Gidroelektrostansiyalar derivatsiya kanalini eksplutatsiya sharoitini yaxshilash

Toshkent geslar kaskadiga kiruvchi 1-Ges O’zbekistonda qurilgan eng birinchi ges dir 1926-yilda ishga tushgan 1- ges o’sha vaqtda har biri 1 mgrtlik 4 ta agregat o’rnatilgan.

Derivatsiya GES da Derivatsiya suv o’tkazgichlar yordamida bir yerda to’plangan bosimni xosil qilinishi taminlanadi .

GES lar sxemasi derivatsion suv o’tkazgichlar bosh va stansion bo’g’inlar orasidagi bog’lovchi asosiy tarkibiy qism sanaladi.

Derivasion suv o’tkazg’ichlarning barchasidan ochiq kanallar ancha soda konstruksiyaga ega bo’ib ular keng tarqalgan sanaladi.

Bajarilish vazifalariga ko’ra ular o’zi oqar sug’orish tizimlarning magistral kanallarga o’xshash bo’ladi. Ishlashning gidravlik sharoitlari bo’yicha derivatsion kanallar ikki turga bo’linadi.

a O’zi boshqariladigan.

b O’zi boshqarilmaydigan.

1-rasm. O’zi boshqariladigan kanallar.

Suv sathining o’zgarishi GES suv sarfining hisobiy suv sarfiga nisbatan yoki ko’payishi yoki kamayishi natijasida kuzatiladi. O’zi boshqariladigan kanallar QK=QGES=0 xolatlarda kanaldagi suvning sathi yuqori biefdagi suv sathining otmetkasi darajasida shakllanadi. Shu sababli o’zi boshqariladigan kanalning dambalari gorizontal ko’rinishda bajariladi. GES ning suv sahtlari uzluksiz o’zgarib turganda o’zi boshqariladigan kanalning gidravlik rejimi nostasionar bo’ladi, chunki oqimning gidravlik elementlari (chuqurlik tezlik sarf) vaqt davomida kesimni o’zida hamda kanalning butun uzunligida o’zgarib turadi.3

Asosiy afzalliklari va kamchiliklar: o’zi boshqariladigan kanalning asosiy afzalliklari suv sarfini o’zi o’zi bilan boshqarilishi sanaladi va shu sababli bosimli xovuzda suv tashlash inshooti kerak bo’lmaydi. Shu sababli o’zi boshqariladigan kanallar kichik uzunlikda bajariladi.

O’zi boshqarilmaydigan kanallar: Ularning umumiy uzunligida suv sirtining nishabligi tub va bermalar nishabliklariga teng bo’ladi. Shu sababli GES lardagi yuklamaning o’zgarishlariga qaramasdan, bunday kanallar barqaror rejimda ishlaydi. Yuklama grafikning keskin kamayishi xolatlaridagi soatlarda kanaldagi optiqcha suv bosimli xovuzdagi joylashgan suv tashlagich inshooti opqali pastki biefga o’tkaziladi yani kanaldagi suvning sarfi Q K suv tashlash inshooti suv sarfi Q T va GES suv sarflari Q GES summasiga teng bo’ladi.⁴

2-rasm. O’zi boshqarilmaydigan kanallar.

Kompleks vazifalarni bajarish uchun (energetika va sug’orish ) mo’ljallangan derivatsiya kanallar ko’pincha o’zi boshqarilmaydigan kanallar kabi loyihalanadi. Kanalning aynan shu turi sug’orish tizimlardagi tabiiy balandliklar mavjud bo’lgan joylardagi gidroelektrostansiyalarning qurilishida to’g’ri keladi.

Asosiy ijobiy taraflarning konstruksiyasining soddaligi va ularning chegaralanmagan uzunligi sababli. Shu sababli ular o’zi boshqarilmaydigan kanallarga nisbatan ancha arzon sanaladi lekin shu bilan birgalikda shu kanallarda barqaror rejimni o’rnatilishini talab qiladi va o’z navbatida ushbu holatni statsion bo’g’in inshootlarining qimmatlashiga olib keladi. Suv harakatining barqaror rejimi cho’kindilar va muzlar hosil bo’lishiga qarshi sharoitlarni taminlab beradi.

Bunday rejimda cho’kindilar asosan bosimli hovuzda o’tiradi va bu yerda ularni suv tashlagichning tezoqarlar orqali yuvib tashlash uchun mo’ljallangan maxsus qurilmalar o’rnatilgan.

Ximoyalovchi qoplamalarni ishlatilishi filtratsiya darajasini kamaytirish kanal tubi va otkoslarni yuvilish va loyqa to’planishidan himoyalash suv o’simliklari bilan o’t bosishni oldini olish maqsadida amalga oshiriladi.

Barcha bu hodisalar kanaldan foydalanishni qiyinlashtiradi, o’tayotgan suv sarfi va bosimni kamayishiga olib keladi va oqibatda ishlab beriladigan elektroenergiya miqdorini kamayishiga olib keladi. Amaliyotda monolit va yig’ma beton va temirbeton asfaltbeton shag’al-toshqotirma qoplamalar va tosh-tashlama qoplamalar ishlatiladi.

ADABIYOTLAR

• 1.    A Krutov, B Norkulov, P Nurmatov, M Mirzaev, “Applicability of zerodimensional equations to forecast nonconservative components concentration in water bodies” IOP Conference Series: Materials Science and Engineering 2020 , volume 883 https://iopscience.iop.org/issue/1757-899X/883/1

• 2.    B Uralov, K Isabaev, F Jamolov, M Akhmadi, M Mirzaev. “The influence of the shape the living section of the pressureless machine channel and the roughness of its wetted surface on the hydraulic resistance” International Scientific Conference Construction Mechanics, Hydraulics and Water Resources Engineering (CONMECHYDRO – 2020) 23-25 April 2020, Tashkent Institute of Irrigation and Agricultural     Mechanization     Engineers,     Tashkent,     Uzbekistan

  https://iopscience.iop.org/issue/1757-899X/883/1

• 3.    IA Ibragimov, UA Juraev, DI Inomov. Hydromorphological dependences of the meandring riverbed forms in the lower course of the Amudarya river. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. (2022-01-18, Volume: 949, 1-8 p.) https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1755-1315/949/1/012090

• 4.    H Ismagilov, I Ibragimov. Hydraulic parameters on the curvilinear section of the river channel in conditions of regulated water flow. Conferința "Cadastru și

  Drept" Lucrări ştiinţifice, Chișinău, Moldova. (2013. Volume: 33, 69-72 б.) https://ibn.idsi.md/sites/default/files/imag_file/69-72_5.pdf

  • 5.    Х.А Исмагилов, И.А. Ибрагимов. Рекомендации по гидравлическому расчету и креплению берегов русла реки Амударья, в условиях зарегулированного стока воды. Журнал: Проблемы механики. (2014/3. №1. 66-69                                                                         c.)

• 6.    ХА Исмагилов, ИА Ибрагимов. Движение паводковых вод в руслах в условиях зарегулированного стока воды. Журнал: Проблемы механики. (2014.                    №1.                    69-71c.)

• 7.    ИА Ибрагимов. Морфологические параметры на криволинейном участке реки в условиях зарегулированного стока воды. Журнал: Проблемы механики.           (2014.           №1.           65-68c.)

• 8.    ХА Исмагилов, ИА Ибрагимов. К вопросу о коэффициенте шероховатости русел рек в условиях зарегулированного стока воды. Журнал: ГИДРОТЕХНИКА.        (2013.        №4.        40-45c.)

• 9.    HA ISMAGILOV, IA IBRAGIMOV. Hydromorphological relations of channels under regulated runoff conditions. Journal Problem’s of Mechanics, Tashkent. (2011.                  №1.                  35-37p.)

• 10.    ХА Исмагилов, ИА Ибрагимов. Гидроморфологические зависимости русел рек в условиях зарегулированного стока воды. Проблемы механики. (2011.                   №1.                   35-37c.)

"Экономика и социум" №9(100) 2022