Uzluksiz ta’lim tizimida talabalarning analitik tafakkurini rivojlantirish imkoniyatlari

Mamlakatimizda 2019-yil 8-oktyabrda O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi ishlab chiqildi [1]. Mazkur konsepsiya oliy ta’lim tizimini ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlari extiyojlaridan kelib chiqqan holda, fan, ta’lim va ishlab chiqarishning mustahkam integratsiyasini ta’minlash asosida ta’lim sifatini yaxshilash, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash, ilmiy va innovatsion faoliyatni samarali tashkil etish, xalqaro hamkorlikni rivojlantirishni ko‘zda tutadi.

Respublikamizda yoshlar, xususan talaba-yoshlar mamlakat ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-mafkuraviy takomilining potensiali, uning kuch va quvvati sifatida baholanadi. Talaba-yoshlar davlatni himoya qilish, uning kadrlar zaxirasini ta’minlash, iqtisodiyotni o‘stirish, mamlakatni inqirozlardan asrash, uning ilmiy-texnik va innovatsion taraqqiyotini ta’minlashda bosh zaxira boylik va kuch hisoblanadi. Binobarin, butun mamlakat va jamiyatning kelgusi rivoji yoshlarda innovatsion ong shakllanganligi, ularni innovatsion jarayonlarga tortilganligiga bevosita bog‘liqdir.

Talabalik yillarida o‘quv-bilish faoliyatining rivojlanishi qator o‘ziga xosliklariga ega. Mazkur davrda o‘z-o‘zini tahlil etish qobiliyati va o‘zi haqidagi bilimlarni umumlashtirish, tizimlashtirish extiyojining oshib borishi kuzatiladi. O‘zini ma’lum bir ideallar bilan qiyoslash yuzaga keladi, o‘z-o‘zini tarbiyalash imkoniyati faollashadi. O‘spirinlik davridagi fikrlash uslubi shaxsiy-emotsionallik (intellektual his-tuyg‘ular faol rivojlanadi) bilan ajralib turadi.

Bu borada Imom al-Buxoriy ham ilm o‘rganishni yuqori darajaga qo‘yib, o‘z asarlarida quyidagi fikrlarni ilgari surib, “Kishi ilm bobida nafaqat o‘zidan yuqori yoki tengdoshlaridan, balki o‘zidan past bo‘lganlardan hadis olmaguncha, yetuk muxaddis bo‘la olmaydi”[2] deya ta’kidlaganlar. Imom Buxoriy ushbu fikri bilan o‘quv-bilish faoliyatining ijobiy motivlari ustoz-muallim tomonidan shakllantirilishiga urg‘u beradi.

Abu Nasr Forobiy esa, ko‘plab asarlarida bilish masalasiga katta e’tibor beradi. U bilishda ikki bosqichni - hissiy va aqliy bilishni farqlaydi hamda bilishda inson aqlining roliga ahamiyat beradi. Forobiy insonlarni ilmli bo‘lishga, o‘quvchining ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni va uning o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risida ibratli g‘oyalarni ilgari surgan. O‘qituvchi o‘quvchiga bilim beraman desa, o‘quvchi oldida haqiqatgo‘y bo‘lishi kerak, o‘zi fahm-farosatli bo‘lib, or-nomusini qadrlashi lozim, shogirdlariga nisbatan adolatli bo‘lishi, ko‘zlagan maqsadiga erishishida qat’iylik ko‘rsata bilishi va o‘rnak bo‘lmog‘i joiz, [3]- degan fikrlarni ilgari surgan.

Har bir faoliyatning o’z tuzilmasi mavjudligini inobatga olib o’quv-bilish faoliyatining tuzilmasiga to’xtalib o’tamiz.

O‘quv-bilish faoliyati tuzilmasi deganda, xilma-xil o‘zlashtiriladigan o‘quv materiallari, bilim, ko‘nikma va malakalar, intellektual faoliyat, o‘z o‘quv faoliyatini tashkil etish usullari yig‘indisini tushuniladi[4]. Demak, materiallarni o’zlashtirishda xilma –xillikka duch kelinishi kuzatiladi, ammo uni bilim, ko’nikma va malakalar orqali talaba faoliyatini tashkillash imkoniyati aniqlashadi.

Н.А.Киселевская “o‘quv-bilish faoliyati” tushunchasini “ma’lum bir hajmdagi bilim, ko‘nikma va malakalar, faoliyat turlari va xulq-atvor shakllarini ongli tarzda o‘zlashtirish maqsadi boshqariladigan inson xatti-harakatlari” sifatida talqin etadi[5]. Bu fikrlardan anglashilinadiki, talabaning xatti-harakatlari asosida ma’lumotlarni o’zlashtirish jarayonini amalga oshirish imkoni yengillashishi kuzatiladi.

M.G.Davletshin rahbarligida bu muammo yangicha ilmiy asosda o‘rganilgan. Uning fikricha, yoshlar har xil sohalar mazmuniga o‘zlarining ongli ravishda yondashuvlari orqali ularda ilm olishga nisbatan to‘g‘ri va oqilona tasavvurlar ertaroq hosil bo‘ladi [6]. Talabaning har bir sohaga ongli ravishda yondashuvlarlari ilm olish jarayonida to’g’ri yo’nalishni beradi.

F.I.Haydarovning fikricha, o‘quv motivlarining shakllanishi - bu bilimning kengayishi, o‘qish ko‘nikmasining shakllanishi bo‘lib, hayotda bilimning o‘rnini tushuntirishda kattalarning roli va o‘qituvchining ta’siri ko‘proqdir [7]. Manbalarga tayanib, amliyot natijalariga asoslanib ushbu fikrni o’rinli deya olamiz.

Sh.A.Do‘stmuhamedova o‘z izlanishlarida o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini boshqarishga ularda ijobiy motivlarni shakllantirish orqali erishish mumkinligini ta’kidlaydi[8]. Talabalarning o‘quv jarayonidagi ishtiroki va faolligining namoyon bo‘lishi - bu rivojlanib boruvchi, o‘zgaruvchan jarayon bo’lib, professor-o‘qituvchi yordamida talabalarning bilish faolligi quyi darajadan yuqori darajaga o‘tib boradi.

Insoniyat tomonidan yaratilgan barcha ixtirolar ularning olamdagi narsa va hodisalarni bilmaslikdan bilishga qarab, kam bilishdan tobora ko‘proq bilishga tomon bo‘lgan extiyojlari, qiziqishlari, hamisha intilib yashashga undagan va bu bilish jarayonining nima ekanligini to‘la anglab olish imkonini bergan.

Bilish nazariyasida ikki bosqich ajratib ko‘rsatiladi. Birinchi bosqich da his etish, idrok etish va tasavvur qilish orqali xissiy bilish aks etadi. Sezish turlari qancha ko‘p bo‘lsa, sezish organlari ham shuncha ko‘p ishtirok etadi. Pedagogik fanlarni o‘qitish jarayonida ulardan ikkitasi - ko‘rish va eshitish sezgisi ko‘proq harakatda bo‘ladi. Idrok etishda persepsiya qonuni amal qiladi: dastlab faqat obyekt haqidagi tasavvurlar aniqlanadi, keyin butun tafsilotlarini idrok etish bilan birlashadi. Mazkur qonun kirish darslarining mavzuli qismida umumiy tarzda tarixiy mavzular haqida dastlabki tasavvurlarni hosil qiladi. Keyingi darslarda esa mazkur mavzular bo‘yicha barcha bilimlar butun tafsilotlari bilan aniqlashadi. Tasavvur esa, esga tushirish asosida tashkillanadi yoki aks etadi. Ko‘proq tasavvurlar o‘tmish bilan kelajakka tegishli bo‘ladi. Xotirani rivojlantirishning asosiy usullariga - axborotni takrorlash, uni umumlashtirish kiradi.

Bilishning ikkinchi bosqichi aqliy bilish yoki mavhum tafakkur (fikrlash)dir. Aqliy yoki mantiqiy bilishning shakllari sifatida tushuncha, hukm, xulosa aks etadi. Fikrlash tasavvur, hayolot va orzular bilan turli ranglarda bo‘yaladi. Bilish ilmiy tildan, birinchi navbatda, qat’iy mavjud tushunchalardan foydalanish bilan bog‘liq. Shunday qilib, bilish jarayoni bilish predmeti turli qirralarining chuqur anglanish jarayoni va bir vaqtning o‘zida ilmiy til (tushuncha va atamalar)ning o‘zlashtirilishidir.

Talabalarning o‘quv-bilish jarayonlariga didaktik, kasbiy va ijtimoiy-psixologik moslashuvi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularni o‘qitishning oliy ta’lim tizimiga kirib kelishi, yangi - talabalik maqomiga ega bo‘lishi ularda mana shu makonga iloji boricha ko‘proq muvofiq kelish uchun unga mos xulq-atvor shakllarini tarkib toptirishni talab qiladi. Mazkur jarayon uzoq muddat davom etish tavsifiga ega bo’lib, bu esa ta’lim oluvchi shaxsida turli psixologik va fiziologik darajadagi zo‘riqishlarni yuzaga keltirishi mumkin, natijada talabaning faolligi susayadi va talaba nafaqat yangi xulq-atvor me’yorlarini o‘zlashtira oladi, balki kundalik faoliyatni ham muvafaqqiyatli amalga oshira olmay qoladi.

Oliy ta’limdagi ijtimoiy moslashuvning o‘ziga xosligi ayniqsa, o‘qitishning umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi hamda oliy ta’limdagi shakl, metod va usullari orasidagi tafovut natijasida vujudga keluvchi didaktik to‘siqning mavjudligida yaqqol namoyon bo‘ladi. O‘n ikki yillik majburiy ta’limdan ixtiyoriy ta’lim sharoitiga moslashish talabadan aniq pedagogik - psixologik yo‘nalganlikni talab qiladi.

Ma’lumki, oliy ta’lim muassasasiga ijtimoiy moslashuv murakkab, ko‘p qirrali hodisa bo‘lib, ta’lim olishni uchinchi bosqichining oxirida yakunlanadi. Mazkur jarayonda talabalarning ijtimoiy moslashuvi o‘zida ikkita muhim jihatni aks ettiradi: 1) kasbiy faoliyat soxasiga moslashuv: o‘quv faoliyatining tashkil etilishi, mazmuni, shart-sharoitlariga moslashish, o‘quv-ilmiy faoliyatda mustaqillik ko‘nikmasini shakllantirish; 2) ijtimoiy-psixologik moslashuv: talabaning ijtimoiy guruhga, undagi o‘zaro munosabatlarga moslashishi, o‘zining shaxsiy xulq- atvor uslubini yaratish.

Pedagogika oliy ta’lim muassasasi talabalarining ijtimoiy moslashuviga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni esa, uch guruhga ajratish mumkin: ijtimoiy, psixologik, pedagogik.

Ijtimoiy omillarga talabaning yoshi, uning ijtimoiy kelib chiqishi, ta’limning avvalgi bosqichida tugallagan o‘quv muassasasining turi kiradi. Psixologik omillar o‘z ichiga ham individual-psixologik, ham ijtimoiy- psixologik omillarni qamrab oladi: intellekt, yo‘nalganlik (orientatsiya), shaxsiy salohiyat, guruhda o‘z o‘rniga egalik. Ijtimoiy moslashuvga ta’sir ko‘rsatuvchi pedagogik omillarga oliy ta’lim muassasasi professor-o‘qituvchilarining pedagogik mahorat darajasi, universitet va fakultetda ijobiy-emotsional muhitning tashkil etilganligi, axboriy-metodik ta’minlanganlik kabilarni kiritish mumkin.

Muvafaqqiyatli ijtimoiy moslashuv uchun ham professor-o‘qituvchi, ham talaba tomonidan maqbul faoliyat yo‘nalishi, ya’ni birgalikdagi samarali faoliyat yo‘lga qo’yilishini talab etiladi. Talaba o‘zi uchun u yoki bu ta’limiy maqsadga erishish yo‘llarini izlashi va tanlay olishi kerak, professor-o‘qituvchidan esa mazkur holatda qo’llab- quvvatlovchi vazifasini bajarish talab etiladi.

Pedagogika oliy ta’lim muassasasi talabalarini ijtimoiy moslashtirish quyidagi bosqichli o‘zaro ta’sir asosida amalga oshadi:

• -    shaxslararo ta’sir:   Talabaning bu bosqichdagi moslashuvining

muvaffaqqiyatli kechishi uning, eng avvalo, akademik guruhga xos qadriyatlar va xulq-atvor me’yorlarini o‘zlashtirishi bilan bog‘liqdir;

• -    fakultetlararo ta’sir bosqichi: Bu bosqichdagi moslashuv fakultetdagi mavjud qadriyatlar tizimini, fakultet ma’muriyati, o‘qituvchi-professorlar bilan o‘zaro muloqot usullarini qabul qilish yoki qilmaslik bilan bog‘lik;

• -    oliy ta’lim muassasasi (OTM) bilan o‘zaro ta’sir bosqichi: Bu bosqichda talaba pedagogika oliy ta’lim muassasasiga xos qadriyatlar, me’yorlarni o‘zlashtiradi;

• -    kasbiy-qadriyatli bosqich: Bunda talabaning pedagogik qadriyatlarni o‘zlashtirish jarayoni yuzaga keladi.

• -    hissiy-yo‘naltirilgan

• -    jarayonli

• -    nazorat-baholovchi jarayonlarni qamrab oladi.

• -    Shunga muvofiq, o‘quv faoliyatida quyidagi asosiy tarkibiy qismlar aniqlanadi:

• -    motivlar va o‘quv vazifalari

• -    o‘quv xarakatlari, talabalarning xarakatlarini nazorat qilish

• -    baholash

Demak, pedagogik-psixologik adabiyotlar tahlili hamda amaliyot bilan bog’liqlik jihatlari talabalarda o‘quv-bilish faolligining namoyon bo‘lishi rivojlanib boruvchi, o‘zgaruvchan jarayon ekanligini ko‘rsatadi. Bu esa, bilish faolligining ijodiy faollik darajasiga ko‘tarilishi talabalarning analitik tafakkurini rivojlantirish imkonini beradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

• 1.    O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-oktyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5847-sonli Farmoni / “Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi”, 09.10.2019   y.,   06/19/5847/3887-son;   30.04.2020   y.,

  06/20/5987/0521-son. (9-b.)

• 2.    Abu Rayxon Beruniy. Tarayxalar (Javohirot kitobidan). - T.: Meros, 1991. - 47 b

• 3.    Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. - Toshkent: A.Qodiriy nomidagi nashriyot, 1993. - 224 b.

• 4.    Митяева А.М. Развитие индувидуалныx стилей учебной деятелности студентов в вузе. - Орел: Картуш, 2015. - 175 с.

• 5.    Киселевская Н.А. Стили Саморегулясии учебной деятелноци и их формирований и студентов вуза. - Иркутск: ВСГАО 2013. - 124 с.

• 6.    Davletshin M.G. Tanlangan ilmiy ishlar to‘plami. -T., 2008. - 81 b.

• 7.    Xaydarov F.I. O‘quv faoliyati motivatsiyasi. - T.: Fan, 2005. – 122 b.

• 8.    Do’stmuxamedova Sh.A. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatlarini boshqarish psixologiyasi. - T., 2000. - 19 b.

"Экономика и социум" №3(94) 2022