Sport trenirovkasini tashkil qilish asoslari

Sport natijalari to`xtab qolmaydi, musobaqalarda keskinlashib borayotgan raqobat yuksak mahoratli sportchilar tarkibini kengaytirish, ommaviy sportdan professional sportga o`tish sur`atini jadallashtirish zaruriyatini tug`dirmoqda. Mazkur muammolar yechimi, o`z navbatida, xalqaro mezonlarga mos o`quv adabiyotlarini yaratish, malakali kadrlarni tayyorlash, yosh sporchilarni trenirovka qilishlari uchun sharoitlarni to’g’irlash bilan bog`liqdir.

Sport - bu ruhiyatni “charxlovchi”, kayfiyatni ko`taruvchi, insonni jismonan, ma`nan va ruhan shakllantiruvchi, uning “ichki” va “tashqi” madaniyatini takomillashtirib boruvchi, insoniyatga cheksiz quvonch hadya etuvchi zamonaviy, o`ta ommaviy ijtimoiy harakatdir. Demak, sport chuqur ma`noli ko`p qirrali ijtimoiy omildir. “Sport” va “sport trenirovkasi” atamalari pirovardida “musobaqaga tayyorgarlik”, “musobaqa jarayoni”, “musobaqa faoliyati” tushunchalarini anglatadi

“Trenirovka” atamasi inglizcha so`z bo`lib, o`zbek tilida “mashq qilish”, “charxlash” ma`nosini bildiradi. Ushbu atama turli sohalarda qo`llaniladi. Masalan, “aqliy (intellektual) trenirovka”, “jismoniy trenirovka”, “gipoksik trenirovka”, “hayvonlar trenirovkasi” tushunchalari amaliyotda keng o`z aksini topgan.

Sport trenirovkasi jismoniy, ruhiy va funksional imkoniyatlarni “to`lqinsimon” prinsipda oshirib borish, texnik-taktik mahoratni shakllantirish, belgilangan musobaqa sikllarida sportchini yuksak “sport formasi” bilan ta`minlash va shu musobaqalarda foydali natija ko`rsatishga “mas`ul” uzoq muddatli pedagogik jarayondir. Sport keng ma`noda musobaqa faoliyati, unga maxsus tayyorgarlik ko`rish shu yo`nalish bilan bog`liq bo`lgan ijtimoiy-iqtisodiy, ma`naviy-ahloqiy, madaniy-maishiy, jismoniy va psixo-funksional, texnik va taktik jarayonlarni o`z ichiga oladi. “Sport” tushunchasining mohiyati insonni jamiyki to`siq va qiyinchiliklarni yengib o`z imkoniyatlari chegarasini yanada kengaytirishga qaratilgan intilishidan iborat.

Sport amaliyotida “sport trenirovkasi” atamasi “sport tayyorgarligi” atamasi bilan mantiqan yaqin bo`lsa-da, ular bir-biridan tubdan farq qiladi. “Sport tayyorgarligi” tushunchasi keng qamrovli ma`noga ega bo`lib, sportchini jamiyki faoliyatini (uyqu, trenirovka, ovqatlanish, tibbiy profilaktika va hokazo) musobaqaga tayyorlashga qaratilgan jarayondir. “Sport trenirovkasi” esa bir maqsadga yo`naltirilgan jarayondir va nisbatan torroq ma`noni anglatadi. Muntazam sport trenirovkasi natijasida insonning harakat faoliyati shakllanib boradi, yangi harakat shakllari vujudga keladi, hayotiy zarur harakat malakalari ko`nikmalari takomillashadi, psixik sifatlar sayqal topadi. Muayyan sport turiga xos harakat malakalari mukammallashadi.

Shulardan kelib chiqib Sport trenirovkasi prinsplariga to’xtalamiz.

Sport trenirovkasi prinsiplari - Sport trenirovkasi jarayoni ma`lum prinsiplar (tamoyillar), tartib-qoida, ilmiy va uslubiy qonuniyatlar asosida amalga oshiriladi.Ushbu qonuniyatlar sportchi tayyorlash tizimini bir tartibda, to`g`ri va samarali tashkil qilishda asosiy omil bo`lib hisoblanadi.Sport trenirovkasining prinsiplari jamiyki tarbiya va o`rgatish jarayonida umumpedagogik-didaktik prinsiplarga asoslanadi. Lekin sport trenirovkasi davomida qo`llaniladigan shiddatli, og`ir va davomli mashqlar ushbu prinsiplarga alohida e`tibor qaratishni taqozo etadi. Chunki bu holat shug`ullanuvchilar organizmini to`g`ri taraqqiy ettirish, ularning psixofunksional imkoniyatlarini ehtiyotkorlik bilan kengaytirishga qaratiladi.Sport nazariyasi va amaliyotida quyidagi asosiy prinsiplar qo`llaniladi: onglilik va faollik, “imkonbop” va individuallashtirish, muntazamlilik, ko`rgazmali, “o`stira borish”(progressivlashtirish).

Onglilik va faollilik prinsipi o`quv-trenirovka jarayonida bosqichma-bosqich qo`yiladigan barcha maqsadlarga erishish, o`yin malakalarini o`zlashtirish va takomillashtirishga qaratilgan muhim shartlardan biridir.O`quv trenirovka topshiriqlarini (yuklamani) shug`ullanuvchi imkoniyatiga mos tarzda berish (imkonbop) va individuallashtirish prinsipi. Ushbu prinsip – beriladigan barcha trenirovka topshiriqlari shug`ullanuvchini yoshi, jinsi, tayyorgarligi va individual xususiyatlariga mos bo`lishini taqozo etadi.Muntazamlilik prinsipi ko`p yillik o`quv-trenirovka jarayonida mashg`ulot uzluksizligini ta`minlashda, mashg`ulotdan mashg`ulotga talabalar darajasini oshirib borishni maqsad qilib qo`yadi.“O`stirib borish” (progressivlashtirish) prinsipi. O’quv-trenirovka jarayonida mashg`ulot topshiriqlarini murakkablashtirib borish, yuklama hajmi va shiddatini oshirib borish, mahoratni yangi bosqichlarga olib chiqishni taqozo etadi.Ko`rgazmali prinsip barcha prinsiplarni samarali qo`llash va maqsadga muvofiq natijaga erishishda alohida ahamiyat kasb etadi. Shuni ham ta`kidlab qo`yish o`rinliki, yuqorida qayd etilgan barcha prinsiplar quyidagi didaktik tartib-qoidalar asosida qo’llanilishi zarur:

• •    oddiydan- murakkabga;

• •    o`zlashtirilgandan-o`zlashtirilmaganga;

• •    osondan-qiyinga.

Sport trenirovkasi qonuniyatlari

Muhokama etilgan prinsiplar sport trenirovkasining qonuniyatlariga mos bo`lishi shu jarayonni samarali tashkil qilinishiga imkon yaratadi. Sport trenirovkasi quyidagi qonuniyatlar asosida olib boriladi: “Yuqori natijalarga yo`naltirish”, “Umumiy va maxsus tayyorgarlik birligini ta`minlash”, “Trenirovka mashg`ulotlarining uzluksizligi”, “Yuklamani asta-sekin va maksimal tarzda oshirish”, “Yuklamani to’lqinsimon tarzda qo`llash (o`zgartirib borish)”, “Trenirovka jarayonini qaytalanish (sikl) asosida tashkil qilish”. Yuqori natijalarga yo`naltirish O`quv-trenirovka jarayonining bosh maqsadi sportchilarni musobaqaga yuqori“ sport formasi” darajasida tayyorlash va ushbu musobaqada yuqori sport natijasiga erishish imkoniyatini yaratish. Demak, muntazam, uzluksiz o’tkaziladigan mashg`ulotlar davomida qo`yiladigan strategik vazifa sportchini yuqori natijalarga yo`naltirish bilan bog`liq.

Trenirovka mashg`ulotlarining uzluksizligi

Trenirovka jarayonida uchraydigan turli tanaffuslar sportchi va trenerning oldiga qo`ygan maqsadini yo`q qilishga olib keladi. Shuning uchun ko`p yillik trenirovka jarayonida muntazamlilikni uzilishi, turli tanaffuslarni ro`y berishga yo`l qo`ymasdan, uni uzluksizligini ta`mintash kerak. Lekin ushbu uzluksizlik trenirovka yuklamasini dam olish, ish qobiliyatini tiklash bilan almashinib turishi asosida amalga oshirilishi kerak.

Yuklamani asta-sekin va maksimal tarzda o`stirib boorish.

Aynan shu qonuniyat badmintonchilarning barcha kuch-imkoniyatlarini musobaqa vaqtida safarbar qilishga qaratilgan. Buning uchun ko`p yillik trenirovka jarayoni davomida jismoniy, texnik-taktik tayyorgarlikka oid vazifalar, topshiriqlar va mashqlar asta-sekin “osondan-qiyinga”, “oddiydan-murakkabga”, “o`zlashtirilgandan-o’zlashtirilmaganga” tartibi asosida maksimal hajm va shiddat darajasida ijro etiladi.

Yuklamani to’lqinsimon oshirish.

Ko`p yillik trenirovka jarayonida yuklama to’lqinsimon tarzda oshirib borilishilozim. Bu qonuniyat organizmni yuklamadan so`ng tiklanish muddatiga charchoq asoratlarini “yo`qolish” vaqtiga bog`liq bo`ladi. Shuning uchun yuklama bilan damolish, yuklama bilan organizmni tiklovchi mashq-tadbirlarni muvofiq va samarali qo’llanilishi alohida ahamiyatga ega.

Trenirovka jarayonining qaytalanishi (siklliyligi).

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

• 1.     U.Z.Salimov, A.A.Pulatov, Sh.A.Pulatov - Tennis. O`quv uslubiy

  qo’llanma. Toshkent-2017, 131 b.

• 2.      John Edwards - Badminton. Technique, tactics, training. The

  Crowood Press Ltd 2014. – 96 p.

• 3.     Bemd-Volker Brahms - Badminton Handbook. Training, tactics,

  competition. Maidenhead: Meyer and Meyer Sport (UK) Ltd., 2014. -400 p.

• 4.      F.Atabekov Badminton. Darslik : - Toshkent-2021      Elektron

saytlar

"Экономика и социум" №9(88) 2021