Дарёдан каналга тўонсиз сув олиш самадорлигини ошириш

Автор: Жамолов Ф.Н., Икматов Ф.., Холмминов С.Б.

Журнал: Экономика и социум @ekonomika-socium

Рубрика: Основной раздел

Статья в выпуске: 9 (100), 2022 года.

Бесплатный доступ

Ушбу мақолада Амударёдан тўғонсиз сув олиш соҳасида АБМК га кафолатли, сифатли сув олишни ва лойқа оқизиқларнинг каналга кирмаслигини таъминлайдиган гидравлик схемаларнинг оптимал вариантини танлаш орқали, пионер траншеянинг геометрик ўлчамлари келтирилган.

Амударё, канал, тўғонсиз сув олиш, лойқа, иншоот, дарё, сатх, сарф

Короткий адрес: https://sciup.org/140300615

IDR: 140300615   |   УДК: 626/627:556

Текст научной статьи Дарёдан каналга тўонсиз сув олиш самадорлигини ошириш

Эксплуатация йилларида АБМК дан ўтказиладиган сув сарфлари бир неча марта ошган ва ҳозирги кунда 400 м3/с га етади. АБМК бош иншоотини ва каналини кўп марталаб гидромеханизация мосламаларини кенг қўллаш билан реконструкция қилиш оқибатида бундай сув сарфларини ўтказиш мумкин бўлди. Сув олиш ҳажмларининг ошиши билан бирга сув билан бирга кирадиган лойқа ҳажми ҳам ошган. Дарёдан кириб келувчи катта миқдордаги сузувчан ва жалб этиладиган лойқалар канал ўзанида чўкиб, каналнинг жонли кесимини

ва сув ўтказиш қобилиятини камайтиришга олиб келади [7,8].

Т/Р

Ойлар

Лойқа миқдори (м3)

1

Январ

209249

2

Феврал

200277

3

Март

332359

4

Апрел

865136

5

Май

1602825

6

Июн

1635860

7

Июл

1431403

8

Август

1202243

9

Сентябр

502904

10

Октябр

255941

11

Ноябр

123263

12

Декабр

181485

Жами:

8542945

Каналнинг зарур сув

Амударёдан АБМК бош иншоотигача бўлган оралиқда чўккан лойқа миқдори, м³

ўтказиш қобилиятини сақлаб туриш учун

эксплуатация хизмати сув олиш каналлари узунлиги бўйича киришдан то АБМК бош иншоотигача тозалаш ва ўзан ростлаш ишларини ўз вақтида бажариш учун земснарядларни катта сарф харажатлар билан ишлатишга мажбур бўлиб келмоқда. Бунда АБМК ги кириш канали бош қисмида ўзанни ростлаш ишлари олиб борилмоқда. Яъни земснарядлар ёрдамида ўзан тубидан қазиб олинган лойқаларни ўзаннинг ювилган қисимига ташаш ёрдамида ўзаннинг кенглигини торайтириб, оқимнинг тезлигини оширишмоқда.

1-расм. АБМК га кириш қисмидаги ўзанни лойқадан тозалаш

Баъзан сув олиш каналларининг узунлиги қишги даврида юз метрлардан бир неча километрларгача ошади.

Ўзаннинг интенсив, жадал қайта шаклланиши ва сув олиш каналлари узунлиги бўйича лойқалар чўкиши жараёнининг мураккаблиги тозалаш ишларини ташкил этишда земснарядларнинг мавжуд бўлган паркини рационал ишлатишни такозо этади.

Тадқиқот материлларидан фойдаланиш асосида АБМК нинг №1 сув олиш каналига лойқаларнинг кириши ва чўкишининг таҳлили амалга оширилди. Ўлчашлар маълумотлари шуни кўрсатадики, №1 сув олиш каналига киришдан бош тиндиргичгача бўлган участкада лойқаликнинг кескин камайиши ва о^имни тиндириш даражасининг камайиши кечади.

Сув олиш каналларининг узунлиги бўйича сув оқиш тезлигининг, лойқаликнинг камайиши ва оқимнинг тиниқлашуви асосан сув сарфи сатҳига, дарё лойқалигига ва АБМК бош иншооти орқали ўтувчи сув сарфлари катталигига боғлиқ. Сув лойқалигининг пасайиши ва оқимнинг тиниқлиги, асосан олинадиган сув миқдорига боғлиқ. Шунингдек, сув сарфи ўтказилаётган сув олиш каналининг узунлигига ҳам боғлиқ. Лойқаларнинг <0,005 мм гил заррачалари кириш створидан то АБМК бош иншоотигача 15% дан 36% гача ошади [4]. ^ал^увчи лой^аларнинг д = 0,05 чанг заррачалари ҳам киришдан то АБМК бош иншоотигача 38% дан 66% гача ошади. д = 0,05 дан 0,25 мм гача булган ^ум заррачалари аксинча, 3% дан 71

% гача камаяди, д >0,25 мм лойқа заррачалари эса 1,3% дан 0,15% гача камаяди.

АБМКдан фойдаланиш бошқармасининг асосий мақсади бош иншоотнинг регулятори олдида юқори сув сатхини узлуксиз таъминлашдир. Энг юқори сув сатхлари кириш каналининг узунлиги бўйича мунтазам тозалаш ишлари олиб бориш орқали таъминланади.

2-расм. Амударёдан АБМК га сув олиш ҳудуди

Хулоса. Юқори даражада тўпланган лойқа чўкиндиларни бартараф қилиш учун эски ўзан бўйлаб дарё оқимларининг ўтишини тиклаш тавсия этилади, яъни №1 сув олиш канали чизиғи бўйлаб, кейинчалик эски дарё бўйига борадиган ПК 65 га йўналтириш кифоя бўлади. Шундай тарзда, сув олиш соҳасидаги лойқа чўкинди уюмларига қарши кураш муаммоси бутунлай бартараф бўлади. ПК 65 участкасида АБМК дарёдан 300 м3/с гача сув сарфи, 150-160 м кенгликда, 3,0 м чуқурликда ва 1,0-1,5 м/ с тезликда сув олишини амалга ошириш мақсадга мувофиқ бўлади.

ФОЙЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

  • 1.    Норкулов, Б., Сежтимбетов, А., Воҳидов, О., Курбанов, А., & Зҳамалов, Ф. (2021). АНАЛЙСИС ОФ ЧАННЕЛ ПРОCЕССЕС ИН ТҲЕ БОТТОМ ОФ ТҲЕ ДАМ. Натионал Ассоcиатион оф Сcиентистс , 2 (68), 32-36.

  • 2.    Базаров Д. Р. Милитеев А. Н. Двухмерные (в плане) уравнения для потоков с размываемым дном. // Водные ресурсы ,1999, Том 26, №1.

  • 3.    Базаров Д.Р. и др. Основные типы анизотропии гидравлического трения в двумерных (плановых) управлениях Сен-Венана, “Агро илм” № 4 (42), 2016, Ташкент 2016., стр. 78-79;

  • 4.    Базаров Д.Р.,Норкулов Б, Рузимухамметова Д.М, “Изменение гидрологического режима реки при бесплотинном водозаборе”., Архитектура ,Строительство, Дизайн. № 4,2011г. С-39-41.

  • 5.    Базаров Д.Р.Научное обоснование новых численных методов расчета деформации    русел    рек    сложенных    легкоразмываемыми

    грунтами.Диссетация на соискание ученой степени д.т.н.05.23.16-Гидравлика инженерная гидрология.Москва,2000,МГУП,209с.;

  • 6.    IA Ibragimov, UA Juraev, DI Inomov. Hydromorphological dependences of the meandring riverbed forms in the lower course of the Amudarya river. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. (2022-01-18, Volume: 949, 1-8 p.) https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1755-1315/949/1/012090

  • 7.    Ibragimov I.A., Inomov D.I., Jumaboeva Sh.Y. Movement of High-Flood Waters in Channels in Conditions of Regulated a Water Flow. International Journal of Innovative Analyses and Emerging Technology (2021-11-02, Volume:          1          Issue:          5,         253-257         б.)

  • 8.    Ibragimov I.A., Inomov D.I., Yavov A.U. Recommendations for Strengthening the Hydraulic Calculation and Coastal River of the River in Amudarya with Adjusted Conditions. INTERNATIONAL JOURNAL ON ORANGE

    TECHNOLOGY (2021-11-12, Volume:  3 Issue:  11,  25-29  б.)

  • 9.    ХА Исмагилов, ИА Ибрагимов. Гидроморфологические зависимости русел рек в условиях зарегулированного стока воды. Проблемы механики. (2011.                  №1.                  35-37                  c.)

"Экономика и социум" №9(100) 2022

Список литературы Дарёдан каналга тўонсиз сув олиш самадорлигини ошириш

  • Норкулов, Б., Сежтимбетов, А., Воҳидов, О., Курбанов, А., & Зҳамалов, Ф. (2021). АНАЛЙСИС ОФ ЧАННЕЛ ПРОCЕССЕС ИН ТҲЕ БОТТОМ ОФ ТҲЕ ДАМ. Натионал Ассоcиатион оф Сcиентистс, 2(68), 32-36.
  • Базаров Д. Р. Милитеев А. Н. Двухмерные (в плане) уравнения для потоков с размываемым дном. // Водные ресурсы,1999, Том 26, №1.
  • Базаров Д.Р. и др. Основные типы анизотропии гидравлического трения в двумерных (плановых) управлениях Сен-Венана, "Агро илм" № 4 (42), 2016, Ташкент 2016., стр. 78-79.
  • Базаров Д.Р.,Норкулов Б, Рузимухамметова Д.М, "Изменение гидрологического режима реки при бесплотинном водозаборе"., Архитектура,Строительство, Дизайн. № 4,2011г. С-39-41.
  • Базаров Д.Р.Научное обоснование новых численных методов расчета деформации русел рек сложенных легкоразмываемыми грунтами.Диссетация на соискание ученой степени д.т.н.05.23.16-Гидравлика инженерная гидрология.Москва,2000,МГУП,209с.
  • IA Ibragimov, UA Juraev, DI Inomov. Hydromorphological dependences of the meandring riverbed forms in the lower course of the Amudarya river. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. (2022-01-18, Volume: 949, 1-8 p.) https://iopscience.iop.org/article/.
  • Ibragimov I.A., Inomov D.I., Jumaboeva Sh.Y. Movement of High-Flood Waters in Channels in Conditions of Regulated a Water Flow.International Journal of Innovative Analyses and Emerging Technology (2021-11-02, Volume: 1 Issue: 5, 253-257 б.) http://openaccessjournals.eu/index.php/ijiaet/article/view/550.
  • Ibragimov I.A., Inomov D.I., Yavov A.U. Recommendations for Strengthening the Hydraulic Calculation and Coastal River of the River in Amudarya with Adjusted Conditions.INTERNATIONAL JOURNAL ON ORANGE TECHNOLOGY (2021-11-12, Volume: 3 Issue: 11, 25-29 б.) https://journals.researchparks.org/index.php/IJOT/article/view/2372.
  • ХА Исмагилов, ИА Ибрагимов. Гидроморфологические зависимости русел рек в условиях зарегулированного стока воды. Проблемы механики. (2011. №1. 35-37 c.) https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=B0DZEakAAAAJ&citation_for_view=B0DZEakAAAAJ:TQgYirikUcIC.
Еще