Geografiya fanida geografik prognozlashning o’rni

Geografiya fanida geografik prognozlashning rolini belgilashdan oldin, uni geografiya fanida ishlatish uchun uning mohiyatini eng aniq aks ettiradigan ta'rif berish kerak.

Geografik prognoz-tabiatni oqilona boshqarishning ilmiy asosidir.

Uslubiy adabiyotda "geografik prognoz" va "geografik prognozlash"kabi atamalarning yagona kontseptsiyasi hali ishlab chiqilmagan. Geografik prognozga oid izlanishlar tarixi T.V.Zvonkova (1987), SH.S.Zokirov (1998),

V.P.Maksakovskiy (2004), V.T.Bogucharskov (2004) lar tomonidan taqlil qilingan.

O‘zbekistonda geografik prognoz bilan shuqullangan to‘nqich olimlardan biri A.Rafiqovdir (1939-2003). Uning ilk bor, o‘zbek tilida «Geografik prognozlashtirish asoslari» o‘quv qo‘llanmasi O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyotida chop ettirildi (2003y). Olim, «Prognoz», «Prognostika» atamalari o‘zbek tilida «Bashorat» va «Bashoratlashtirish» ma’nosini bildirsa – da, bu so‘zlar to‘la ma’noda «Prognoz» va «Prognozlashtirish»ning muqobil varianti bo‘la olmaydi.

Geografik prognoz — geotizim(geomajmua)larda tabiat va jamiyat munosabatlarida narsa, xodisa, holat, voqea va jarayonlarni kelajakda qanday bo‘lishi mumkinligi haqidagi faktik materiallar bilan ilmiy asoslangan bashorat. Maqsadi - geotizim(geomajmua)larda tabiat va jamiyat munosabatlarini eng optimal holatda ushlab turish va barqaror rivojlanishni ta’minlash uchun xodisa, holat, voqea va jarayonlarni faktik materiallar bilan ilmiy asoslash.

Maqsadga erishmoq uchun geografik prognozlashtirish quyidagi vazifalarni o‘z oldiga qo‘yadi:

-“Geografik prognozlashtirish”ning ilmiy-nazariy asoslarini ishlab chiqish va uni umume’tirof etilgan holatga olib kelish;

-“Geografik prognozlashtirish”ning umume’tirof etiladigan turli variantdagi metodlarini ishlab chiqish;

• - “Geografik prognozlashtirish”ning baholash, kadastrlash, nazoratlash, monitoringlash va ekspertizalashning ilmiy, metodik va huquqiy asoslarini yaratish;

• - “Geografik prognozlashtirish”ning o‘ziga xos tomonlarini ochib berish va uni davlat boshqaruvi qismiga aylantirish;

• - “Geografik prognozlashtirish” bo‘yicha ta’lim va kadrlar tayyorlashni yo‘lga qo‘yish;

• -“Geografik prognozlashtirish”ning global, mintaqaviy va milliy miqyosda rayonlashtirish va kartalashtirish ishlarini olib borish;

barqaror rivojlanishni geografik prognozlashtirish asosida aniqlash va rejalashgtirish;

• -davlat va xalqaro hamjamiyatning geografik prognozlashtirish oid taktik reja va strategik dasturlarini ishlab chiqish hamda ularga yuridik tus berish;

  -“Geografik prognozlashtirish”ning dinamik ko‘rinishdag ONLAYN dasturlarini yaratish va uni amalga joriy qilish va h.k.

Prognoz oldindan taxmin qilish, bashorat qilishni anglatadi. Shuning uchun, geografik prognoz-inson faoliyati, tabiiy-resurs salohiyati va global, mintaqaviy va mahalliy miqyosda tabiiy resurslarga bo'lgan ehtiyoj ta'siri ostida tabiiy tarkibiy qismlarning muvozanati va rivojlanish tabiatidagi o'zgarishlarni taxmin qilish. Shunday qilib, prognoz, birinchi navbatda, nima ekanligini emas, balki har qanday ta'sir yoki harakatsizlik natijasida yuzaga keladigan narsalarni o'rganadigan ma'lum bir turdagi bilimdir.

Prognozlash -bu tabiiy tizimlarning xatti-harakatlariga oid qarorlar chiqarishga imkon beradigan va tabiiy jarayonlar va kelajakda ularga insoniyat ta'siri bilan belgilanadigan harakatlar majmui. Shunday qilib, "geografik prognoz" va "geografik prognozlash" atamalarini sinonim deb hisoblash mumkin emas, ular orasida ma'lum farqlar mavjud. Ob'ekt, masalan, insoniy yoki tabiiy omillar ta'siri ostida har qanday darajadagi geosistema o'zgargan (yoki kelajakda o'zgarishlarga moyil), prognozlash jarayonini maqsad qilgan moddiy yoki moddiy tabiiy shakllanish sifatida tushunilishi mumkin. Prognozlash predmeti ushbu o'zgarishlarning yo'nalishini, darajasini, tezligini va ko'lamini tavsiflovchi ushbu geosistemalarning xususiyatlarini (ko'rsatkichlarini) hisobga olish mumkin. Bu inson iqtisodiy faoliyati ta'siri ostida geosistemalarni qayta qurishning ishonchli prognozlarini tuzish uchun zarur bo'lgan bu ko'rsatkichlarni aniqlashdir.

Geografik prognozlash prognostik va boshqa ilmiy fanlar bo'yicha ishlab chiqilgan bir qator dastlabki qoidalarga (umumiy printsiplarga) asoslangan.

Jumladan, A.G.Isachenko va B.A.Popovlar geografik prognoz muddatlarini quyidagicha tabaqalaydilar:

O‘ta qisqa muddatli – 1 yilgacha, qisqa muddatli 3 – 5  yilgacha, o‘rta muddatli 10 – 15 yilgacha, uzoq muddatli – bir necha o‘n yilliklargacha, o‘ta uzoq muddatli – ming yilliklargacha bag‘ishlangan prognozlardir (Jekulin, 1989, 155 b.).

Bundan tashqari, har bir prognoz global va mintaqaviy elementlarni birlashtirishi kerak. Shunday qilib, Afrika va Janubiy Amerikaning nam ekvatorial o'rmonlarini kesib, inson butun yer atmosferasining holatiga ta'sir qiladi: kislorod miqdori kamaya Prognozlash usuli va metodologik usulini tushunish tavsiya etiladi. Ushbu maqolada prognozlash usuli axborotni qayta ishlashga nisbatan norasmiy yondashuv (printsip) sifatida tushuniladi, bu esa qoniqarli prognoz natijalarini olish imkonini beradi. Metodik usul to'g'ridan-to'g'ri prognozga olib kelmaydigan, ammo uni amalga oshirishga yordam beradigan harakat sifatida qaraladi.

Geografik prognozlashning metodik usullari xaritalar va aerokosmik tasvirlarni tahlil qilish, indikatsiya, matematik statistika usullari, mantiqiy modellar va stsenariylarni yaratishni o'z ichiga oladi. Ulardan foydalanish sizga kerakli ma'lumotlarni olish, mumkin bo'lgan o'zgarishlarning umumiy yo'nalishini belgilash imkonini beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar

• 1.    Звонкова Т.В Географическое прогнозирование .М., «Высшая школа»,1987 2. Богучарсков В.Т. История географии. Москва-Ростов на Дону. Изд.-во

  «Март», 2004, 448 с.

• 3.    А.Рафиқов. Географик башоратлаш. Т-2001

• 6.    И.К.Назаров ГЕОГРАФИК БАШОРАТ ВА АМАЛИЁТ

  Бухоро - 2010 йил

  • 7.    Жекулин В.С. Введение в географию. Ленинград, изд – во ЛГУ, 1989,272 с

  • 8.    www.urdu.@ursu.uzpak.uz — Урганч давлат университети сайти.

"Экономика и социум" №7(86) 2021