Ginkgo bilobaning o‘ziga xos va dorivorlik xususiyatlari

GINKGO BILOBANING O‘ZIGA XOS VA DORIVORLIK XUSUSIYATLARI

Ushbu maqolada ginkgo biloba o‘simligining morfologiyasi, tarqalish ekologiyasi, kimyoviy tarkibi, tibbiyotda va xalq tabobatida qo‘llanilishi yoritib berilgan.

Kalit so‘zlar: ginkgo biloba, mikrostrobillar, makrostrobillar, antioksidant, aterosklerotik o‘zgarishlar, barglari ekstrakti.

Xitoyda relekt daraxt hisoblangan Ginkgo biloba (lat. Ginkgo biloba ) ochiq uru’lilar bo‘limiga mansub.

Har yili, kech kuzda, daraxtlar chiroyli oltin-sariq rangga ega bo‘lishdan biroz oldin barglarini to‘kadi. Yaponiyada ginkgo daraxtiga barglar tushishi paytida unga sig‘inadilar va tushgan barglar hurmat bilan olinadi; yapon yoshlari orasida ular folbinlikning zaruriy jihozi hisoblanadi. Odatda, ginkgolar yaxshi rivojlangan ildiz tizimiga ega va kuchli shamol va qor ko‘chishiga chidamli. Ginkgo yog‘ochi engil va yumshoq, ammo amaliy ahamiyatga ega emas. Ginkgo ikki jinsli o‘simlik bo‘lib, unda erkak va urg‘ochi daraxtlar mavjud. Erkak daraxtlarda bahorda mikrostrobillar hosil bo‘ladi -chang donalari bo‘lgan mayda sirg‘achalar, urg‘ochi daraxtlarda esa tuxumdonlar bo‘lgan makrostrobillar paydo bo‘ladi. Ginkgoning to‘pgullari ko‘zga tashlanmaydi va shamol yordamida changlanadi. Qizig‘i shundaki, tuxumdonlar urug‘lanish sodir bo‘lganmi yoki yo‘qligidan qat’iy nazar o‘sishni boshlaydi. Changlanish va urug‘lantirish o‘rtasida bir necha oy o‘tadi. Ginkgo urug‘lari uyqu bosqichiga ega emas va embrion maksimal rivojlanish darajasiga yetgan zahoti unib chiqadi.

Ginkgoning birinchi izlari dinozavrlar paydo bo‘lishidan 70 million yil oldin hosil bo‘lgan jinslarda topilgan. Qizig‘i shundaki, bu o‘simlik 300 million yil davomida deyarli o‘zgarmagan. Mezozoy davrida - Ginkgo oilasi Shimoliy va Janubiy yarimsharda mo‘tadil mintaqalarda keng tarqalgan edi, ammo u oxirgi muzlikdan faqat Uzoq Sharqda omon qolgan. Ginkgo jinsining to‘rtta qadimiy turidan faqat bittasi - Ginkgo biloba saqlanib qolgan.

Biroq, yovvoyi ginkgo tez-tez uchramaydi va Song sulolasidayoq (X-asr oxiri) u noyob va qimmatbaho daraxt hisoblangan. VI-VIII-asrlardagi Xitoy kitoblarida, XI-asr boshlaridagi xitoy sheʼrlarida va XVI-asrda Xitoyda nashr etilgan Li Shi-Chjenning hurmatli tibbiy monografiyasida bu oʻsimlikning tavsifi va chizmasi keltirilgan. Ginkgo urug‘lari har yili poytaxt Kayfengga yuborilgan va u yerda ular imperator bog‘lariga ekilgan.

Xitoy va Yaponiyada ibodatxonalarda 4000 yilgacha bo‘lgan balandligi 30 m.gacha, diametri 3 m.gacha ginkgo daraxtlari saqlanib qolgan. Ushbu eski daraxtlardan biri ming ikki yuz yil oldin ekilgan, ginkgo Yaponiyada ibodatxonalar va qabrlarda muqaddas daraxt sifatida hurmatga sazovor.

Manzarali daraxt sifatida ginkgo keng tarqala boshladi va bugungi kunda ba’zi Evropa mamlakatlarida keng tarqalgan manzarali o‘simlik hisoblanadi. Amerikada ginkgo keyinroq paydo bo‘lgan, ammo allaqachon shahar ko‘chalarida keng tarqalgan. Bu daraxt, masalan, Nyu-York bog‘larida va Vashington ko‘chalarida yaxshi o‘smoqda. Hozirgi vaqtda ginkgo yumshoq iqlimi bo‘lgan turli xil hududlarda manzarali o‘simlik sifatida o‘stiriladi.

Ginkgo barglari ekstraktida juda ko‘p murakkab kimyoviy tarkibli moddalar mavjud; u 40 dan ortiq biologik faol moddalarni o‘z ichiga oladi

Amerika, Frantsiya va Germaniyada ginkgo asosidagi turli dorilar eng ko‘p sotib olinadigandorilar hisoblanadi. Ginkgo barglari ekstrakti eng ko‘p buyuriladigan dorivor mahsulotlardan biri bo‘lib, xotira, ko‘rish, eshitish, diqqat va aqlning pasayishi kabi qarish alomatlarini kechiktirish yoki qaytarish uchun ishlatiladi. Va yaqinda ginkgoning yana bir o‘ziga xos xususiyati aniqlandi - bu o‘simlikdan tayyorlangan preparatlar kapillyar qon aylanishini yaxshilaydi. Eng kichik tomirlarda - kapillyarlarda qon harakatining buzilishi to‘qimalarning yetarli darajada oziqlanmasligiga, ulardan metabolik mahsulotlarning to‘liq chiqarilmasligiga va natijada tegishli organlarning faoliyatining buzilishiga olib keladi. Masalan, miyada qon aylanishining yetarli emasligi bosh aylanishi va xotirani yo‘qotishiga olib keladi; ko‘zning to‘qimalarida qon aylanishining buzilishi kataraktning rivojlanishiga olib keladi va yurak qon aylanishining buzilishi stenokardiyaga olib keladi. Ginkgo barglarida kapillyar qon oqimini normallashtiradigan, to‘qimalarni shikastlanishdan himoya qiluvchi moddalar va yurak faoliyatini va nafas olishni yahshilaydigan birikmalar mavjud. Kapillyar qon oqimini yaxshilash orqali tananing umumiy holati o‘zgaradi va odam o‘zini bardam his qiladi. Bu, ayniqsa, keksa odamlarda seziladi, ularda kasalliklarning katta qismi kapillyar qon oqimining buzilishidan kelib chiqadi. Ginkgo qon tomir tizimidagi aterosklerotik o‘zgarishlarning rivojlanishini to‘xtatadi, keksa odamlarda uyqu buzilishini yo‘q qiladi.

Yaqinda Germaniyaning Limburg universiteti olimlari ginkgo barglarida faol antioksidant kompleks mavjudligini ko‘rsatdi. Shuning uchun ginkgo ekstrakti xotira buzilishi, kuchli bosh og‘rig‘i va Altsgeymer kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda qo‘llanila boshlandi.

Ginkgo urug‘lari va barglari ekstrakti og‘riq va qichishishni engillashtiradi va qon ketishini to‘xtatadi.

ADABIYOTLAR

• 1.    Sahobiddinov S. O’simliklar sistematikasi. –T., 1957.

• 2.    Mustafaev S.M. Botanika – T.: O‘zbekiston, 2002.

• 3.    Matkarimova A.A. va b. Botanika. -T.: Fan va texnologiya, 2018.

• 4.    Pratov O‘., SHamsuvalieva L. va boshqalar. Botanika – T: Ta’lim nashriyoti, 2010.

• 5.   Бердиев Э.Т., Гафурджанов Б.Т. Гинкго двулопастный (Ginkgo biloba L.) –реликт

  мезозойской эры.//Вестник аграрной науки Узбекистана, –Ташкент, 2020. –№ 2 (80).

• 6.   Буланкин Д. Г., Куркин В. А. Перспективы исследования биологически активных

  соединений Гинкго двулопастного (Ginkgo biloba L.). — Изв. Самарского научного центра РАН. Спец. выпуск «XII конгресс "Экология и здоровье человека"». 2008..

• 7.    Зузук Б. М., Куцик Р. В., Томчук Ю. и др. Гинкго билоба (аналитический обзор). Провизор (Харьков) 2001.

• 8.    Рейвн П., Эверт Р., Айкхорн С. Современная ботаника. — М.: Мир, 1990.

LSA-2-2024