Табиатшунослик фанини ўқитиш узвийлигини ва узлуксизлигини таъминлашни такомиллаштириш методикалар натижалари тахлили ва уларнинг самарадорлик даражаси

Бошланғич таълим талабларига “Табиатшунослик” фанини ўқитиш ва ўргатиш ҳамиша долзарб масалала бўлганлиги туфайли мазкур илмий-тадқиқот ишимиздан кўзланган якуний натижаларнинг ҳозирги давр талаблари даражасида эканлигини исботлаш мақсадида тажриба-синов ишларимизни олдиндан белгиланган аниқ режа асосида ташкиллаштиришга ҳаракат қилдик ва қуйидаги саволномалар бўйича сўровнома олдик.

Мақсаддан келиб чиқиб, таъкидловчи тажриба синов ишларнинг ташкил этиш учун қуйидаги вазифалар белгилаб олинди.

• 1.    Табиташунослик (Табиатшунослик ва уни ўқитиш методикаси кейинги ўрниларда матин ичида “Табиташунослик ва уни ўқитиш методикаси” деб аталади) дарсларни ташкил этишнинг ҳозирги холатини аниқлаш.

• 2.    “Табиташунослик ва уни ўқитиш методикаси” дарсларида ўқитувчининг фаолияти –уларнинг дарсни ташкил қилиши, методлари, усуллари ва воситаларини қўллаш имкониятларни кузатиш ва ўрганиш.

• 3.    “Табиатшунослик ва уни ўқитиш методикаси” ўқув фанидан ДТС, дастур ва дарсликлар ўртасида узвийликни тахлил қилиш.

• 4.    “Табиатшунослик ва уни ўқитиш методикаси” ўқув фани таълими методикалари орасида узвийликнинг мавжудлигини ўрангиш.

• 5.    Сиз ўқитётган “Табиатшунослик ва уни ўқитиш методикаси” ўқув фани билан Бошланғич синф “Табиатшунослик” фани ўртасида узвийлик таъминлаганлигини тахлил қилиш.

• 6.    Табиатшунослик ва уни ўқитиш методикаси” ўқув фани мазмуни узвийлиги таъминланлиги бўйича фикр-мулоҳозаларини сухбат анкета сўровномалар ёрдамида аниқлаш.

Таъкидловчи тажриба-синов ишлари тадқиқот муоммасининг долзарблиги, у билан боғлиқ омилларнинг аниқлаш ва ечимини топишда муҳим босқич бўлиб ҳисобланади. Тажриба синов ўтказилаётган таълим муассаларининг бошланғич таълим йўналишларида “Табиатшунослик ва уни ўқитиш методикаси” ўқув жараёни, ўқитувчи фаолияти, дарсда қўлланилаётган усул ва воситалари, ДТС ўқув режа дастурлар ўқитишнинг дидактик имкониятлари узвийлиги ва узлуксизлиги борасидаги фикр-мулоҳазаларини ўрганилди ва таҳлил қилинди. Фанни ўқитишнинг узвийлиги ва узлуксизлиги кўрстакичлари синовдан ўтказилди ва ўқитиш узвийлиги ва узлуксизлиги оширишга тўсқинлик қилаётган омиллар аниқланди.

Ушбу кўрсаткичлар ва баҳолаш мезонлари орқали тажриба-синов ишлари олиб борилди ва у илк танлаб олинган гуруҳларда синовдан ўтказилди. Унинг натижалари қуйидаги жадвалда келтирилди.Талабаларнинг таълим сифатини бошқаришга тайёрлик даражасининг тажриба бошида ва тажриба охиридаги натижаларини таққословчи жадвални келтирамиз (натижалар баҳолаш кўрсаткичларига нисбатан фоиз ҳисобида)

1-жадвал

Тажриба бошида ва якунида табиатшунослик фанини ўқитиш узвийлигини ва узлуксизлигини таъминлашни такомиллаштириш самарадорлигини аниқлаш кўрсаткичлари

ОТМ	Гуруҳлар	Талабалар сони	Ўзлаштириш даражалари
			Юқори		Ўрта		Паст
			Т.бош. Т.як.		Т.бош. Т.як.		Т.бош. Т.як.
Тошкент давлат педагогика университети	Тажриба гуруҳи	40 нафар	15	22	14	15	11	3
	Назорат гуруҳи	39 нафар	14	14	13	14	12	11
Жиззах давлат педагогика институти	Тажриба гуруҳи	48 нафар	17	29	17	19	14	3
	Назорат гуруҳи	43 нафар	15	16	15	16	13	11
Тошкент вилояти Чирчиқ давлат	Тажриба гуруҳи	38 нафар	13	20	13	15	12	3
педагогика институти	Назорат гуруҳи	37 нафар	13	14	12	13	12	10
Жами:	Тажриба гуруҳи	126 нафар	45	68	44	49	37	9
	Назорат гуруҳи	119 нафар	42	44	40	43	37	32

Ўтказилган тажриба-синов натижаларига асосланган ҳолда талабаларда табиатшунослик фанини ўқитиш узвийлигини ва узлуксизлигини таъминлашни такомиллаштириш самарадорлик даражасини аниқлаш юзасидан ўтказилган тажриба-синов натижалари бўйича тажриба ва назорат гуруҳларидаги ўртача ўзлаштиришларини Стьюдент ва Пирсоннинг χ2 математик-статистика методи ёрдамида таҳлил этдик. Тажриба-синовда жами 245 нафар талабалар қатнашиб, тажриба гуруҳида 126 нафарни ва назорат гуруҳида 119 нафарни ташкил этди.

Масаланинг қисқача моҳияти қуйидагилардан иборат: иккита бош тўплам берилган бўлсин. Бири тажриба гуруҳидаги талабалар билимининг ўртача баллари, иккинчиси эса назорат гуруҳи талабалари билимининг ўртача баллари. Баҳолар нормал тақсимотга эга деб ҳисобланади. Бундай фараз ўринлидир, чунки нормал тақсимотга яқинлашиш шартлари содда бўлиб, улар бажарилади.

Юқоридаги жадвалга асосан талабаларнинг тажриба ва назорат гуруҳларидаги ўзлаштиришлари самарадорлигини кўрсатувчи Н 1 гипотеза ва унга зид бўлган Н 0 гипотеза танланади.

Юқоридаги жадвал кўрсаткичларига асосланган ҳолда талабаларда табиатшунослик фанини ўқитиш узвийлигини ва узлуксизлигини таъминлашни такомиллаштириш самарадорлик даражаси натижаларини қуйидаги жадвалда акс эттирамиз:

2-жадвал

Тажриба бошида талабаларда табиатшунослик фанини ўқитиш узвийлигини ва узлуксизлигини таъминлашни такомиллаштириш самарадорлик даражаси

Гуруҳлар	Респондент лар сони	Ўзлаштириш даражалари
		Юқори	Ўрта	Паст
Тажриба гуруҳи	126	45	44	37
Назорат гуруҳи	119	42	40	37

Тажриба гуруҳидаги ўзлаштириш кўрсаткичлари ва талабалар сонини мос равишда X i n i лар ва шу каби назорат гуруҳидагини эса Y j m j лар орқали белгилаб олиб, қуйидаги статистик гуруҳланган вариацион қаторларга эга бўламиз, шунингдек, юқори кўрсаткични 3 балл билан, ўрта кўрсаткични эса 2 балл билан ва паст кўрсаткични 1 балл билан белгилаймиз.

Тажриба гуруҳидаги ўзлаштириш кўрсаткичлари:

Xi     3;    2;1;

ⁿ =Е n_i 126

i 1

n     45;  44;37;

Назорат гуруҳидаги ўзлаштириш кўрсаткичлари:

Yi      3;     2;1;

m= m 119

j 1

m    42;  40;37;

Бу танланмаларга мос келган диаграмма қуйидагича кўринишни олади:

1-расм. Тажриба бошида

Статистик таҳлил ўтказишни қулайлаштириш мақсадида юқоридаги вариацион қаторлардан ni ва nj такрорийлик (частота)ларни мос статистик эҳтимоллик nm формулалари pi     ва qj        асосида ҳисоблаймиз.

nm

X i      3;      2;     1; n    0,36;  0,35; 0,29;	3 P i   1 i 1
Y j      3;      2;      1; m    0,35;  0,34;  0,31;	3 q j   1 j 1

Статистик таҳлилни тажриба ва назорат гуруҳидаги натижалар бўйича ўртача ўзлаштиришларини ҳисоблаб, қиёслашдан бошлаймиз. Ўртача ўзлаштириш кўрсаткичлари қуйидаги натижаларни берди: n 3

X     PX   0,36 3  0,35 2  0,29 1  1,08 0,70  0,29  2,07

i 1

Фоизда X %

^{, 7} 100%  69%

Y m 3q Y   0,35 3 0,34 2 0,31 1  1,05 0,68 0,312,04

j 1

.          -2.04

Фоизда Y %    ^,   100%68%

Демак, тажриба ва назорат гуруҳида талабаларнинг ўртача ўзлаштириши (69 – 68) % 1 % га фарқ қилар экан. Бу эса ўз навбатида ^69%  1 02 баробар ортиқлигини

68% англатади. Бундан кўриниб турибдики, самарадорликка эришиш учун бу жуда паст кўрсаткич. Демак, тажриба бошида ҳеч қандай самарадорликка эришилмаган.

Энди    талабаларда табиатшунослик    фанини ўқитиш узвийлигини ва узлуксизлигини таъминлашни такомиллаштиришнинг тажриба якунида қандай натижаларга эришилганини кўриб чиқамиз.

3-жадвал

Тажриба якунида талабаларда табиатшунослик фанини ўқитиш узвийлигини ва узлуксизлигини таъминлашни такомиллаштириш самарадорлик даражаси

Тажриба гуруҳидаги

X i      3;    2;   1;

n i      68;  49;  9;

Гуруҳлар	Респондент лар сони	Ўзлаштириш даражалари
		Юқори	Ўрта	Паст
Тажриба гуруҳи	126	68	49	9
Назорат гуруҳи	119	44	43	31

ўзлаштириш кўрсаткичлари:

n     ni126

• i 1

Назорат гуруҳидаги ўзлаштириш кўрсаткичлари:

Yi      3;     2;1;

m    m 119

j 1

m    44;   43;32;

Бу танланмаларга мос келган диаграмма қуйидагича кўринишни олади:

Статистик таҳлил ўтказишни қулайлаштириш мақсадида юқоридаги вариацион қаторлардан n i ва n j такрорийлик (частота)ларни мос статистик эҳтимоллик

формулалари p i			nm ва q j nm	асосида ҳисоблаймиз.
<	X i	3;	2;     1;	3 X P =1 i
	ni	0,54;	0,39; 0,07;	i =1
	Y j m j	3;	2;      1;	3
<		0,37;	0,36;  0,27;	i qj=1 j =1

Статистик таҳлилни тажриба ва назорат гуруҳидаги натижалар бўйича ўртача ўзлаштиришларини ҳисоблаб, қиёслашдан бошлаймиз. Ўртача ўзлаштириш кўрсаткичлари қуйидаги натижаларни берди: n 3

X     PX   0,54 3  0,39 2 0,07 1  1,62 0,78 0,07 2,47

ii i 1

—   2.47

Фоизда X%   , 7 100%  82,3% m3

Y =у q Y 0,37 3 + 0,36 2 +0,27 1  1,11+ 0,72 + 0,27  2,1

jj j1

Фоизда Y %   ^2,1 100%  70%

Демак, тажриба ва назорат гуруҳида талабаларнинг ўртача ўзлаштириши (82,3– 70) % 12,3 % га ошган. Бу эса ўз навбатида    ^82,3%   ₁₁₈ баробар ортиқлигини

70%   , англатади. Бунда яъни тажрибадан кейин самарадорликка эришилган.

Ўзлаштиришни аниқлаш жараёнида йўл қўйилиши мумкин бўлган хатоликларни аниқлаш мақсадида дастлаб ўртача квадратик ва стандарт хатоликларни аниқлаймиз. S ^{2 n 3} PX ²  (X)²   0,54 3²  0,39 2²  0,07 1²  2,47²   0,54 9  0,39 4  0,07 1  6,1009

xi

4,86  1,56  0,07  6,1009  6,49  6,1009  0,3891

S2 m 3q Y2  (Y)2   0,37 32  0,36 22  0,27 12  2,12   0,37 9  0,36 4 0,27 14,41

j 1

3,33 + 1,44 + 0,27 4,41  5,04  4,410,63

Стандарт хатоликлар эса:

S = V0,3891  0,62

S y — V0,63  0,79

Бундан, назорат гуруҳи стандарт хатолиги тажриба гуруҳи кўрсаткичларига нисбатан катта бўлди, яъни 0,79>0,62. Буни янада аниқроқ кўрсатиш мақсадида ҳар икки статистик танланма бўйича ўрта қиймат аниқликларини биз вариация коэффициентлари орқали, яъни C х ва C у формула орқали ҳисоблаймиз:

C x

S          0,62 100%    62%    62% x  100%

nx S

Cy     y 100% my

126 2,47   11,2 2,47   27,66

0,79 100%    79%     79%

119 2,1    10,9 2,1   22,89

2,24%  2%

3,45%  3%

Демак, тажриба гуруҳидаги ўртача ўзлаштириш кўрсаткичи аниқлиги назорат гуруҳидагидан бир бирликка фарқ қилар экан.

Энди икккита бош тўпламнинг номаълум ўрта қийматларига ўхшашлигини ҳисобга олиб Стьюдентнинг танланма мезони асосида нолинчи гипотезани текширамиз:

^H 0 ^: ц^цy

Шунга ас о са н қуйидаги ҳисоблашни бажарамиз:

T x , y

x y         2,47  2,1             0,37           0,37

S 2 Sy2     0,3891  0,63 V0,0031+ 0,0053 V0,0084  0,092

x y n m     126119

Стьюдент мезони асосида эркинлик даражасини қуйидаги формула орқали ҳисоблаймиз:

K х , у

(0,0031  0,0053)2

(0,0031)2   (0,0053)2

0,00007 1

(0,0084)2

0,000071

0,0000096 0,000028  0,000000077 0,00000024  0,00000032

220,5

ушбу эҳтимоллик учун статистик аломатнинг қийматдорлик даражасини       0,05

деб олсак, у ҳолда р=1- =0,95 га ҳамда эркинлик даражаси k =220,5 га тенг.

Стьюдент функцияси тақсимот жадвалидан икки томонлама мезоннинг критик нуқтаси:

t (1 p ) ( k )    t (1 0,95) (220,5) t 0,975 (220,5)   1,96

Бундан кўриниб турибдики, статистиканинг танланма қиймати критик нуқтадан катта экан. Бундан Стьюдентнинг танланма мезони:

Т x,y = 4,02 > 1,96 га тенг.

Демак, бош ўртача қийматлар тенглиги ҳақидаги Н0 нолинчи гипотеза рад этилади. Буни   95  % ишончлилик билан айтиш мумкинки, тажриба-синов гуруҳларидаги ўртача ўзлаштириш кўрсаткичлари ҳар доим назорат гуруҳларидаги ўртача ўзлаштириш кўрсаткичларидан юқори бўлди ва улар ҳеч қачон устма-уст тушмайди.

Энди тажриба-синов гуруҳларидаги ва назорат гуруҳларидаги таълим услуби хилма-хил бўлган яъни фаразимизга зид бўлган ҳолни кўрамиз.

K 0 : F х = F у

Бунда иккита бош тўплам тақсимотини тақсимлаш бир-бирига тўғри келади.

Берилган α қийматдорлик даражасида Н 1 : - бош тўплам нормал тақсимланган деган гипотезани текшириш учун аввал назарий частоталарни кейин эса Пирсоннинг мувофиқлик критерийси - Хи-квадрат бўйича (1) ва (2) тизимлар асосида қуйидаги формула бўйича ҳисоблаймиз:

2       1     3 ( nm.-mn . )    3 ⁽ m j- n. ⁾²

Xn, m - X~ X

.

nm    m nm n

, j       II       , JI

Формула асосида X _n ² _{, m} :

2    (68 44)2   (49  43)2   (9  32)2   576  36529

n,m    68  44     49 43     9  32    112  9241

5,14 0,39 12,918,43

Ушбу мезон бўйича озодлик даражалари ν = 3 – 1 =2 га тенг, Хи-квадрат тақсимотининг жадвали бўйича критик нуқтани топамиз. р = 0,95 учун ишончлилик эҳтимоли t0,95(V) = t0,95(2) = 6 га тенг.

Бир томонлама критерий нолинчи гипотезани икки томонлама критерийга қараганда “қатъият билан” рад этгани учун ўнг томонлама критик соҳа қурамиз. Ўнг томонлама критик соҳа қуйидагига тенг.

X n ² , m = 18,43 > 6 = t 0,95

Бундан Хи-квадрат тақсимот критик нуқтадан катта бўлгани учун нолинчи гипотеза рад этилди.

Энди баҳолашнинг самарадорлик кўрсаткичини аниқлаш учун ишончли интервални топамиз:

t ^{S x} 1,96 ^0,62    1,96 ^0,62    1,2152  0,11

^{x 7} V n    ^,       126     ^,     11,2     11,2       ^,

S Х+tx

	t   S y   1,96 0,79   1,96 0,79   1,5484  0,14 y     7 V n    ,       119     ,     10,9    10,9      ,
га топсак:	тенг. Топилган натижалардан тажриба гуруҳи учун ишончли интервални

Sx кр             х тажриба гуруҳи учун:

2,47  0,11 а   2,47+0,11

2,36   а   2,58

Y+    Sy кр

n

1,96   а 2,24

Назорат гуруҳи учун ишончли интервал:

S

y кр            y

n

Буни геометрик тасвирласак:

2,58

2,36

Бундан х=0,05 қийматдорлик даражаси билан айтиш мумкинки, тажриба гуруҳидаги ўртача баҳолар кўрсаткичи назорат гуруҳидаги ўртача баҳолардан юқори ва оралиқ интерваллари устма-уст тушмаяпти. Демак, математик-статистик таҳлилга асосан, яхши натижага эришилгани маълум бўлди.

Юқоридаги натижаларга асосланиб тажриба-синов ишларининг сифат кўрсаткичларини ҳисоблаймиз.

Бизга маълум Х =2,47; Y =2,1;   A x   0,11; A _y  0,14 ; га тенг.

Бундан сифат кўрсатгичлари:

^К усб   ^{( Х} -Д x )    2,47 0,11   2,36   _1,05

усб ( Y + A _y )    2,1 + 0,14    2,24    ^{,    > 1;}

^К бдб ^{( Х} -A x ) ( Y -A y ) (2,47 0,11) (2,1 0,14) 2,36 1,96 0,40 > 0;

Олинган натижалардан ўқитиш самарадорлигини баҳолаш мезони бирдан катталиги ва билиш даражасини баҳолаш мезони нолдан катталигини кўриш мумкин. Бундан маълумки, тажриба гуруҳидаги ўзлаштириш назорат гуруҳидаги ўзлаштиришдан юқори экан.

Демак, талабаларда табиатшунослик фанини ўқитиш узвийлигини ва узлуксизлигини таъминлашни такомиллаштириш самарадорлик даражасини аниқлаш юзасидан ўтказилган тажриба-синов ишлари самарадор эканлиги статистик таҳлилдан маълум бўлди.

Тадқиқотнинг хулосалар аосида қуйидаги илмий амалий тавсияларни берамиз:

• 1 .“Табиатшунослик ва ўқитиш методкаси” ўқув фанни ўқитиш такомиллаштиришда ДТС ва малака талблари узвийлиги ва узлуксизлига алоҳида эътибор қаратиш;

• 2 .Ҳозирги кунда педагогика олий таълим муассасаларининг бошланғич таълим йўналишида ўқитилаётган “Табиатшунослик ва ўқитиш методкаси” ўқув фаннинг умумий ўрта таълим бошланғич синф “Табиатшунослик”ни ўқитиш билан боғликлиги ва бошланғич таълим бўйича малака ошириш курсларида ўқитиш эҳтиёжини инобатга олиш орқали узвийлиги ва узлуксизлигини тамоийлларига амал қилиш;

• 3 . Педагогика олий таълим муассасаларида “Табиатшунослик ва ўқитиш методкаси” ўқув фаннинг ўқитишда ўқув режадаги умумкасбий ва мутахассилик фанлар билан интегративлигни таъминлаш.

• 4 . “Табиатшунослик ва ўқитиш методкаси” ўқув фаннинг ўқитишда талабларнинг касбий фаолиятга тайёрлашда , ўқитиш самадорлигига эришишда назарий ва амалиёт бирлиги тамоийли қоидаси асосида тизимли ташкил этиш.

АДАБИЁТЛАР: