Mehnat nizolarini ko'rib chiqish va hal etishning printsiplari va muddatlari

Kirish

Mavzuning dolzarbligi:

Mehnat sharoitlarining noqulayligi, mehnat shartlarining o`zgartirilishi, bekor qilinishi, xodimlarga qonunda nazarda tutilgan kafolatlarni bermaslik kabi qator ob`yektiv hamda sub`yektiv sabablarga ko`ra xodim va ish beruvchi o`rtasida o`zaro kelishmovchilik-mehnat nizosi yuzaga keladi.Agarda bu ixtilof tomonlarning o`zaro kelishuvi bilan bartaraf etilmasa, u holda bu nizo qonunda belgilangan huquqiy vositalar yordamida hal etiladi.

Mehnat nizolarini ko`rib hal etilishi usuliga ko`ra umumiy va maxsus mehnat nizolariga, mohiyatiga ko`ra mehnat shartlarini belgilash, o`zgartirish , bekor qilishga oid mehnat nizolari hamda mehnat shartlarini qo`llash bilan bog`liq mehnat nizolariga bo`linadi. Umumiy mehnat nizolari barcha xodimlarga oid nizolar bo`lib, umumiy tartibda nizoni ko`rib chiqish komissiyasi yoki sud yo`li bilan hal etiladi. Umumiy mehnat nizolari ikki bosqishda, mehnat nizolari komissiyalari va sud tomonidan ko`rib chiqiladi, xodim bevosita sudga bemalol murojaat etish huquqiga ega.

Mavzuning maqsadi:

Mehnat nizolari komissiyasi korxona, muassasa, tashkilotning bevosita o`zida faoliyat olib boradi. Mazkur komissiya ish beruvchi va kasaba uyushmasi qo`mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi tomonidan tenglik asosida tuziladi(262-modda).

Mehnat nizosini hal qilishini so`rab murojaat etish muddatlari:

• -    ishga tiklash nizolari bo`yicha-xodimga u bilan mehnat shartnomasi bekor qilinganligi haqidagi buyruqning nusxasi berilgan kundan boshlab bir oy;

• -    xodim tomonidan ish beruvchiga yetkazilgan moddiy zararni to`lash haqidagi

nizolar bo`yicha zarar etkazilganligi ushun ish beruvchiga ma`lum bo`lgan kundan boshlab bir yil;

• -    boshqa mehnat nizolari bo`yicha xodim o`z huquqi buzilganligini bilgan yoki bilishi lozim bo`lgan kundan boshlab uch oy.

Mehnat nizolari bo`yicha komissiya ariza berilganidan keyin o`n kun mobaynida mehnat nizosini ko`rib chiqishi va qaror qabul qilishi kerak. Mehnat nizolari komissiyasining qarori bu qaror ustidan shikoyat qilish uchun belgilangan o`n kunlik muddat o`tgandan keyin uch kun ishida ish beruvchi tomonidan bajarilishi kerak.

Ishga tiklanish bo`yicha da`vo arizasiga binoan xodim quyidagilarni talab qilishga haqli:

• -    bevosita o`zining ishga tiklanishi;

• -    majburiy progul uchun haq to`lashni;

• -    mazkur ma`naviy zararni qoplashni.

Mavzuning yangiligi:

Bu ahvolda mehnat nizolari, masalan, bir guruh xodimlarni himoya qiladigan kasaba uyushma shartnomasi tugash arafasida va tomonlar yangisining shartlariga rozi bo'lmaganda paydo bo'ladi. Boshqa tomondan, mehnat nizolarining yana bir shakli rasmiy talablardir. Ular ish beruvchining amaldagi shartnomani bajarishi to'g'risida xodimlarning e'tirozlari. Oddiy da'vo ish beruvchini mehnat shartnomasini buzadigan ishda ayblaydi, masalan, xodimni "sababsiz" ishdan bo'shatish.

Mavzuning ahamiyati:

Mehnat nizosini hal qilishning birinchi bosqichi tashqi agentning yordamisiz ishtirok etuvchi tomonlar o'rtasida muhokama qilish va muzokaralar olib borishdir.

Shartnoma bandlariga oid munozaralar va muzokaralar har ikki tomon (ishchilar va rahbariyat) o'z nuqtai nazarlarini bayon qilish jarayonining bir qismidir.

Ushbu nizomni mehnatga oid nizolarni hal qilishda qo'llashning muvaffaqiyati, asosan, tashqi agentlarga murojaat qilmasdan, mehnat munosabatlarida barqarorlikka erishish istagi va istagiga bog'liq. Shuning uchun uni muvaffaqiyatli ishlatish darajasi tomonlar o'rtasidagi munosabatlarning etukligining ko'rsatkichi deb hisoblanishi mumkin.

Xulosa

Nizolarni hal qilishda mediatsiyani qoʻllashning keng yoyilishi sudlar uchun ham foydadan xoli boʻlmaydi. Ish hajmining noreal darajada koʻpligi barcha davlatlar sudlari uchun umumiy muammo hisoblanadi. Jumladan, Hindistonda har bir sudyaga 2147ta ish toʻgʻri keladi. Koʻrib chiqilishi kerak boʻlgan ishlarning umumiy soni 31,280,000tani tashkil etadi. Bu ishlarning Hindiston sudlari tomonidan koʻrib chiqilishi 2330-yilga kelib tugallanishi mumkin. Xitoy xalq respublikasida 2012-yilda sudlar ish yurituvida 200 000dan ortiq ish mavjud edi. Janubiy Afrikada 2004-2005-yillar davomida sudlarga 128 000ta daʼvo arizasi kelib tushgan va shulardan 62%i oʻsha davr oraligʻida hal qilingan. Germaniyada esa, 4771 nafar quyi turuvchi sudyalar tomonidan koʻrilgan ishlar bor yoʻgʻi 1416 nafar yuqori turuvchi sudyalar tomonidan appelyatsiya tartibida koʻrib chiqiladi. Nizolarni mediatsiya vositasida hal qilish sudlar ish hajmining sezilarli darajada kamayishiga olib keladi. Buni xalqaro tajriba ham isbotlaydi. Xususan, Dehli va Bangalor mediatsiya markazlari tashkil etilgan paytda ikki oy davomida 39 969ta ishni, Dubay mediatsiya markazi esa, bir oy davomida sudlar ish yurituvida boʻlgan ishlarning 1/3 qismini mediatsiya tartib-taomillarini qoʻllagan xolda koʻrib chiqdi. Bundan koʻrinib turibdiki, mediatsiyani qoʻllash nafaqat nizolashayotgan taraflar, balki sudlar uchun ham ijobiy taʼsirga ega.

Foydalanilgan adabiyotlar:

• 1.    Keyt Malek (2005). Mehnat ziddiyatlari: ikkita supermarketning ish tashlashi holati. Murakkablikdan tashqari. Olingan: beyondintractability.org.

• 2.    Vikipediya, bepul ensiklopediya (2018). Mehnat nizosi. Olingan: en.wikipedia.org.

• 3.    Kris Honeyman (2013). Mehnatni boshqarish ziddiyati. Murakkablikdan tashqari. beyondintractability.org.

• 4.    Pol H. Sanders (2018). Mehnat nizolari turlari va ularni hal qilishning yondashuvlari. Grant. Olingan: stipendiya. qonun.duke.edu.

• 5.    Devid Smit (2018). Sanoat to'qnashuvining turlari. Ravon. Olingan: bizfluent.com.

• 6.    O‘zbekiston Respublikasi “Mehnat kodeksi”. // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. –Т.: “Adolat”, 2005. 52-son, 553-modda, 554-modda.

• 7.    O‘zbekiston Respublikasining “Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonuni. //O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. 2002 y. 1-son, 20-modda.

• 8.    Mehnat vazirligining “Mehnat muhofazasi bo‘yicha Vakil haqida”gi nizomi Adliya vazirligi tomonidan 1995 yil 18 dekabrda 196-son bilan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan.

"Экономика и социум" №3(94) 2022