерттеу жұмыстарында тағамдық құнды-лығын жоғарылату үшін және технологиялық өңдеуді жеңілдету үшін, сиыр қарынын сүт сарысуымен өңдеу технологиясы қарастырылды.

Зерттеудің өзектілігі - ең алдымен ірі қара мал субөнімдері қосымша ресурс ретінде жоғары тағамдық құндылыққа ие, табиғи өнімдер мен жартылай фабрикат өнімдерді өндіру үшін шикізат ретінде қолданылатын дайын өнім.

Зерттеудің мақсаты – өнеркәсіптік ауқымда, субөнімдерді тағамдық мақсатта пайдалану перспективаларын анықтау, сапалық көрсеткіштерін жоғарлату, сондай-ақ олардың тұтынушылық қасиеттерін айтарлықтай жақсартатын өңдеу әдісін іздеу және оны сынау болып табылады.

Зерттеу материалдары мен әдістері

Эксперименттік зерттеулер ЖШС «Қазақ қайта өңдеу және тағам өнеркәсіптері ғылыми-зерттеу институты» зертханасында жүргізілді. Зерттеу объектілері құрамында коллагені бар субөнімдер мен сүт сарысуы болды. Құра- мында коллаген бар шикізаттың сапасына ферментативті өңдеудің әсерін зерттеу ірі қара малдың қарындарына жүргізілді. Зерттеу барысында сиыр қарынын сүт сарысуымен өңдеудің технологиялық аспектілері қарастырылды. Экспериментке арақатынастары (қарын: сүт сарысуы, тор көзді қарын: сүт сарысуы) 1:1, 1:2, 1:3 құрайтын 6 түрлі үлгі дайындалды. Тәжірибе барысында экспери-менттік зерттеулер шикізаттың және дайын өнімнің сипаттамаларын алуға мүмкіндік бер- етін келесі заманауи әдістерді қолдана отырып, ылғалды анықтау - Эвлас-2М құрылғысымен, судың белсенділігін анықтау AQUALAB-4Е құрылғысымен, белсенді қышқылды анықтау рН метрмен жүргізілді.

МЕМСТ 7269-2015 бойынша субөнім-дердің органолептикалық көрсеткіштері анықталды. Сүбөнімдерінің балғындығын анықтау әдісі олардың сапасын сезім мүшелерімен органолептикалық бағалауға негізделген.

Кесте 1 – Ірі қара мал қарыны мен тор көзді қарынның физика-химиялық, минералдық, дәруменді және микробиологиялық көрсеткіштері

Көрсеткіштердің атауы, өлшем бірліктері	Қарын	Тор көзді қарын
Физикалық және химиялық көрсет-
кіштер:	13,66±0,20	15,14±0,22
- ақуыздың массалық үлесі	3,59±0,05	4,07±0,06
- майдың массалық үлесі	88,85±0,05	86,80±0,05
- ылғалдығы	0,58±0,02	0,52±0,03
- күлдің массалық үлесі	6,82	6,78
- рН
Дәрумендер:	Байқалмады	Байқалмады
- С, мг/100г	0,12±0,02	0,07±0,001
- Е, мг/100г	0,11±0,046	0,12±0,05
- В2, мг/100г	0,062±0,012	0,72±0,14
- В6, мг/100г	0,26±0,052	0,28±0,06
- В3, мг/100г	0,057±0,010	0,50±0,09
- В5, мг/100г
Минералды элементтер:	16,55±0,57	14,55±0,43
- кальций, мг/100 г	22,53±0,67	17,74±0,53
- калий, мг/100 г	81,97±2,45	64,71±1,94
- фосфор, мг/100 г	0,53±0,008	0,40±0,006
- хлор, %
Аминқышқылдарының құрамы, %:	0,77±0,31	1,43±0,57
Аргинин	0,74±0,25	0,75±0,25
Лизин	0,35±0,10	0,34±0,10
Тирозин	0,41±0,12	0,41±0,12
Фенилаланин	0,29±0,14	0,21±0,11
Гистидин	0,70±0,18	0,61±0,16
Лейцин+изолейцин	0,36±0,12	0,32±0,11
Метионин	1,27±0,51	1,42±0,57
Валин	1,23±0,32	1,34±0,35
Пролин	0,51±0,21	0,53±0,21
Треонин	0,71±0,18	0,60±0,15
Серин	0,92±0,24	0,92±0,24
Аланин	1,51±0,51	1,83±0,62
Глицин
Микробиологиялық көрсеткіштер:	7*103	5*103
- МАжФАМС,КҚБ/см3(г)	Байқалмады	Байқалмады
- БГКП (колиформдар) 0,01 г өнімде
- патогенді, оның ішінде 25 г өнімдегі	Байқалмады	Байқалмады
сальмонелла	Байқалмады	Байқалмады
- S.aureus в 0,1 г өнімде	Байқалмады	Байқалмады
- ашытқы, КҚБ /см3(г)	Байқалмады	Байқалмады
- зең, КҚБ /см3(г)

Нәтижелер және оларды талқылау

Технологиялық қасиеттерден басқа шикізаттың тағамдық құндылығы маңызды рөл атқарады. Осы мақсатта, оны анықтау үшін, қарын мен тор көзді қарынның құрамындағы минералды элементтердің мөлшеріне, вита-миндік және аминқышқылдық құрамына, сонымен қатар шикізаттың қауіпсіздігін сипаттайтын микробиологиялық көрсеткіштеріне зерттеулер Алматы технологиялық университеті «Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі ғылыми-зерттеу институтының» аккредиттелген сынақ зертханасында жүргізіді. 1-кестедегі мәліметтер біз зерттеген қарын мен тор көзді қарынның физика-химиялық және минералдық, аминқышқылдары мен дәрумендер көрсеткіштерінің нәтижелерін салыстырмалы талдау (1-кесте) тор көзді қарында ақуыз бен майдың

құрамы жоғары екенін, ал дәрумендерден В тобының мөлшері жоғары нәтиже көрсетті. Минералды элементтердің құрамы тор көзді қарынға қарағанда, қарында жоғары екені байқалды.

Ірі қара малдың субөнімдерінің құрамында жоғарыда аталған алмастырылмайтын аминқышқылдарының барлығы бар екенін анықталды. Жалпы аминқышқылдарының ең аз саны тор көзді қарында байқалды. Сондықтан, субөнімдердегі аминқышқылдарының құрамындағы ауытқулар салыстыру арқылы бағаланды. Микробиологиялық ластануы тор көзді қарында төмен болды.

Ірі қара малдың қарыны мен тор көзді қарынның технологиялық қасиеттері 2-кестеде берілген.

Кесте 2 - Сиыр қарыны мен тор көзді қарынның технологиялық қасиеттері

Атауы	Суды байланыстыру қабілеті, %	Ығысу күші, 102 Н/м	Ақуыз кол-лагені, %
Қарын	56,6±1,1	6,70±0,12	10,2±0,3
Тор көзді қарын	55,4±2,1	6,80±0,12	9,2±0,2

Тор көзді қарында суды байланыстыру қабілеті, ығысу күші және коллаген құрамы бойынша қарынмен салыстырғанда айтарлықтай өзгерістер байқалмады. Яғни, бұл тор көзді қарында барлық қасиеттері жағынан қарынға жақын болғандықтан, шикізат ретінде пайдалануға болатыны дәлелденген.

Құрамында коллаген бар сиыр қарынын табиғи түрінде қолданған кезде, беріктік сипаттамалары жоғары, сонымен қатар ерекше иісі мен дәмі бар, бұл оны шикізат түрінде пайдалануды қиындатады. Осыған байланысты, шырышты субөнімдерді ұтымды пайдалану үшін функционалдық және технология-лық қасиеттерін жақсарту мақсатында оларды жұмсарту және ерекше иістерді жою техноло-гиясын жасау қажет. Осы қасиеттерді өзгерту үшін біз «Амиран» сүт зауыты дайындаған сүт өнеркәсібінің қалдық өнімі - сарысуды пайдалана отырып, өңдеу жұмыстарын жүргіздік. Сарысу қарынды маңызды витаминдермен және микроэлементтермен байытып, сапалық сипаттамаларын жақсартады, шикізаттың ерекше иісін жояды. Осы мақсатта, арақатынастары (қарын: сүт сарысуы, тор көзді қарын: сүт сарысуы) 1:1, 1:2, 1:3 құрайтын, 6 түрлі үлгі дайындалды. Жуып тазартылған үлгілер бөлме температурасында 6-16 сағат аралығында сарысу ерітіндісінде ұсталды.

Құрамында коллаген бар шикізаттың, жоғары беріктік сипаттамалары шикізатты өңдеуді жеңілдететін және сапасын жақсартатын модификациялау әдістерін қажет етеді.

Ірі қара мал қарынының белсенді қышқылдығы малдың қоңдылығы мен жасына байланысты екені белгілі. Зертеулер нәтижесінде, табиғи қарынның алғашқы белсенді қышқылдық (рН) мәні 6,8 құрады. Сарысудың әсерінен, яғни, сүт өнімінің жоғары қышқылдығының әсер ету нәтижесінде рН мәні - 5,2 деңгейіне дейін төмендеді (1-сурет).

Cурет – 1 Қарынды сарысумен өңдеу ұзақтығының белсенді қышқылдық рН мәніне әсері

Cурет – 2 Тор көзді қарынды сарысумен өңдеу ұзақтығының белсенді қышқылдық рН мәніне әсері

Сүт өнімінің жоғары қышқылдығының әсерінен тор көзді қарынның белсенді қышқылдығы (рН) 16 сағат ішінде 5,3-ке дейін төмендеді (2-сурет).

Сарысумен өңдеу процесінде қарын мен тор көзді карынның сынамаларының органо- лептикалық көрсеткіштері зерттелді (3, 4-суреттер).

Қарынның сынақ үлгілерінің консистен-циясын сипаттайтын профильдер 3-суретте көрсетілген.

Cурет – 3 Қарынның сынақ үлгілерінің консистенциясын сипаттайтын профильдер

Тор көзді қарынның сынақ үлгілерінің консистенциясын сипаттайтын профильдер 4-суретте көрсетілген.

Сурет – 4 Тор көзді қарынның сынақ үлгілерінің консистенциясын сипаттайтын профильдер

Алынған деректер көрсеткендей, 1-үлгіде сарысуда 6 сағат тұрған қарын мен тор көзді қарында айтарлықтай өзгерістер болмады, ал 2-үлгіде 12 сағат тұрған қарын мен тор көзді қарынның ерекше иісі жоғалып және жұмсарып ақ түске айналды. Сарысуда болатын органикалық қышқылдар 12-16 сағат ішінде қарын мен тор көзді қарынның түссізденуіне және дезодорациясына ықпал ету арқылы олардың иісін жоюға алып келді.

3 үлгіде 16 сағат ішінде қарын мен тор көзді қарынның бетінде сарысу қышқылдарының әсерінен болатын процестердің күшеюіне байланысты ыдырау байқалды.

Алынған нәтижелер, органолептикалық қасиеттерді (иіс, түс, консистенция) өзгерту үшін қарын мен тор көзді қарынды сарысумен өңдеудің оңтайлы параметрлерін таңдауға мүмкіндік берді. Яғни, қарын мен торкөзді қарынның сарысуға қатынасы 1:2, өңдеу ұзақтығы 12 сағатты құрады. Берілген деректерді талдай отырып, өңделген қарынның сапалық сипаттамаларына сарысу оң әсер етеді деп айта аламыз.

Алынған өнімді азық-түлік ретінде немесе қосымша тартылған ет өнімдерінің техноло-гиясында қолдануға болады. Фермент-телген қарынды термиялық өңдеу 65-700С-та 1,5 сағатты құрады. Қарынды сарысумен өңдеу функционалдық және технологиялық жағынан оң нәтиже көрсетті. Себебі, сарысу қарындағы микрофлораны тоқтатып және оның ластануын азайтты. Эксперименттің келесі кезеңінде, тер-миялық өңдеуден кейін оның сақтау мерзімін анықтау мақсатында 40С температурада, вакуум пакетке салынып, салқындату камерасына қойылды. Сақтау мерзімі 10 күнді құрады.

Қорытынды

Жүргізілген зерттеулер негізінде сиыр қарынын сарысу ерітіндісінде өңдеу техноло-гиясы ұсынылды. Қатты шикізатты жұмсарту

үшін ұсынылған әдістердің ішінде құрамында коллаген бар өнімдерді өңдеудің биотехноло-гиялық әдісі маңызды рөл атқарды.

Өңдеу әдісі органолептикалық және технологиялық қасиеттері жоғары өнім алуға мүмкіндік береді. Осылайша, эксперименттік зерттеулер нәтижесінде биотехнологиялық әдістерді қолдану арқылы ірі қара мал қарынын жұмсартудың және тазартудың оңтайлы режимінің технологиялық параметрлері мен сақтау мерзімі анықталды. Қарынды сарысумен өңдеу функционалдық және технология-лық жағынан оң нәтиже көрсетті. Модифика-цияланған қарынды вакуум пакетте 40С температурада, 10-12 тәулік сақтауға болатыны анықталды.

Сарысуды ірі қара мал қарынын өңдеу мақсатында қолданылуы ғылыми негізделді және тәжірибе жүзінде дәлелденді.

Қаржыландыру көзі

Ұсынылған зерттеулер Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы Министрлігі қаржыландыратын BR10764970 «Дайын өнімнің ассортиментін кеңейту және шикізат бірлігінен шығу, сондай-ақ өнім өнді-рісіндегі қалдықтар үлесін азайту мақсатында ауыл шаруашылығы шикізатын терең қайта өңдеудің ғылымды қажетсінетін технология-ларын әзірлеу» 2021-2023 жылдарға арналған бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру шеңберінде орындалды.

ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

• 1.    Abattoir By-Product Utilization for Sustainable M eat Industry: A Review / Irshad A. [et. al.] // Journal of Animal Production Advances. – 2015. – Vol.5(6). – P.681-696.

• 2.    Насонова В.В. Перспективные пути использования субпродуктов // Теория и практика переработки мяса. – 2018. – № 3(3) – С.64-73.

• 3.    Тарасова И.В., Ребезов М.Б., Переходова Е.А., Косолапова А.С., Зинина О.В. Оценка показателей качества полуфабрикатов мясных рубленых с биомодифицированным сырьем // Молодой ученый. – 2014. – № 8 – С.279-281.

• 4.    Баженова Б.А. Научное обоснование и разработка инновационных технологий продуктов из мяса яков и лошадей Бурятского экотипа: Автореферат дис. докт. техн. наук. – Улан-Удэ, ВСГУТУ, 2014. – 32с.

• 5.    The Potential of Animal By-products in Food Systems: Production, Prospects and Challenges / Alao B.O. [et. al.] // Sustainability (Switzerland). – 2017. – Vol.9(7). – 1089p.

• 6.    Targeting the Pains of Food Insecurity and Malnutrition Among Internally Displaced Persons with Nutrient Synergy and Analgesics in Organ Meat / Fayemi P.O. [et. al.] // Food Research International. – 2016. – Vol.104. – P.48-58.

• 7.    Антипова Л.В. Основы рационального использования вторичного коллагенсодержащего сырья мясной промышленности: Монография – Воронеж, ВГТА, 2012. – 248с.

• 8.    Патшина М.В. Разработка технологии вареных мясных продуктов с использованием коллагенового полуфабриката из свиной шкурки: Авторефарат дис. канд. техн. наук. – Кемерово, КемТИПП, 2013. – 22с.

• 9.    Influence of Fat Content on Physicochemical and Oxidative Stability of Foal Liver Pate / Lorenzo J.M. [et. al.] // Meat Science. – 2013. – Vol.95(2). – P.330-335.

• 10.    Намсараева З.М., Хамнаева Н.И. Использование функциональных соусов на предприятиях питания // Успехи современного естествознания. – 2014. – №11 – С.65-67.

• 11.    By-Products. Encyclopedia of Meat Sciences, 2nd ed. / Ockerman H.W. [et. al.] // Academic Press: Amsterdam. – 2011. – P.104-112.

• 12.    Dried tripe flakes and process for preparing the same / Hamano H. // American Patent US4851249 MKI А 23 L 1/311. – 1989.

• 13.    Углов В.А., Шелепов В.Г., Бородай Е.В., Слепчук В.А. Перспективы использования вторичных ресурсов мясоперерабатывающих отраслей на основе патентных исследований // Инновации и продовольственная безопасность. – 2020. – Т.3. – C.39-46.

• 14.    Будаева А.Е., Баженова Б.А., Мадагаев Ф.А. Пищевая ценность субпродуктов яка // Вестник ВСГУТУ. – 2012. – № 3(37). – 74c.

• 15.    Семенова А.А., Козырев И.В., Миттельш-тейн Т.М. Межгосударственный стандарт ГОСТ 32244-2013 «Субпродукты мясные обработанные» // Все о мясе. – 2015. – №2. – С.18–20.

• 16.    Тарасова И.В., Ребезов М.Б., Переходова Е.А., Косолапова А.С., Зинина О.В. Оценка показателей качества полуфабрикатов мясных рубленых с биомодифицированным сырьем // Молодой ученый. – 2014. – №8 – С.279–281.

• 17.    Титов Е.И., Апраксина С.К., Литвинова Е.В. Влияние биомодификации на свойства коллагенсодержащего сырья // Инновации и инвестиции. – 2015. – №6 – С.196–199.

• 18.    Method for preparing beef stomach (tripe) and large intestines by incorporating hizikia fusiforme and salicornia herbacea / Kim K. [et. al.] // Korean Patent WO2011149155. – 2011.

• 19.    Knowledge Attitudes and Practices Study on Offal Consumption among the Somali Population [Electronic resource] / Masese L. [et. al.] – Access mode: http://www.ennonline.net/fex/41/knowledge . – Date of application: 07.06.2018.

• 20.    Influence of Fat Content on Physicochemical and Oxidative Stability of Foal Liver Pate / Lorenzo J.M. [et. al.] // Meat Science. – 2013. – Vol.95(2) – PР.330-335.

• 21.    Evaluation of protein structural changes and water mobility in chicken liver paste batters prepared with plant oil substituting pork back-fat combined with pre-emulsification / Xiong G. [et. al.] // Food Chemistry. – 2016. – Vol.196 – PР.388-395.

• 22.    Tripe-bleaching composition / Michael D.M. [et. al.] // American Patent US7470444. – 2007.

• 23.    Алиев С.А., Салаватулина Р.М. Использование молочных белков при производстве мясных продуктов // Обзорная информация, серия «Мясная промышленность» – М.: ЦНИИТЭИ

  мясомолпром. – 1981. – 50 С.

• 24.    Шипулин В.И., Лайкова Е.П., Аникеев Д.В., Нестеренко А.И. Целесообразность и перспективность разработки технологии и проектирования рецептур мясопродуктов функциональной направленности // Сборник научных трудов СевКавГТУ. Серия «Продовольствие». – 2007. – №3.-С.186-188.

• 25.    Лукьянов А.Г. Новейшие технологии в мясной промышленности - немецкие пищевые добавки и специи // Мясная индустрия. – 1998. – №4. – C.31.