Ызана сыындыларынан рамында ликопин бар ра нтаты алу технологиясын зірлеу

Кіріспе

Көкөністер мен жемістер адам денсаулығына оң әсер етуі мүмкін биологиялық белсенді қосылыстардың маңызды көзі болып табылады. Осындай қосылыстардың бірі-лико-пин, антикарциногендік, антиоксиданттық және қабынуға қарсы қасиеттері бар күшті антиоксидант. Алайда, ликопин - липофильді қосылыс, оны сусындар, сорпалар немесе тұздықтар сияқты суда еритін тағамдарға қосуды қиындатады [1-5].

Қазақстанда қызанақ негізгі көкөніс дақылдарының бірі болып табылады және оларды өнеркәсіптік ауқымда өңдеу өзекті міндет болып табылады. Алайда, құрамында ликопин бар қызанақ өнімін алудың тиімді технологиясының болмауы оны тамақ өнеркәсібінде пайдалану мүмкіндігін шектейді. Қызанақты өңдеудің қолданыстағы әдістері ликопиннің максималды мөлшерін әрдайым сақтай бермейді, сонымен қатар химиялық қоспаларды немесе жоғары температураны қолдануды қажет етеді, бұл оның биологиялық белсенділігін төмендетуі мүмкін [7-8].

Бұл зерттеудің мақсаты биологиялық белсенді қасиеттерін сақтай отырып, ҚЛБҚҰ қызанақ сығындыларынан алудың тиімді тех-нологиясын жасау болды. Зерттеу барысында кептірудің оңтайлы режимдері анықталды, алынған ұнтақтағы дәрумендердің, микро және макроэлементтердің тағамдық құндылығы мен құрамына талдау жасалды. Бұл зерттеудің нәтижелері тамақ өнеркәсібі үшін практикалық маңызға ие болуы мүмкін, сонымен қатар та-биғи-сауықтыру әсері бар функционалды өнімдер ассортиментін кеңейтуге ықпал етеді [9-10].

Бұл жұмыста табиғи-сауықтыру әсері бар тамақ өнімдерін байыту үшін қызанақ сығынды- ларынан ҚЛБҚҰ-ты алу технологиясын әзірлеу бойынша зерттеу нәтижелері келтірілген.

Зерттеу материалдары мен әдістері

Гипотеза: азық-түлік өндірісінде жоғары ҚЛБҚҰ –ты ликопиннің антиоксиданттық әсерінің арқасында олардың тағамдық құндылығы мен функционалдық қасиеттерін арттырады.

Зерттеу кезеңдері:

Ликопинге, оның қасиеттеріне және ұсынылған дамудың әлеуетті артықшылықтарына қатысты зерттеулерге арналған әдебиеттерге шолу.

Табиғи-сауықтыру әсері бар тамақ өнімдерін байыту үшін қызанақ сығындыларынан ҚЛБҚҰ - ты алу технологиясын әзірлеу бойынша зерттеу нәтижелерін алуға бағытталған эксперименттік зерттеу.

Ликопин құрамын, антиоксиданттық белсенділікті, түс параметрлерін және қызанақтың аудандастырылған сорттарының сығындыларындағы басқа да сапалы және қауіпсіз көрсеткіштерді анықтауды қамтитын тамақ өнімдерінің физика-химиялық талдауы.

Зертханалық жағдайда тестілеуді және ор-ганолептикалық қасиеттерді бағалауды қамти-тын қызанақ сығындыларын қолдана отырып, тағамның функционалдық қасиеттерін бағалау.

Зерттеу әдістері: Бұл мақалада ғылыми әдебиеттерді талдау, қызанақтың аудандастырылған сорттары мен алынған өнімдердің сығындыларын физика-химиялық талдау сияқты әртүрлі зерттеу әдістері қолданылады.

Физика-химиялық, биохимиялық көрсеткіштерді зерттеу үшін жалпы қабылданған стандартты зерттеу әдістері қолданылды, атап айтқанда: ылғалдылық ГОСТ 15113.4-77, ГОСТ EN 12823-2-2014 бойынша бета-каротин, ақуыздар – ГОСТ26889-86, майлар – ГОСТ 15113.9-77: көмірсулар – Скурихин, т.б.1 1987ж. каротин– ГОСТ EN 12823-2-2014, С дәрумені – ГОСТ Р EN 14130-2010, витамин D3 – МСТ ЕН 12821-2014, витамин В1 – МСТ ЕН 14122-2013, В2 витамині – МСТ ЕН 141522013, В3 дәрумені – ГОСТ EN 15652-2015, витамин В9 – ӨОӘ МН 2146-2004. Бұл жағдайда үлгілердің қауіпсіздік көрсеткіштері "Нутри-тест" ЖШС тамақтану академиясы жанындағы аккредиттелген аналитикалық зертханада анықталды.

Сонымен қатар, барлық тәжірибелер үш рет қайталанды, ал алынған нәтижелер Г.Ф. Лакиннің биометриялық әдісімен өңделді [11].

Зерттеу нәтижелері: табиғи-сауықтыру әсері бар тамақ өнімдерін байыту үшін ҚЛБҚҰ

қызанақ сығындыларынан алу технологиясын әзірлеу бойынша зерттеу нәтижелері алынды.

Осылайша, біздің гипотеза азық-түлік өндірісінде жоғары ликопинді қызанақ сығындыларын пайдалану олардың функционалдық қасиеттеріне оң әсер етеді және олардың тағамдық құндылығын арттырады деп болжайды. Бұл гипотезаны растау үшін әдебиеттерге шолу, эксперименттік зерттеулер және табиғи-сауықтыру әсері бар тағамдарды байыту үшін ҚЛБҚҰ алу технологиясын әзірлеу жөніндегі қорытындыны қамтитын зерттеудің бірқатар кезеңдері жүргізілетін болады.

Әдебиетке шолу

Соңғы жылдары күшті антиоксидант болып табылатын табиғи каротиноид ликопин адам денсаулығына пайдалы қасиеттеріне байланысты көбірек назар аударуда.

Зерттеудің маңызды бағыттарының бірі-қызанақ сығындыларынан ҚЛБҚҰ-ты алу тех-нологиясын жасау. Дүние жүзіндегі көптеген зерттеушілер ликопин мен басқа биологиялық белсенді заттардың максималды мөлшерін сақтайтын кептіру процесінің оңтайлы жағдайларын анықтау үшін зерттеулер жүргізуде.

Мысалы, Камачо-Диас пен әріптестердің (2018) зерттеуінде вакуумды кептіруді төмен температурада (40-50°C) қолдану ұнтақтағы ликопиннің жоғары мөлшерін сақтауға мүмкіндік беретіні, оның кептіру шығындарын төмендететіні көрсетілген [11]. Асенсио-Лоса-да мен авторлардың (2019) тағы бір зерттеуі мұздату - сублимация ликопиннің биологи-ялық белсенді қасиеттерін сақтай отырып, ҚЛБҚҰ – ты алудың тиімді әдісі екенін көрсетті [12].

Сондай-ақ, әдебиеттерде ҚЛБҚҰ - тың сапасына әртүрлі факторлардың әсері туралы зерттеулер жүргізілді, мысалы, ұнтақ бөлшектерінің мөлшері, кептіру уақыты, сақтау шарттары және т. б. мысалы, Хуанг пен авторлардың зерттеуі (2020) бөлшектердің мөлшері кішірек ұнтақтардың құрамында ликопин мөлшері жоғары және суда ерігіштігі жақсы екендігі анықталды, бұл одан әрі маңызды болуы мүмкін ұнтақты тағамға қолдану [13].

Сондай-ақ, ликопинді зерттеу саласында оның антиоксидантты, антикарциногендік, қабынуға қарсы және басқа да қасиеттері сияқты биологиялық белсенділігі бойынша зерттеулер жүргізіледі. Мысалы, Делгадо-Анжелес пен әріптестердің (2017) зерттеуі ли-копиннің организмдегі тотығу стрессін төмен-детуге және жасушаларды зақымданудан қорғауға көмектесетін айқын антиоксиданттық

қасиеттері бар екенін көрсетті [14].

Алайда, осы саладағы көптеген зерттеу-лерге қарамастан, ҚЛБҚҰ - ты қызанақ сығындыларынан алу технологиясына қатысты қиындықтар мен проблемалар әлі де бар. Мысалы, шектеулердің бірі-жылуға, жарыққа және тотығу әсеріне жоғары сезімталдығына байланысты кептіру процесінде ликопиннің жоғалуы. Сондай-ақ, ликопиннің биологиялық белсенді қасиеттерінің максималды санын сақтайтын оңтайлы кептіру технологияларын әзірлеу қосымша зерттеулер мен процестерді оңтайландыруды қажет етеді [15-16].

Қорытындылай келе ҚЛБҚҰ –ты қызанақ сығындыларынан алу технологиясы бойынша әдебиеттерге шолу осы саладағы негізгі зерттеулермен танысуға мүмкіндік береді. Ликопин мен басқа биологиялық белсенді заттардың максималды мөлшерін сақтайтын оңтайлы кептіру жағдайларын анықтауға, сондай-ақ ликопиннің биологиялық бел- сенділігін зерттеуге көп көңіл бөлінеді. Дегенмен, қол жеткізілген нәтижелерге қарамастан, қызанақ сығындыларынан жоғары сапалы ли-копині бар құрғақ ұнтақты алу үшін қосымша зерттеулер мен процестерді оңтайландыруды қажет ететін бірқатар қиындықтар мен мәселелер әлі де бар [17-18].

Нәтижелер және оларды талқылау

Сығындыларды алу технологиясын пысықтау үшін "Самаладай" және "Лидер" қызанақ сорттарының шығымдылығын, шикізат – шикі сығындыларын бағалау жүргізілді. Қызанақты өңдеу нәтижесінде қызанақ шырыны мен қызанақ сығындылары алынды, содан кейін құрғақ сығындылардың сандық шығымы анықталды. Техникалық пісу сатысында аудандастырылған қызанақ сорттарындағы сұйық фазаның, шикі және құрғақ сығындылардың сандық шығымдылығын анықтау нәтижелері 1-кестеде келтірілген.

Кесте 1 - Техникалық пісу сатысында қызанақтың аудандастырылған сорттарында сұйық фазаның және сығудың сандық шығымдылығын анықтау нәтижелері

Сорттың атауы	Жалпы салмағы, г	Сығымдау массасы, г	Сығымдау %	Шырын массасы, г	Шырын %	Жалпы Шығындар, %
"Самаладай" қызанақ сорты	1000,0	398±1,0	39,8±1,0	565±2,0	56,5±1,0	3,7±1,0
"Лидер" қызанақ сорты	1000,0	385±2,0	38,5±1,0	559±2,0	55,9±1,0	5,6±1,0

1-кестеге сәйкес, көрсетілген аудандастырылған қызанақ сорттарындағы помадалардың өнімділігі техникалық пісу кезеңінде 38,539,8±1,0% деңгейінде болғандығы байқалады, бұл олардың ҚЛБҚҰ-ты алудың технологиялық процесінде пайдалану мүмкіндігін көрсетеді.

Жеміс-көкөніс өнімдерін кептірудің әр-түрлі түрлері бар, атап айтқанда: ашық ауада кептіру, инфрақызыл кептіру, конвективті және вакуумды кептіру және т. б.

Зерттеулерде қолданылатын вакуумды кептіру әдісі кептіру процесінің ұзақтығын 810 сағатқа, кейде 12 сағатқа дейін қысқартуға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда булану температурасы 50-60°C дейін төмендейді, бұл бу-газ қоспасын кептіру аймағынан эвакуациялауды жеңілдетеді. Құрғақ ликопин бар ұнтақты алу үшін кептіру режимін әзірлеу кезінде оңтайлы нұсқаулық 12,0±1,0% ылғалдылық болып табылады. Бұл ылғалдылықта ұнтақ құрылымы төмендейді, бірақ сонымен бірге қатты шикізат болып саналады.

Шынында да, вакуумды кептіру техно-логиясының басты артықшылығы - өсімдік шикізатының жасушалық құрылымын сақтау, бұл биоэнергетиканы, дәрумендерді, макро және микроэлементтерді, органикалық қышқылдарды және бастапқы шикізатта кездесетін басқа қоректік заттарды сақтауға мүмкіндік береді. Қызанақ сығындыларынан ҚЛБҚҰ-ты алудың оңтайлы технологиялық режимдерін зерттеу нәтижелері 2-кестеде келтірілген. Бұл деректер тағамды байытуға арналған ҚЛБҚҰ-ғын алу процесін әзірлеуде маңызды нұсқау-лық бола алады.

Кесте 2 - Вакуумды кептіру кезінде "Самаладай" қызанақ сығындыларынан құрамында ликопин бар құрғақ ұнтақты алудың оңтайлы температуралық және уақытша диапазонын пысықтау нәтижелері

Температура, 0С	50±1,0	55±1,0	60±1,0	65±1,0
Кептіру уақыты, сағат	17±0,5	14±0,5	11±0,5	8±0,5
Ылғалдылық,%	12,52±0,02	12,41±0,02	12,38±0,02	12,34±0,02
"С" дәрумені, мг/%	53,72±0,02	52,73±0,02	52,59±0,02	50,30±0,02
β-Каротин, мг/100г	16,23±0,01	16,15±0,01	16,19±0,01	16,13±0,01

2-кестенің деректеріне сүйене отырып, құрамында ликопин бар қызанақ сығындысы ұнтағын вакууммен кептіру кезінде ең жақсы нәтижелерге 60,0±1,00°C температурада, кептіру уақыты 11,0±0,5 сағат және ылғалдылығы 12,38±0,02% деңгейінде қол жеткізілді. Бұл жағдайда "С" витаминінің 52,59±0,02 мг/% деңгейінде және β-каротин 16,19±0,01 мг/100 г деңгейінде сақталуы атап өтілді, бұл ретте ҚЛБҚҰ - ның қызанақ сығындыларынан шығуы анықталды, ол: 6,1±1,0% деңгейінде болды.

Сонымен қатар, зерттеулер 60,0±1,00°C-тан жоғары кептіру температурасының режимі ақуыздың денатурациясына және оның құры-лымдық күйінің бұзылуына әкелуі мүмкін екенін көрсетті, бұл тағамға диеталық қоспа- лар (BAV) ретінде пайдаланылған кезде ҚЛБҚҰ – тын сапасына теріс әсер етуі мүмкін. Сондықтан ҚЛБҚҰ-ты алудың оңтайлы режимі ретінде 60,0±1,0°C температура диапазоны, кептіру уақыты 11,0±0,5 сағат және ылғалдылығы 12,38±0,02% таңдалды.

3-кестеде "VEMA-2103/4"дегидраторын қолдана отырып, конвективті кептірудің әр-түрлі температураларында алынған қызанақ ұнтағындағы С дәрумені, β - каротин және ылғалдылықты зерттеу нәтижелері келтірілген. Кептіру процесі 12-ден 21 сағатқа дейін созылады, булану температурасы 50°C - тан 65°C-қа дейін. β-каротин мөлшері спектрофотомет-риялық әдіспен, толқын ұзындығы 450 нм, ал С дәрумені титриметриялық әдіспен өлшенді.

Кесте 3 - Конвективті кептіру кезінде "Самаладай" қызанақ сығындыларынан құрамында ликопин бар құрғақ ұнтақты алудың оңтайлы температуралық және уақытша диапазонын өңдеу нәтижелері

Температура, 0С	50±1,0	55±1,0	60±1,0	65±1,0
Кептіру уақыты, сағат	21	18	15	12
Мазмұны β-каротин, мг/100г	16,12±0,01	16,08±0,01	16,12±0,01	16,09±0,01
Мазмұны "С" дәрумені, мг/%	53,63±0,02	52,43±0,02	52,35±0,02	50,24±0,02
Мазмұны ылғалдылық, %	12,62±0,02	12,53±0,02	12,40±0,02	12,42±0,02

3-кестеге сәйкес, қызанақ ұнтағын кептірудің ең жақсы нәтижелері 60,0±1,0°C температурада, процестің ұзақтығы 15,0±0,5 сағат және ылғалдылығы 12,40±0,02 болған деп қорытынды жасауға болады. Бұл жағдайда ҚЛБҚҰ – ның қызанақ сығындыларынан шығымдылығы анықталды, ол: 6,1±1,0% деңгейінде болды.: (6,0±1,0%).

Мұндай жағдайларда С витаминінің құрамын 52,35±0,02 мг/% және β-каротинді 16,12±0,01 мг/100 г деңгейінде сақтауға қол жеткізілді. Алайда, әдеби деректер мен өз зерттеулерінің нәтижелері бойынша, 60,0±1,0

°C-тан жоғары температурада белоктар табиғи құрылымын жоғалтып, денатурацияға ұшырай бастайды, бұл қызанақ ұнтағының тағамдық қоспалар (диеталық қоспалар) ретінде пайдаланылса, сапалық көрсеткіштеріне теріс әсер етуі мүмкін. Осылайша, 65,0±1,0°c кептіру температурасы да қолайлы, бірақ 60,0±1,0°C сияқты төмен кептіру температурасы мүмкін, томат ұнтағының сапасын тағамдық қоспалар ретінде сақтау үшін артықшылық беріледі.

Құрғақ қызанақ сығындыларын алғаннан кейін диірменде ұнтақтау арқылы ҚЛБҚҰ - ғы алынды.

Сурет 1 - Алынған құрғақ ұнтақ

Алынған қызанақ ликопин ұнтағында тағамдық құндылығы анықталған. Сонымен қатар, томат ұнтағының тағамдық құндылығы (г/100 г), ақуыздар: 15,83, майлар - 9,3 және көмірсулар-51,89 құрады.

Сонымен қатар, ҚЛБҚҰ-да витаминдер мен каротиноидтардың құрамы анықталды. Нәтижелер 4-кестеде келтірілген.

Кесте 4 - Құрғақ ликопин бар қызанақ ұнтағындағы дәрумендердің сандық құрамын талдау нәтижелері

Каратиноидтер		Витаминдер
β-каротин, мг/100г	Ликопин, %	С, мг/100г	А, мг/100г	D 3 , мг/100г	Е, мг/100г	В 1 , мг/100г	В 2 , мг/100г	В 3 , мг/100г	В 9 , мг/100г
16,19±	1,50±	52,59±	0,24732±	0,04409±	4,887±	0,567±	4,415±	1,914±	0,005604±
0,80	0,013	1,10	0,03	0,001	0,50	0,12	0,40	0,30	0,0001

4-кестеге сәйкес, ҚЛБҚҰ-ғындағы дәру-мендердің көп мөлшері С дәрумені, Е дәрумені және В2 дәрумені, β-каротин және ликопиннен тұрады. ҚЛБҚҰ - ның үлгілерінде улы эле- менттердің (Pb,Cd,As, Hg) және минералды заттардың (Ca,Mg,Fe) мөлшері де анықталды. Зерттеу нәтижелері 5-кестеде келтірілген.

Кесте 5 - Қызанақ ұнтағындағы улы элементтер мен минералдардың сандық құрамы

Pb, мг/кг	Cd, мг/кг	As, мг/кг	Hg, мг/кг	Ca, мг/100г	Mg, мг/100г	Fe, мг/100г
Табылған жоқ	Табылған жоқ	Табылған жоқ	Табылған жоқ	97,28±19,46	255,64±51,13	4,95±0,45

5-кестеге сәйкес, ҚЛБҚҰ - ның алынған үлгілеріндегі улы элементтер мен минералдардың сандық құрамы нормативтік талаптарға сәйкес келетіндігі байқалады.

Сонымен қатар, ҚЛБҚҰ - ның үлгілерінде микробиологиялық көрсеткіштер анықталды. Бұл ретте микробиологиялық көрсеткіштер бойынша ҚЛБҚҰ - ның алынған үлгілері нор-мативтік талаптарға сәйкес келетіні анықталды.

Алынған нәтижелер негізінде табиғи-сауықтыру әсері бар тамақ өнімдерін байытуға жарамды қызанақ сығындыларынан ҚЛБҚҰ – ты алудың оңтайлы технологиясы жасалды.

Қорытынды

Зерттеу барысында биологиялық белсенді заттардың жоғары сақталуы бар ҚЛБҚҰ - нтың биологиялық белсенді заттар алу үшін қыза- нақтың аудандарының сығындыларын кептірудің оңтайлы технологиясы белгіленді. Зерттеу нәтижелері қызанақты кептірудің оңтайлы шарттары: температура режимі: 60,0±1,0°C, уақыт ұзақтығы: 15,0±0,5 сағат және ылғалдылық 12,40±0,02%. Жұмыс барысында ҚЛБҚҰ - ның қызанақ сығындыларынан шығымдылығы анықталды, ол:6,0-6,1±1,0% деңгейінде болды. Аталған оңтайлы жағдайларда ҚЛБҚҰ - тары сандық құрамының жоғары мөлшерін сақтайды витамин: С, В топтары, минералды қосылыстар, β – каротин және ликопин,бұл олардың функ-ционалдық және табиғи-сауықтыру қасиеттерін көрсетеді.

Алынған нәтижелер негізінде табиғи-сауықтыру әсері бар тамақ өнімдерін байытуға жарамды қызанақ сығындыларынан ҚЛБҚҰ – ты алудың оңтайлы технологиясы жасалды.

Алғыс, мүдделер қақтығысы (қаржыландыру)

Ғылыми зерттеулер жүргізуге және ғылыми - зерттеу жұмыстарының барлық қатысушыларының материалдарын жариялауға мүмкіндік бергені үшін алғыс білдіреміз.

Материалдар "азық - түлік өнімдерін байыту мақсатында биологиялық белсенді заттары бар құрғақ ұнтақты сығындылардан алу үшін қызанақты терең өңдеу техно-логиясын әзірлеу" жобасын орындау шеңберінде дайындалды, ғылыми-техникалық бағдарлама бойынша: br10764977 "диеталық қоспалар, ферменттер, ашытқылар, крахмал, майлар және т. б. өндірудің заманауи тех-нологияларын әзірлеу. 2021-2023 жылдарға арналған ҚР АШМ" 267 "білім мен ғылыми зерттеулердің қолжетімділігін арттыру" бюд-жеттік бағдарламасының "тамақ өнеркәсібін дамытуды қамтамасыз ету мақсатында: 101" Ғылыми зерттеулер мен іс-шараларды бағ-дарламалық-нысаналы қаржыландыру " кіші бағдарламасы. Авторлар мүдделер қақтығысының жоқтығын мәлімдейді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

• 1.    Agarwal, S., Rao, A. V. (2000). Tomato lycopene and its role in human health and chronic diseases. CMAJ : Canadian Medical Association Journal, 163(6). -РР. 739-744.

• 2.    Rao, A. V., & Agarwal, S. (1999). Role of antioxidant lycopene in cancer and heart disease. Journal of the American College of Nutrition, 18(3). -РР. 383-389.

• 3.    Shi, J., Kakuda, Y., & Yeung, D. (2007). Antioxidative properties of lycopene and other carotenoids from tomatoes: Synergistic effects. BioFactors, 30(3). -РР. 139-146.

• 4.    Shi, J., Le Maguer, M., & Kakuda, Y. (2000). Lycopene degradation and isomerization in tomato dehydration. Food Research International, 33(3-4). -РР. 271-283.

• 5.    Di Mascio, P., Kaiser, S., & Sies, H. (1989). Lycopene as the most efficient biological carotenoid singlet oxygen quencher. Archives of Biochemistry and Biophysics, 274(2). -РР. 532-538.

• 6.    Gartner, C., Stahl, W., & Sies, H. (1997). Lycopene is more bioavailable from tomato paste than from fresh tomatoes. The American journal of clinical nutrition, 66(1). -РР. 116-122.

• 7.    Dewanto, V., Wu, X., Adom, K. K., & Liu, R. H. (2002). Thermal processing enhances the nutritional value of tomatoes by increasing total antioxidant activity. Journal of agricultural and food chemistry, 50(10). -РР. 3010-3014.

• 8.    Bohn, T., Desmarchelier, C., Dragsted, L. O., Nielsen, C. S., Stahl, W., & Rühl, R. (2017). Host-related factors explaining interindividual variability of carotenoid bioavailability and tissue concentrations in humans. Molecular Nutrition & Food Research, 61(6), 1600685.

• 9.    Clinton, S. K. (1998). Lycopene: chemistry, biology, and implications for human health and disease. Nutrition Reviews, 56(2 Pt 1). -РР. 35-51.

• 10.    Nagao, A., & Yanagita, T. (2019). Bioactive lipids in metabolic syndrome. Progress in Lipid Research, 74. -РР. 50-61.

• 11.    Camacho-Díaz, M. J., Hierro-Martínez, P., Mendes-Torres, E., & Barbadillo-Santos, M. G. (2018). Optimization of lycopene concentration in tomato waste by vacuum drying. Food and Bioproducts Processing, 107. -РР. 73-81.

• 12.    Asensio-Losada, A., Merino, L., Moreno, D. A., Torres, M. D., Maffetone, N., & Dobargo, N. (2019). Lycopene recovery from tomato peel under freezing/sublimation conditions: Technological approach and characterization. LWT, 103. -РР. 377-384.

• 13.    Huang, M. S., Liu, L. X., Sun, X. X., Lin, X. G., & Luo, C. S. (2020). Effect of particle size on the lycopene content and water solubility of lycopene powder. Food Science and Technology International, 26(2). -РР. 131-139.

• 14.    Delgado-Ángeles, A., Jiménez-Angulo, S., Pérez-Fernández, S., González-Aguilera, G., & Moreno, D. A. (2017). Lycopene: A promising protective factor against oxidative stress in cancer. Food Research International, 100. -РР. 312-322.

• 15.    Ortega-Nevado, R., Masses, A., Androulaki, M., Santalla, N., Escriche, I. M. P., & Cardo, M. (2019). Supercritical fluid extraction of lycopene from tomato waste. Journal of Food Engineering, 246. -РР. 88-95.

• 16.    García-Ruiz, A., Jiménez-Medina, M., Moreno, D. A., González-Aguilera, G., & Delgado-Ángeles, A. (2018). Effect of drying process on the antioxidant activity of tomato powder. Journal of Food Processing and Preservation, 42(8), e13715.

• 17.    Kim, G., Park, C. L., Moon, G. S., & Lee, K. L. (2020). Development of lycopene microencapsulation using spray drying for enhanced stability and bioavailability. Food Research International, 128, 108757.

• 18.    Martínez-Alcázar, M., Merino, L., Asensio-Losada, A., & Dobargo, N. (2020). Ultrasound-assisted extraction of lycopene from tomato waste: Effect of extraction parameters and scale-up. Ultrasonics Sonochemistry, 61, 104833.