Омарта шаруашылыы німдері негізінде фитосусындар срыптамасын кеейту зектілігі

Funding information: materials were prepared as part of the project “development of technology and recipes of non-alcoholic phytodrinks based on honey and ginger” as part of the scientific and technical program br10764970 “development of high-tech technologies for deep processing of agricultural materials in order to expand the assortment and exitfinished products from a unit of raw materials, as well as reducing the share of waste in the production ofproducts »budget program 267“ improving the availability of knowledge and scientific research ”subprogram 101“program and targetfinancing of research and events ”of the ministry of agriculture of the republic of kazakhstan by 2021-2023.

Кіріспе

«Казахстан-2050 Стратегиясында» атап керсетілген «¥лт денсаулыгы» Казахстан-ньщ табысты болашагыныц негізі болып табылады [1]. Алайда, 6Yrrnri ^ н3і эколо-гиялых сипаттагы проблеманыц ^ш1еюімен радиациялых фонныц артуы, хоршаган орта-ныц улы жэне химиялых заттармен ластануы салдарынан халыхтыц емірі мен денсау-лыгына хауіп теніп тур [2].

Казахстан Республикасыныц 5 миллион-нан астам тургыны холайсыз атмосфералых ауа жагдайында емір суреді, олардыц 2 миллионы ете жогары ластану жагдайында емір суреді. Казахстандагы атмосфераныц ластануыныц жылдых келемі 3 млн тоннадан (2009 ж. 3,4 млн т), оныц ішінде Алматыда 150-250 мыц тоннаны хурайды [3].

Осылайша, осы жагдайларда емір суретін Казахстан Республикасыныц тургындарыныц дурыс тамахтануын хамтамсыз етуде жэне жогары функцио-налдых хасиеттері бар енімдермен емдеу мэселелерін шешуде, бал мен зімбірдіц жаца рецептураларын жасау Yшін пайдалану хажет. Жогары функционалдых жэне тутынушылых хасиеттері бар шеп сусындары езекті болып табылады.

БYгінгі кYні алкогольсіз жэне алко-гольдік енімдер нарыгы импорттых енім-дермен ханыххан, сонымен хатар, кеп жаг-дайда сусындар пайдалы хасиеттерге ие емес, ханттыц жогары болуына байланысты - алко-гольсіз сусындар ушін, ал алкогольді сусындар Yшін - бар махсатты хурамдас беліктері бар функционалды RYffl бар отандых сусындар жох. Жогарыда айтылгандардыц негізінде функционалдых хасиеттері мен биологиялых белсенді заттардыц хурамы бар табиги отандых алкогольсіз сусындардыц ассортиментін кецейту міндеті езекті болып табылады.

Бал мен зімбір хосылган сусындардыц артыхшылыгы шикізаттыц пайдалы хасиет-терінде жатыр, оларда витаминдер кеп, атап айтханда В, Е, С, А, К топтары. Олардыц хурамында минералдар, микро жэне макро элементтер бар. кеп мелшерде - йод, магний, калий, фтор, бор, кальций, мыс, ^кірт, фосфор. Сонымен хатар, бал глюкозага, фруктозага - жYректіц халыпты жумыс істеуіне хажетті заттарга бай. Ол сондай-ах аз мелшерде ахуызды хамтиды. Сусындардыц негізгі ингредиенттерініц пайдалы компо-ненттерініц тізіміне CYЙене отырып, олардыц денеге оц эсері туралы сенімді тYрде айтуга болады: токсиндерді тазарту; иммунитеттщ жогарылауы; жYрек-тамыр жYЙесі аурула-рыныц алдын алу жэне емдеу ттмділігін арттыру; патогендік микробтарды, бактерияларды, хабыну процестерін жою; денені тонусха келтіру; денені радиациядан тазарту; суых тию, тонзиллит жэне т.б емдеу [4,5].

Нарыхты талдау жэне бал негізіндегі алкогольсіз сусындар ендірісі бойынша эде-биеттер бYгінгі тацда тутынушылардыц Yл-кен хызыгушылыгын табиги жогары сапалы бал квасы, ез кезегінде балга имбирьді хосу рецептері жэне т.б. ингредиенттер жогары функционалдых хасиеттері жэне ерекше дэмі бар енімдерді алуга мYмкіндік береді.

Бал мен зімбір негізіндегі алкогольсіз жэне алкогольді енімдердіц жаца рецептерін енгізу Казахстан Республикасына функцио-налдых азых-тYлік енімдерініц ассортиментін кецейтуге, сондай-ах осы сегменттегі импорттых енімдерді ауыстыруга мYмкіндік береді. Эндірілетін енімніц бірегейлігі элем-дік нарыхта жогары багаланатын балдыц аудандастырылган сорттарыныц ерекшеліктерінде болмах, оны ецдеу енімдері де Казахстан халхы арасында да, шетелде де жогары суранысха ие болады.

Жогарыда айтылгандарды негізге ала отырып, бул жумыстыц негізгі махсаты омарта шаруашылыгы енімдері негізіндегі функционалдых тагамдых енімдердіц ассортиментін кецейту болды.

Зерттеу материалдары мен эдістері

Зерттеу объектшерх бал, зімбір, аралас сусындардыц технологиясы, квас жасау технологиясы, шеп сусындары.

Эдебиеттерд талдау деконструкция эдісі-мен жэне аксиоматикалых эдіспен жургізілді.

Бал мен зімбір негізіндегі шеп сусын-дарыныц жаца рецептерін жасау Yшін ашыту эдісімен сусындарды дайындау жэне араластыру эдісі ^олданылды. Соцгы енімніц оцтайлы органолептикалыщ сипаттамаларын аныцтау ушін негізгі ингредиенттердщ мелшері келесідей езгерді: бал - 25 г/л-ден 100 г/л дейін, ^адамы 25 г/л; зімбір - 0,5 г / л ^адаммен 0 г / л-ден 2 г / л-ге дейін.

Негізгі ингредиенттердщ сипаттамасы:

• - тэжірйбе ушін ^анттыц орташа мелшері 85% болатын «Хмельные» балы тацдалды;

• - ресейде жасалган кептірілген унтащ талган зімбір;

• - белсендірек ашыту ушін балдыц аз мелшері бар рецепттердегі ^ант ^осылды.

  -сусындар жасау ушін ^урга^ «Хмель-

• ные» ашыт^ысы пайдаланылды;

  -ресейде ендірілген квас суслосыныц концентраты нус^аулывда сэйкес суйыл-тылган, оныц цурамында келесі ингре-диенттер бар: ^ара бидай уны, жугері уны, цурга^ ашытылган ^ара бидай уыты, ашы-тылмаган ^ара бидай уыты, арпа уыты.

2. Негізгі йнгредйенттерді араластыру арцылы дайындалган сусындар

26

100

2

0

-

+

27

50

2

0

-

+

28

25

2

0

-

+

29

100

1

0

-

+

30

50

1

0

-

+

31

25

1

0

-

+

32

100

0,5

0

-

+

33

50

0,5

0

-

+

34

25

0,5

0

-

+

35

100

2

0

-

-

36

50

2

0

-

-

37

25

2

0

-

-

38

100

1

0

-

-

39

50

1

0

-

-

40

25

1

0

-

-

Алкогольсіз сусындарды ендіру эдіс-теріне, сондай-а^ жогарыда керсетілген негізгі ингредиенттердщ тандалган мелшеріне сэйкес дэм сипаттамаларыныц оцтайлы рецептісін аныцтау ушін тэжрибеш жоспарлау матри-цасы цурастырылды (1-кесте). Сондай-а^, бал мен зімбір негізіндегі шеп сусындары квас суслосыныц ^урамында да, квас суслосын ^ол-данбай дайындалатынын да атап еткен жен.

1-кесте - Дэмі мен органолептикальщ сипаттамалары бойынша оцтайлы соцты енімді алута мумкіндік беретін тандалтан ингредиенттер комбинацияларын аныцгаута арналган экспериментті жоспарлау матрицасы

№ рецар	Бал, г	Кептірілген зімбір (^нта^), г	Кант, г	Ашыщы	Квас сусыны концентраты
1. Ашы тылган сусы ндар
1	100	2	0	+	+
2	50	2	0	+	+
3	25	2	0	+	+
4	100	1	0	+	+
5	50	1	50	+	+
6	25	1	50	+	+
7	100	0,5	0	+	+
8	50	0,5	50	+	+
9	25	0,5	50	+	+
10	100	0	0	+	+
11	50	0	50	+	+
12	25	0	50	+	+
13	100	2	0	+	-
14	50	2	0	+	-
15	25	2	0	+	-
16	100	1	0	+	-
17	50	1	50	+	-
18	25	1	50	+	-
19	100	0,5	0	+	-
20	50	0,5	50	+	-
21	25	0,5	50	+	-
22	100	0	0	+	-
23	50	0	50	+	-
25	25	0	50	+	-

Сусындарды дайындау ушін квас жэне аралас сусындарды дайындаудыц класси-калык технологиялары колданылды, шикь заттыц кунды функционалдык курамдас беліктерін барынша сактау ушін ингре-дйенттерді араластыру кезінде температура режимдері 56 o C аспады.

Сусындардыц физикалык жэне химия-лык сипаттамалары стандартты эдістермен аныкталды.

Нэтижелер жэне оларды талцылау

Табиги ара балы - бал аралары (Apis mellifera) негізінен гулді есімдіктердіц балшырындарынан ендіретін енім, бактерияга карсы касиетке ие, агзаныц кортаныс кабі-летін арттырады, тамаша стимулятор ретінде кызмет етеді, картаю процесін баяулатады, кунды мультивитамин ретінде пайдаланылады, диеталык енім, кан жасау мушелерін емдеуге кемектеседі, асказан мен ішектіц секреторлык кызметін ынталандырады, коректік заттардыц сіцуін жецілдетеді [6,7].

Казіргі уакытта балдыц кептеген сорттары бар. Белгілі сорттары: акация, бері-каракат, жугері гулі, кыша, кыша, кара-кумык, тэтті беде, тал, каштан, уйецкі, линден, шалгын, алма, т.б. [8-11].

Витаминдер балдыц курамында аз мел-шерде болады. Кебінесе оныц курамында никотин жэне пантотен кышкылдары, пиридоксин (В6), рибофлавин (В2), тиамин (В1), биотин, фолий жэне аскорбин кышкылы (С витамині) кездеседі. Эртурлі балда эртурлі мелшердегі витаминдер бар. Олардыц маз-муны балдыц кайнар кезіне жэне осы енімдегі тозац дэндерініц санына байланысты. Балдагы витаминдердщ кездеріне тозац мен балшырындар жатады. Бал ферменттері катализдеу процесіне байланысты гидролазалар, лигазалар жэне полиазалар болып белінеді [10-12].

Халык даналыгы бал - карынныц досы дейді. Бал ас корытуга пайдалы. Тагамга балдыц жуйелі турде колданылуы асказан-ішек жолдарыныц жумысын калыпка келтіреді. Кейбір тагамдармен біріктірілген бал асказанныц жогары кышкылдыгын темен-детеді. Осылайша, ара балын кышкылдык-тыц жогарылауымен журетін біркатар аска-зан-ішек ауруларына емдік жэне диеталык ем ретінде колдануга болады: гастрит жэне асказан жарасы (асказан жэне он екі елі ішектіц ойык жарасы) [13-14].

Балды ецдеу кезінде кыздыру кебінесе оныц ферменттік белсенділігініц жогалуы-мен немесе темендеуімен бірге журеді, бул диастаза ферментініц белсенділігі - диастаза санымен аныкталады. Кристалданган балмен салыстырганда, сиропты бал суга кебірек жэне тезірек енеді. Ылгал тіпті тыгыздалган тарактарга да етеді. Нэтижесінде тарак жасу-шаларындагы бал ашытып, суйытып, кыш-кылданып, кеміркышкыл газын беле бастайды, бул тарактардагы кысымныц жогары-лауына экеледі, балауыз какпактарында жарыктар пайда болады, олар аркылы бал тамшылары агып кетеді [15- 19].

Диетада кантты балмен алмастыру бала-ныц денесініц калыптасуына жаксы эсер етеді. Балды таза куйінде, сондай-ак эртурлі татам-дарга косу жаксы. Бул олардыц дэмділігін айтарлыктай жаксартады, калория мен татам-дык кундылыкты арттырады. Терапевтік мак-сатта, керісінше, балды ерітілген турде кабылдатан дурыс, ейткені оныц кептеген курамдас беліктері бауырга оцай еніп, бауырдан канга етеді.

Зімбірдіц курамында витаминдер, минералдар жэне эфир майлары бар. Зімбірдіц ец танымал касиеттершщ бірі - тагамнан улану, журек айнуы жэне кусу. Магнийдщ кеп болуына байланысты организмнен токсин-дердіц шыгарылуы жеделдетіліп, жуйке жуйе-сініц жагдайы жаксарады. Пектиндер мен талшыктар сонымен катар перистальтиканы жэне ас корыту шырындарыныц белсенді секрециясын ынталандырады, бул газ тузілуін азайтады жэне метаболизмді жылдамдатады.

Зімбір канды калыцдатуда пайдалы, ейткені ол оны суйылтады жэне тамыр-лардагы айналымды жаксартады, кан уйы-гыштарыныц пайда болу каупін азайтады. Сондыктан бул есімдік эсіресе канныц туткырлыгы жогары адамдар ушін пайдалы. Ал жамбас агзаларындагы кан агымыныц жогарылауына байланысты зімбір афродизиак болып саналады жэне жыныстык дисфункциялармен куреседі [20].

Суык тиген кезде имбирь мурын бітелуін азайтады жэне С дэрумені мен В дэрумендерініц кеп болуына байланысты иммундык жуйені белсендіреді.Тамыр кеке-нісіндегі алкалоид гингерол бактерияга карсы эсерге ие, денеде жылу белінуін арттырады жэне калтырау кезінде жылытады [ 20].

Тамыр дакылында кептеген ауруларга пайдалы калий кеп. Белсенді физикалык жуктемеден кейін сусыздану, булшыкет спазмы жэне оттегі ашыгуы пайда болады -калий суйыктык децгейін калпына келтіруге кемектеседі, миды оттегімен камтамасыз етуге кемектеседі[20].

Кцректік заттардыц кепшілігі жаца зімбірде, ал кургак дэмдеуіштерде азырак болады. Тамыр дакылдарын муздату жэне маринадтау жартылай белсенді заттар сакталганымен витаминдерді жояды [20].

вздеріціз керіп отыргандай, бал мен зімбірдіц негізіндегі сусындардыц жаца технологиялары мен рецептерін жасау омарта шаруашылыгы енімдерініц ассортиментін улгайтады, сонымен катар халыкка колжетімді багамен функционалды сусындардыц жаца ассортиментін усынады.

Бал мен зімбір негізіндегі шеп сусын-дарыныц жаца формулаларын жасау ушін дэмдік жэне органолептикалык сипаттамалары бойынша оцтайлы тупкілікті енімді алу ушін тацдалган ингредиенттердіц эртурлі комби-нациялары эзірленді, тэжірибелік партиялар эзірленді жэне олардыц дэмі мен органо-лептикалык касиеттерін багалау жургізілді. , нэтижелер 2 кестеде керсетілген.

2-кесте - Алынган сусындардыц тэжірибелік партияларын органолептикалык багалау нэтажелері

№ рецептурасы	Алынган тэж1рибелш партияларды органолептикалык багалау
1	Сусын орташа газдалган, тусі кою коцыр, дэмі тым бал жэне тэтті, зімбірдіц ащы дэмі бар, сондай-ак уыт дэмі де сезіледі.
2	Сусын жеціл газдалган, кою коцыр тусті, орташа бал дэмі бар, зімбірдіц ащы дэмі бар, сондай-ак уыт дэмі де сезіледі. Тэттілігі жеткіліксіз.
3	Сусын аздап газдалган, кою коцыр тYCті, сэл бал дэмі мен тэттілігі жеткіліксіз, зімбірдіц ащы дэмі бар жэне уыттыц дэмі сезіледі.
4	Сусын орташа газдалган, тусі кою коцыр, дэмі шамадан тыс бал жэне тэтті, зімбірдіц айкын дэмі бар, бірак айкын ащы болмаса, дэмді, уыт дэмі сезіледі.
5	Сусын орташа газдалган, тусі кою коцыр, дэмі орташа бал жэне тэтті, зімбірдіц айкын дэмі бар, бірак айкын ащы жок, дэмі жаксы, уыт дэмі сезіледі.
6	Сусын орташа газдалган, тусі кою коцыр, дэмі аздап бал жэне кантсыз, зімбірдіц айкын дэмі сезіледі, уыт дэмі сезіледі.
7	Сусын орташа газдалган, тусі кою коцыр, дэмі шамадан тыс бал жэне тэтті, зімбірдіц айкын дэмі бар, бірак айкын ащы болмаса, дэмді, уыт дэмі сезіледі.
8	Сусын орташа газдалган, тусі кою коцыр, дэмі орташа бал жэне тэтті, зімбірдіц иісі бар, бірак айкын ащы жок, дэмі жаксы, уыт дэмі сезіледі.
9	Сусын орташа газдалган, кара коцыр тусті, сэл бал косылган жэне дэмі тэтті емес, зімбір мен уыттыц иісі бар.
10	Сусын орташа газдалган, тусі кою коцыр, дэмі шамадан тыс бал жэне тэтті, уыт дэмі сезіледі.
11	Сусын орташа газдалган, тусі кою коцыр, дэмі орташа бал жэне тэтті, уыт дэмі сезіледі.
12	Сусын орташа газдалган, тусі кою коцыр, дэмі сэл бал жэне кантсыз, уыт дэмі сезіледі.

13	Сусын орташа газдалган, тYCІ сары-бал, дэмі тым бал жэне тэтті, зімбірдіц ащы дэмі бар.
14	Сусын аздап газдалган, сары-бал тYCті, орташа бал дэмі бар, зімбірдіц ащы дэмі бар, тэттілігі жеткіліксіз.
15	Сусын аздап газдалган, сары-бал тYCті, сэл бал дэмі жэне тэттілігі жеткіліксіз, зімбірдіц ащы дэмі бар.
16	Сусын орташа газдалган, тYCІ сары-бал, дэмі шамадан тыс бал жэне тэтті, зімбірдіц айкын дэмі бар, бірак айкын ащы болмаса, ол дэмді.
17	Сусын орташа газдалган, тYCІ сары-бал, дэмі орташа бал жэне тэтті, зімбірдіц айкын дэмі бар, бірак айкын ащы болмаса, дэмді.
18	Сусын орташа газдалган, тYCІ сары-бал, дэмі сэл бал жэне кантсыз, зімбірдіц айкын дэмі сезіледі.
19	Сусын орташа газдалган, тYCІ сары-бал, дэмі шамадан тыс бал жэне тэтті, зімбірдіц айкын дэмі бар, бірак айкын ащы болмаса, ол дэмді.
20	Сусын орташа газдалган, тYCІ сары-бал, дэмі орташа бал жэне тэтті, зімбірдіц шсі бар, бірак айкын ащы жок, дэмі жаксы.
21	Сусын орташа газдалган, тYCІ сары-бал, дэмі аздап бал жэне кантсыз, имбирьдін дэмі сезіледі.
22	Сусын орташа газдалган, тYCІ сары-бал, дэмі шамадан тыс бал жэне тэтті.
23	Сусын орташа газдалган, тYCІ сары-бал, дэмі орташа бал жэне тэтті.
25	Сусын орташа газдалган, тYCІ сары-бал, дэмі аздап бал жэне кантсыз.
26	Газдалмаган сусын, кою коцыр тYCті, бал дэмі айкын, тэтті, зімбірдіц ащы дэмі бар. Айкын уыт дэмі.
27	Газдалмаган сусын, сары-бал тYCті, орташа бал жэне дэмі тэтті, зімбірдіц ащы дэмі бар. Айкын уыт дэмі.
28	Газдалмаган сусын, кою коцыр тYCті, дэмі аздап бал жэне кантсыз, зімбірдіц ащы дэмі бар. Айкын уыт дэмі.
29	Газдалмаган сусын, сары-бал тYCті, бал дэмі айкын, тэтті, зімбірдіц айкын дэмі бар, бірак айкын ащы жок, дэміне жагымды. Айкын уыт дэмі.
30	Газдалмаган сусын, кою коцыр тYCті, орташа бал жэне тэтті дэмі бар, зімбірдіц айкын дэмі бар, бірак айкын ащы болмаса, ол дэмді. Айкын уыт дэмі.
31	Газдалмаган сусын, кою коцыр тYCті, дэмі аздап бал жэне кантсыз, зімбірдіц айкын дэмі бар, бірак айкын ащы жок. Айкын уыт дэмі.
32	Газдалмаган сусын, кою коцыр тYCті, бал дэмі айкын, тэтті, зімбірдіц иісі бар, бірак айкын ащы жок, дэміне жагымды. Айкын уыт дэмі.
33	Газдалмаган сусын, кою коцыр тYCті, орташа бал жэне тэтті дэмі бар, зімбірдіц шсі бар, бірак айкын ащы болмаса, дэмі жаксы. Айкын уыт дэмі.
34	Газдалмаган сусын, кою коцыр тYCті, дэмі аздап бал жэне кантсыз, зімбірдіц иісі бар, бірак айкын ащы жок. Айкын уыт дэмі.
35	Газдалмаган сусын, сары-бал тYCті, бал дэмі айкын, тэтті, зімбірдіц айкын дэмі бар, бірак айкын ащы жок, дэміне жагымды.
36	Газдалмаган сусын, сары-бал тYCті, орташа бал жэне дэмі тэтті, зімбірдіц айкын дэмі бар, бірак айкын ащы болмаса, ол дэмді.
37	Газдалмаган сусын, сары-бал тYCті, сэл бал жэне дэмі тэтті емес, зімбірдіц айкын дэмі бар, бірак айкын ащы жок, дэміне жагымды.
38	Газдалмаган сусын, сары-бал тYCті, бал дэмі айкын, тэтті, зімбірдіц иісі бар, бірак айкын ащысы жок, дэміне жагымды.
39	Газдалмаган сусын, сары-бал тYCті, орташа бал жэне тэтті дэмі бар, зімбірдіц иісі бар, бірак айкын ащы болмаса, дэмі жаксы.
40	Газдалмаган сусын, сары-бал тYCті, аздап бал жэне кантсыз дэмі бар, зімбірдіц айкын дэмі бар, бірак айкын ащы жок.

Жумыстыц нэтйжесі бойынша бал мен зімбір негізіндегі фитосусындарыныц 40 турлі вариациясы эзірленді, бурын органолептика-лык керсеткіштері бойынша шепгік сусын-дар-дыц 5 турлі рецепгісі (№8, 11, 19, 23, 29), Оныц

4-і тек йнгредйенгтерді араластыру аркылы.

Тандалган 5 рецепт бойынша дайын-далган сусындардыц физика-химиялык си-паттамаларыныц нэтажелеріі 3-кестедее керсетілген.

3-кесте - Тацдалган 5 рецепт бойынша дайындалган сусындардын физика-химиялык сипаттамалары

№ Ү лгі	рН Кышкылдык г/л		Тыгыздык, кг/м3	Ернгін катты заттар,%	Кант, %
Араластырганнан кейін, ашыту алдында
8	4,28	1,1	1,038	10	10
11	4,23	1,5	1,032	9,4	9
19	3,48	0,7	1,040	11	11,5
23	3,71	0,5	1,028	8,8	8,4
29 (аралас)	4,16	1,3	1,030	9	9
Ашытудан кейінгі келесі куні
8	3,67	2,6	1,015	6,0	5,2
11	3,74	3	1,021	7,0	5,0
19	3,60	1,3	1,037	6,3	7,2
23	3,63	1,1	1,026	7,2	5,2

Жалпы, сусындар алкогольді жэне алкогольсіз сусындарга койылатын стандартты талаптарга сай келеді.

Алынган сусындардын жеке дэмі бар, функционалдык касиеттері келесі басылымдарда зерттеліп, ^сынылатын болады.

Цорытынды

Бал мен зімбір негізіндегі шеп сусын-дарыныц ^сынылган рецептері жогары функ-ционалдык касиетт^ мен бай дэмі бар сусындардын с^рыптамасын кецейту Yшін езекті, б^л макалада 5 рецепт ^сынылган, оныц 4-і араластыру жэне ашыту аркылы дайындалады, ал 1 рецепт тек ингре-диенттерді араластыру.

0дебиеттерді талдау бал мен зімбірдіц жогары функционалды касиеттері бар ингре-диенттер екенін керсетеді, ал жYргізілген эксперименттер дэм мен сапа сипаттамалары бойынша ен онтайлы формулаларды аныктады.

ПАЙДАЛАНЫЛFАН ЭДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

• 1.    Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства. Послание Президента Республики Казахстан - Лидера Нации Н.А. Назарбаева народу Казахстана, г. Астана, 14 декабря 2012 года. http://strategy2050.kz .

• 2.    Экология и здоровье нации. Сборник 7. 3-е издание, перераб. и доп. - Караганда: Изд-во Карагандинского государственного технического университета. - 2016. - 109 с.

• 3.    Баимбетов Н.С., Идирисова Б.Ш. Проблемы экологической безопасности Республики Казахстан//Вестник КазНУ. - 2012. - https://articlekz.com/article/9573 .

• 4.    Медовуха. Свойства и польза медовухи - http://findfood.ru/product/medovuha.

• 5.    Фадеева Н. Полезных свойств имбиря - https://the-challenger.ru/eda/produkty/imbir-poleznye-svojstva-etogo-chudo-produkta/.

• 6.    Корзунова А.Н. Целебный мед и прополис. - М.: Эксмо. 2001.- 213 с.

• 7.    Кузьмина К.А. Лечение пчелиным медом и ядом. - Саратов: Саратовский университет, 1981. - 64 с.

• 8.    Иойриш Н.П. Продукты пчеловодства и их использование. - М: Россельхозиздат, 1976. 184 с.

• 9.    Темнов В.А. Ботанические сорта меда. -Пчеловодство, 1976, №5. - С.22-26.

• 10.    Шеметков Н.Ф. Приусадебная пасека -М: Ураджай, 1994.- 159 с.

• 11.    Шеметков М.Ф., Шапиро Д.К., Данусевич И.К. Продукты пчеловодства и здоровье человека, - Минск: Ураджай, 1987.- 51 с.

• 12.    Чернигов В.Д. Мед.-Минск: Ураджай, 1992.- С. 14-19.

• 13.    Тимофеева А.Н. Продукты пчеловодства в косметике. - Пчеловодство, 1976, №3.- С. 64.

• 14.    Рыбальченко А.Н. Сокровища пчелиного улья. - Минск: Ураджай, 1990. - 216 с.

• 15.    Королев Р.В. Пчелы и здоровье. - Л., Здание, 1976. - 186 с.

• 16.    Темнов В.А. Новое в химическом составе меда. - Пчеловодство, 1974, №4.- С.13-14.

• 17.    Королев Г.Н. Стандартизация в пчеловодстве. - Пчеловодство, 1975, №2.- С.21-23.

• 18.    Иойриш Н.П. Лечебные свойства меда и пчелиного яда. - М: Медицина, 1956.- 64с.

• 19.    Джарвис Д.С. Мед и другие естественные продукты. - Минск: редакция газеты «Звязда», 1993.- С.4-5.

• 20.    Имбирь: польза и вред для организма - https://www.kp.ru/family/eda/imbir-polza-i-vred/.