За интернационализацијата на фразеологијата (врз материјал од македонскиот јазик)

ЗА ИНТЕРНАЦИОНАЛИЗАЦИЈАТА НА ФРАЗЕОЛОГИЈАТА (ВРЗ МАТЕРИЈАЛ ОД МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК)

Македонскиот јазик и култура се проткаени и збогатувани со повеќевековни контакти со други јазици и културни традиции. Тоа влијание се одразува на сите јазични рамништа, па и на фразеолошкото. Иако фразеологијата традиционално се смета за ризница на националните специфики, на архаични зборови и структури поврзани со обичаите, традициите и верувањата на еден народ, последователните споредби на фраземите во повеќе јазици водат до заклучок дека повеќето од нив не се национално-специфични, туку интернационални. Целта на овој труд е анализа на фразеолошките калки како важен механизам за интернационализација врз основа на материјал од македонскиот јазик. Нивното проучување е пропратено со бројни тешкотии поврзани со разграничувањето на исконските од фраземите кои настанале под влијание на други јазици имајќи предвид дека станува збор за структури составени од домашни елементи со странски модел кој дал поттик за реализација. Ексцерпираниот материјал е класифициран според изворите или јазиците кои извршиле директно влијание на појавата на овие јазични единици. Покрај очекуваниот слој фраземи кои припаѓаат на општоевропскиот фонд и кои се мотивирани од Библијата, митологијата, историските ликови и настани, општопознати цитати и слично, овде се издвоени и фразеолошките калки кои во македoнскиот јазик се појавуваат под влијание на турскиот, српскиот и англискиот јазик во различни периоди и при различни општествени и политички услови.

Клучни зборови: фразеологија, калки, македонски јазик, културни традиции, интернационални.

Вовед

Почетна мотивација за разгледување на ова прашање беше значителната редукција на која во последно време подлежи традиционалното сфаќање на фразеологијата како ризница на националната специфичност. Многубројните студии покажуваат дека поголемиот дел од фразеолошкиот фонд на европските јазици е интернационален. Тоа беше поттик за анализа на македонската фразеологија со посебен акцент на калкирањето поради фактот дека правилното толкување на фразеолошките калки значително го зголемува интернационалниот слој во фразеологијата на секој јазик.

Материјалот е ексцерпиран од тритомниот „Фразеолошки речник на македонскиот јазик“ на Т. Димитровски и Т. Ширилов, „Македонска фразеологија со мал фразеолошки речник“ на С. Велковска, како и од статиите посветени на оваа тема. Дел од примерите се земени од интернет порталите и публицистиката бидејќи сè уште не се регистрирани во лексикографските трудови.

Основен дел

Меѓујазичните контакти, како и процесите и појавите поврзани со нив, често се наоѓаат во фокусот на интерес на лингвистите. Тие се разгледуваат на сите јазични нивоа, вклучително и на фразеолошкото. Во оваа сфера особено интересно е прашањето за калкирањето. Овој сегмент од фразеологијата се издвојува по тешкотиите за разграничувањето на фразеолошките калки од исконските изрази кои се појавиле без туѓојазично влијание. За разлика од директното позајмување, во фразеолошките калки се скриени сите траги кои би можеле да водат кон јазикот-извор. [Наумова, 2012, с.16] Надоврзувајќи се на таа мисла, Muhvić–Dimanovski [сп. Турк, 2013, с. 66] заклучува дека можноста за погрешна идентификација и проценка на калките е многу голема бидејќи станува збор за структури составени од домашни елементи со странски модел кој дал поттик за реализација. Ова лежи и во основата на тврдењето на Шански [1969] дека голем дел од фразеолошките калки претставуваат фрази во кои туѓојазичната структура воопшто не се чувствува. Тоа се должи на фактот што според синтаксичките врски и нивните семантички односи тие не се разликуваат од исконските фрази.

Од друга страна, Muljačić [1968] предупредува дека не треба да се заборави и можноста за полигенеза т. е. независен, паралелен развој на семантички и лексички исти структури во повеќе јазици. Причината за појава на вакви универзалии лежи не само во многувековниот контакт со различни јазици, туку и во заедничките карактеристики во развојот на човечката цивилизација, совпаѓање во човечко размислување или совпаѓањето на асоцијациите при создавањето сликовити фрази.

Овој факт дополнително ја потенцира неопходноста од објективни барања на соодветни еквивалентни единици во другите јазици со што попрецизно би се изделила националната фразеолошка слика од општоевропската [Eismann, 1999, с. 37].

Фразеолошки калки во македонскиот јазик

Јазиците на различни начини, во различен облик и интензитет и во различни временски периоди се во меѓусебен контакт. Овде се мисли на непосреден контакт, но географскиот допир не може да се смета за единствен важен критериум. Историски гледано, Балканскиот Полуостров бил извонредно динамичен простор во поглед на населувањето на различни народи, на меѓусебни влијанија, контакти и интерференции. Оттука, очекувано е заедничките, општоевропски фраземи да пополнуваат значаен слој во македонската фразеологијата. Само кај дел од нив мотивацијата е јасна, а тоа се најчесто фраземи со библиско потекло, фраземи мотивирани од митологијата, историски настани или личности, од литературни дела и јунаци, од цитати на познати личности и сл.

За илустрација овде може да наведеме дел од нив:

– фраземи со библиско потекло: алфа и омега; неверен Тома; камен на сопнување; го носи својот крст; од Адам и Ева; око за око, заб за заб; прв меѓу еднаквите; забрането– овошје; Содома и Гомора и др.

– фраземи мотивирани од митолошка личност, историска личност или настан: ахилова пета ; Бартоломејска ноќ ; гордиев јазол ; сизифов труд ; танталови маки ; тројански коњ и др.

– цитати на познати личности послужиле како основа за настанување на следниве изрази: да се биде или не (to be or not to be – Shakespeare), државата – тоа сум јас (l` E tat, c`est moi – Luj XIV), Нешто е труло во државата Данска (something is rotten in the state of Denmark – Shakespeare), во виното е вистината (in vino veritas), во здраво тело здрав дух и др.

Под влијание на латинскиот јазик настанати се следниве калки: болна точка (punctum dolens), фрла бисери пред свињи (margaritas ante porcos mittere), крокодилски солзи (crocodili lacrimae), речено-сторено (dictum-factum), сега или никогаш (nun aut nunquam), седи на две столици (duabus sellis sedere) и др.

Во секој период од развојот на македонскиот литературен јазик се јавува еден доминантен извор на јазична европеизација и интернационализација. Така, директниот контакт кој датира од втората половина на XIV век кога започнуваат османлиските освојувања на Балканскиот Полуостров, како и неколкувековното заедничко живеење на македонскиот и турскиот народ, не можеле а да не остават видни траги и кај двата народа скоро во сите области на духовниот и материјаниот живот, макар што ни културата ни верата, ни јазикот ни обичаите, ни степенот на развиток немале многу заеднички компоненти. [Јашар Настева, 2001, с.18]

И покрај мислењето дека турското влијание надвор од лексиката е безначајно, истражувањата на Јашар-Настева [2001] покажуваат дека фразеолошките калки се дури почести од лексичките. Иако со сигурност не може да се тврди кој јазик послужил како образец за калкирањето Јашар-Настева издвојува повеќе од 70 изрази, поздрави и зборовни состави за кои смета дека се калкирани од турскиот јазик. Базирајќи се на значењето, начинот на изразување, употребата таа смета дека од турскиот јазик доаѓаат следниве изрази:

едно време (според тур. bir zaman ) со значење ‘некогаш, одамна‘¹;

му сече умот (според тур. aklı kesmek ) се употребува во значење ‘разбира, расудува‘. Покрај тоа се употребува и варијантата: толку му сече умот – ‘ не разбира, нема капацитет за да разбере‘;

му останува окото (според тур. gözü kalmak) со значење ‘многу му се допаѓа, посакува, завидува‘;

му фаќа окото (според тур. göz tutmak ) со значење ‘се допаѓа некому, оценува/ проценува нешто‘. Често се употребуваат и изразите не ми фати окото, ако ми фати окото;

зема збогум (според тур. selâm almak) со значење се поздравува на разделба, се збогува;

фаќа место (според тур. yer tutmak) со значење ‘кажува или прави нешто умно, разумно, паметно‘;

падна болен (според тур. hasta düşmek) со значење ‘се разболе‘;

му излегува името (според тур. adı çikmak) со значење ‘човек да не му излезе името‘;

му пукна афионот (според тур. afyonu patlatmak) со значење ‘се разлути, налути, изнервира‘;

пие цигари (според тур. çigara içmek) со значење ‘пуши‘ (içmek со значење 1. пие, 2. пуши) и др.

Сепак и Јашар-Настева ја остава отворена можноста дека во некои случаи се работи за паралелни форми кои се заеднички за повеќе балканcки јазици.

Непосредниот јазичен контакт, но и влијанието од позиција на престижен и официјален јазик на СФРЈ на српскохрватскиот јазик врз македонскиот се забележува на различни јазични рамништа, вклучително и на фразеолошкото. За илустрација овде ќе наведеме неколку изрази кои преку српскиот како посредник добиваат масовна употреба во македонскиот јазик.

На пример, изразот подобро нешто отколку ништо (според срб. bolje išta nego ništa) се употребува со значење ‘подобро да имаш барем малку од нешто добро, отколку да немаш ништо‘. Се работи за латинската пословица Potius sero quam nunquam која е преведена во повеќе јазици meglio tardi che mai (it.) better late than never (eng), лучше поздно, чем никогда (рус.) во српскиот и хрватскиот јазик веројатно поради рима „доцна“ се заменува со „некогаш т. е. ikad“ и се добива изразот – bolje ikad nego nikad (hrv/srb). Оваа линија ја прати и македонскиот јазик каде се употребува изразот подобро некогаш, отколку никогаш .

Освен тој израз, доста фреквентни се и следниве примери:

испечи, па речи (според срб. ispeci, pa reci) со значење ‘добро размисли пред да кажеш нешто, т. е. не пуштај си го јазикот пред умот ‘ ;

од небо, па во ребра (s nеba pa u rebra) со значење ‘сосема неочекувано‘;

кој сака, нека повели (според срб. ko voli, nek izvoli) како израз кој често се употребува како поттик, понуда, покана да се проба нешто;

чиста сметка, долга љубов (според срб. čist račun, duga ljubav) што води потекло од латинскиот јазик – Clara pacta boni amici.

Освен преземањето или приспособувањето на ваквите фразеолошки единици, кои се резултат на непосредниот јазичен контакт што се одвивал во подолг временски период на разни општетствени рамништа, влијанието од српскиот јазик се согледува и на планот на т. н. новинарски клишеа, кои се од релативно понов датум: На сцената стапува системот „повлечи-потргни, држи не давај“ (povuci-potegni, drž – ne daj) ; што е тука е (šta je, tu je); за тоа потоа (o tom potom). [Треневски, 2002, с. 247]

Доминацијата на англискиот јазик е глобален процес на кој не останал имун ни македонскиот јазик. Неговото влијание се забележува во следниве примери:

Банана република (според анг. Banana Rebublic) со значење ‘зависна, непостојана држава‘. Самото потекло на изразот е од САД и се однесувал на јужноамериканските нестабилни или марионетски влади, а како асоцијација на големото производство на банани во тие држави;

железна завеса (според анг. iron curtain) со значење ‘(политичка) изолација‘. Појвата на овој израз се поврзува со 80-тите години на 18 век кога во Лион (Франција) театарската бина била одделена од гледалиштето со железна завеса како заштита од евентуален пожар. Винстон Черчил на 5.3.1946 ја изрекол реченицата: „ From Settin in the Baltic to Trieste in the Adriatic an iron curtain was descended across the continent “ во врска со тогашната политичка ситуација и од тој момент изразот добива на популарност;

жешки браќа (според анг. hot brothers) со значење хомосексуалци;

закопана секира (според анг. to bury the hatchet) води потекло од индијанската цивилизација и се користи со значење политика на помирување. По аналогија е скована и фразата откопана секира со знаење – заострување на политичката ситуација.

зона на самракот (според анг. twilight zone) според фантастичните раскази на Martin Greenberg, R. Мatheson и Ch. Waugh адаптирани и прикажани како серија. Во македонските медиуми се користат за означување на економски или политички мрак (длабока криза).

сапунска опера (според анг. soap opera) потекнува од американските серии финансирани од компаниите кои произведуваат средства за чистење и перење во домаќинството и дека се емитуваат најчесто дење кога домаќинките се дома и ги користат тие средства.

студена војна (според анг. cold war) за означување заладени односи меѓу две страни, а употребена е во 1947 кога Волтер Липман на својата книга за односите САД-СССР и дал наслов – The Сold War.

За разлика од минатото, кога уметничката литература била еден од основните извори на фразеолошки калки, во последно време тој примат го има јазикот на медиумите. Социјалните мрежи, блоговите, форумите, електронските изданија на весниците и сл. станаа моќен канал со чија помош се врши интензивна интернацинализација на фразеологијата. Благодарение на интернетот, со молскавична брзина во сите јазици влегуваат голем број нови изрази. Дел од нив, калки и полукалки, кои се издвојуваат по својата популарност се издвоени и прикажани во продолжение:

црн петок (според анг. Black Friday) се користи за означување на првиот ден по Денот на благодарноста (последниот четврток од ноември) и е поврзана со шопинг треската на почетокот на сезоната на попусти за Божиќ;

сајбер понеделник (според анг. Cyber Monday) е термин кој го опишува понеделникот по Денот на благодарноста кога компаниите го стимулираат купувањето online со нудење на разни поволности, попусти, подароци и најразлични иновативни промоции;

црн понеделник (според анг. Black Monday) се користи за означување на важни и тешки историски настани со негативна конотација кои се случиле во понеделник. Во Македонија тоа се поврзува со 24 декември 2012 година и со скандалозната седница во Собранието на Р. Македонија кога опозицијата и новинарите беа насилно исфрлени од собраниската сала;

пеперутки во стомак (според анг. butterflies in a one`s stomach) припаѓа на фразеосемантичкото поле љубов, заљубеност, симпатија додека во англискиот јазик има пошироко значење;

ми го направи денот (според анг. to make one`s day) значи да го направи нешто убаво, пријатно со што ќе го поправи расположението;

капсулна гардероба (според анг. capsule wardrobe) се користи за означување делови од облеката кои никогаш е излегуваат од мода и кои може да се комбинираат со парчиња актуелни за конкретната сезона;

трча за (според анг. run for) е често употребуван израз во кој македонскиот глагол трча добива ново преносно значење во комбинација со предлогот за.

Во разговорниот стил се користат и прагматичните т. е. рутински формули како на пр. Имајте убав ден (Have a nice day); скрши нога (brake a leg); земи или остави (take it or leave it) и др.

Заклучок

Сите досега наведени примери докажуваат дека фразеолошкото калкирање претставува продуктивен механизам за интернационализација на македонскиот јазик. Во оваа статија е прикажан само еден мал сегмент од вкупниот број фразеолошки калки кои се регистрирани во лексикографските трудови или се актуелни во виртуелното пространство. За дел од нив се знае точниот извор и патот на ширење, за дел само јазикот-посредник. Кај некои од примерите (железна завеса) гледаме дека во македонскиот јазик дошле не од јазикот-извор (во случајот тоа е францускиот каде се употребува од 18 век), туку од јазикот-посредник (англискиот каде станува популарен во 20 век). Исто така, останува отворена можноста дел од нив автохтоно и автономно, паралелно да се создале во повеќе јазици. Овој труд не претендира да даде конечни и сигурни потврди за потеклото на сите наведени примери, туку да ја потврди теоријата на Мокиенко [Мокиенко, 2009, с. 168] дека меѓујазично контрастирање на фразеолошкиот фонд дава можност да се елиминираат субјективните национализирани интерпретации и покажува дека наспроти ставот за национална маркираност на фразеологијата, поголем дел од неа е интернационален.

(дата обращения: 05.02.2020).

Mirchevska-Bosheva B.

Grand Ph.D. (Philology), Slavistics Department, Sts. Cyril and Methodius University, Skopje

INTERNATIONALIZATION OF PHRASELOGY

(BASED ON MACEDONIAN LANGUGAE MATERIAL)

Macedonian language and culture are interwoven and enriched with centuries-long contacts with other languages and cultural traditions. This influence is reflected in all linguistic levels, including phraseological. Although phraseology has traditionally been considered a treasure trove of national specifics, of archaic words and structures related to the customs, traditions and beliefs of a nation, subsequent comparisons of phrases in many languages lead to the conclusion that most of them are not nationally specific but rather international. The purpose of this paper is to analyze the phraseological calques as an important mechanism for internationalization based on Macedonian language material. The analyze of the calques is accompanied by a number of difficulties in distinguishing between primeval and phrasemes that have been influenced by other languages, having in mind the fact that they are structures made of domestic elements with a foreign model that has given impetus to realization. Material is classified according to the sources or languages that directly affected the appearance of these linguistic units. In addition to the expected layer of phrasemes belonging to the general European fund and motivated by the Bible, mythology, historical characters and events, well-known quotations, we find also the phrasemes that appear in the Macedonian language under the influence of Turkish, Serbian and English in different time periods and under different social and political conditions.