Chizmachilik va chizma geometriya fanlarini o’qitish orqali o’quvchilarni grafik savodxonligni oshrish

“2017-2021-yillarda O ‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo ‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”da xalqimiz hayot darajasini yuksaltirishning aniq mexanizmlari belgilab berilganligi to‘g‘risida fikrlarini bildirib, ushbu strategiyaning nafaqat xalqimiz, balki dunyo jamoatchiligi e’tiborini o‘ziga jalb etgan muhim hujjatga aylanganligini alohida ta’kidlab, o‘tamiz“118.

Ta’lim sohasini rivojlantirishning omillaridan biri o‘qitishning yangi zamonaviy tеxnologiyalarini joriy qilishdan iboratdir. O‘qituvchi o‘z mutahassisligi bo‘yicha egallagan bilimidan tashqari pеdagogik va psixologik bilimlarni, yangi pеdagogik tеxnologiya va o‘qitish mеtodikalari yig‘indisi bo‘lgan zarur pеdagogik minimumlarni egallagan bo‘lishi shart119.

Shiddat bilan rivojlanib boratotgan zamonda har daqiqada yangi g’oya, yangi fikr shaklanmoqda. Taraqiy etayotgan zamon bir joyda turib qolmasdan olg’a intlishga chorlamoqda. Ishlab chiqarish korxonalari fabrikalar taraqiyot bilan birgalikda yurshi lozim, agarda taraqiyotdan orqada qoladigan bo’lsa u ishlab chiqan tavar talabga javob bermaydi. Korxonada ishlab chiqarilayotgan tavarning sifati karxonaning texnik jixatdan aniq ishlashiga bog’liq. Ishlab chiqarish korxonasiga ishchi kuchi oz sarflanadigan lekin foyda yaxshi bo’ladigan jarayon kerak. Har qanday karxona o’z kadrlarini bilimiga tayangan holda ishga oladi. Bilim qanday o’zlashtrilganligi maktab davriga bog’liq. Allomalarimizda aytishganidek “ Yoshlikda olingan ilm toshga o’yilgan naqsh kabidr ” iborasi bejizga ishlatilmaydi. Har bir insonning hayotda tutgan o’rni ilm dargohlaridan boshlanadi. Yurtimizda ta’lim sohasiga berilayotgan etibor kuchayib bormoqda. Har bir ota ona farzandining kelajagiga qayg’urgan holda farzand tarbiyasi uchun bo’sh vaqtlarni unumli o’tkazishga urinmoqda. Farzandi tug’ilganidan boshlab uch yoshigacha uyda, undan keyin maktabgacha ta’lim, umumiy o’rta ta’lim, oliy o’quv yurti va boshqa talimlar kiradi. Umum ta’lim maktablarida chizmachilik fan bo’limi har bir fan o’zining farqli jixatlari bilan ajralib turadi. Umum ta’lim fanlari o’z navdatida gumanitar va aniq fanlarga bo’linadi. Aniq fanlar ichda chizmachilik faning bugungi taraqiy etayotgan zamonda ahamiyati yanada oshdi. Atrof muhit borliqda har bir narsa eng kichik zarradan tortib eng katta koyinotgacha bo’lgan narsalarning har bir o’lchami mavjud. Ko’zimizga ko’ringan tasavurimizda ongimizda tassavvur hosil qilgan shakllarning o’lchamlari mavjud. Bizni o’rab turgan va ko’zga ko’rinadigan har qanday shakl ikki narsaga rang va shaklga ega. Tabiyat berga o’tmishdan meros qolgan va bu merosni kelajakka yetkazish zaruz. Yurtimizda shaharsozlika etibor kuchaydi. Chizmachilik fani umumta’lim maktablarida 8 va 9-sinflarda o’qtiladi. Bizga borliqni his qilish uchun chizmachilik faning o’rni beqiyos. Chizmachilikda shakl “ detallar ” ko’p hollarda ikki ko’rnish orqali beriladi va uchinchi ko’rnish ikki ko’rnishga asoslangan holda topladi. Chizmachilik fanida tassavur qilish va fanga qiziqish lozim. O’quvchining psixologiyasi har xil va o’zgaruvchan bo’ladi. Taraqiy etayotgan zamonda bola har xil yo’larga chalg’imasligi darkor. Fanga qizqtrish uchun berilayotgan topshriq qiziqarli va unga tanish bo’lgan narsalar qatnashgani maqul¹²⁰.

Chizmachilik fanini o’zlashtrish uchun ko’p hollarda o’quvchilar bir qancha qiyinchiliklarga duch keladi. Ushbu qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun o’quvchilarda fazoviy tassavurni boytish taqazo etadi.

Texnikada yaratilgan har bir buyum ma’lum turdagi detallarni birikmasidan ibirat bo’ladi. Mavjud har bir detal ishlab chiqarishdan oldin bir necha bor eskizi chiziladi, hamda shu eskiz asosida ish chizmasi chizilib bevosita ishlab chiqarishga tadbiq qilinadi. Chizmachilik “xalqaro texnika tili”

har qanday davlatda chizilgan chizmani chizmakash o’qiy oladi. Ish chizmasi detalda ma’lum detal standarti talablari asosida, chizma asboblari yordamida bajariladigan chizmaga aytiladi. O’quvchilarni chizma chizish jarayonini taxlil qilishdan oldin, chizmasi bajarilayotgan detalni ko’rnishlarini, bajaradigan vazifani taxlil qilish muhm o’rin tutadi. Grafika fanlarda fazoviy tassavurni boyitadigan ko’plab jarayonlarni uchratish mumkin, shulardan bazilari haqida fikr bildramiz121.

Chizmachilik fani o’qish jarayonida modellashtrish ya’niy madel yasashga oid ba’zi metodik tavsiyalar berishda, mavzuni asosiy mohiyatiga xos bo’lgan shakilga chizish jarayonini ko’rib chiqamiz. O’quvchi yaqqol tasvir asosida uning modilni yasashga urnadi. Model yasash jarayonida inson fazoviy tasavuridagi tushunchalarni bevosita ifoda qilishga urnadi.

Quyda yana shunday fazoviy tassavurni boyitishga xos bo’lgan grafik topshriqlarni ko’rib chiqamiz.

Ma’lumki grafik fanlarning o’ziga xos xususiyati shundaki, chizmalarni chizish sohasidagi bilimlarni hajmi texnikaga ta’luqli tizmlashtrilgan bilmlarni uyg’unlashtrish bilan harakterlanadi.

Geometrik jismlardan eng sodasi kub xisoblanadi. Kubning uch tomonidan ko’rganda ham u kvadrat shakldan iborat. Kubnung frontal va gorizantal ko’rnishlari berilgan (1-rasm).

Yetishmovchi proyeksiyasi va yaqqol tasviri topilsin. Kubning profil proyeksiyasi va yaqqol tasviri chizilish ketmaketligi 2-rasmda ko’rsatilgan.

2-rasm

Maktab o’quvchisni fanga jalb qilish uni qiziqtrish maqsadida lotin alifbosidan tashkil topgan harflardan variant tuzishga harakat qilindi. Lotin alifbosidagi mavjud hariflarni deyarli har kuni ishlatamiz. O’quvchiga vazifani bersak va unga kutilayotgan natija lotin alifbosidan ekanligni malum qilsak, u holda chiqadigan natija chegaralanadi, qiziqishi oshadi¹²². Bu usul tes metodiga o’xshab ketadi. Testda variantlar kamroq va javoblar ko’rnib turadi lekin bu usulda variantlar ko’p aniq chegara mavjud. Frontal proyeksiyada A harfi va gorizantal proyeksiyada T harifi berilgan, profil proyeksiyasida uchunchi harf mavjud. O’quvchi lotin alifbosidagi A,B,D,E,F……….N,M hariflariga qaraydi va to’g’ri keladigan harflar ketma ketligni tanlab oladi. Prizmaning yaqqol tasviri chizladi. Kuzatuvchiga ko’rinib turgan tomoni frantal tomoniga ko’k rangda A harfi yoziladi. Kuzatuvchiga ko’rinib turgan tomoni garizantal tomoniga ko’k rangda T harfi yoziladi va bu ikki harf prizmaning ichida biriktriladi. Hosil bo’lgan shakldan profil tekislikdagi harf keltrlib chiqariladi (3-rasm a,b).

3-rasm a,b

Bunday misollar berish bilan o’quvchi fanga bo’lgan qiziqishini oshirish bilan birga mustaqil o’z ustida ishlashga ham undaydi. Chizmachilik va chizma geometriya fanlari o’quvchlarni fazoviy tassavurlarni rivojlantiruvchi va yaratuvchanlikga undaydigan fanlar qatoriga kiradi. Har qanday loyihani boshlashdan oldin birinchi navbatda uning chizmasi va eskizi chiziladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

• 1.    O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga Murojaatnomasidan.

• 2.    Murodov Sh va boshkalar, Chizma geometriya. Oliy pedagogika o‘kuv yurtlari uchun darslik, Toshkent, ”Iqtisod-moliya” 2008-y.

• 3.    A. N. Valiev, “About the features of the perspective of simple geometric shapes and problems in its training”, IEJRD - International Multidisciplinary Journal, vol. 6, no. 2, p. 7, Mar. 2021.

• 4.    Kukiev, B., O‘g‘li, A. N. N. & Shaydulloyevich, B. Q. (2019). Technology for creating images in autocad. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 7

• 2.    6.Murodov Sh.K. Ko‘kiyev B.B. Obloqulova L.G‘. Yaqqol tasvirlar qurishda qiyshiq burchakli aksonometrik proyeksiyalardagi o‘zgarish koeffitsientlarining o‘zaro bog‘liqligi Buxoro davlat universiteti ilmiy axboroti 2/2019.

• 3.    7. Сечение поверхностей 2-го порядка общего вида по эллипсу заданной площади мурадов шмидт каримович, ташимов нурлан эрполатович, рахматова икболхон иномжановна, кукиев бобурмирзо баходир угли Ташкентский государственный университет имени Низами

• 4.    8.Xalimov Moxir, Achilov Nurbek, Bekqulov Qudrat, Xo‘jaqulov Elbek, Ko‘kiyev Boburmirzo (2020) Chizmachilik va chizmageometriya fanlarida

• 5.    Yadgarov N.D., «Fazoviy almashtirishlar jarayonida o‘quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirish omillari».-T.:2009.

• 6.    Ugli, K. B. B. (2020). Problem-based learning technology in teaching auxiliary projection techniques. Journal of Critical Reviews, 7(6), 917-921.

1. Shaydulloyevich, B. K. (2020). Increasing students’ graphic literacy through teaching the sciences of drafting and descriptive geometry. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8 (4), Part II, 75-78 [3].

burchak topishning bazi usullari. физика математика фанлари журнали. 4 (1), 47-52.

"Экономика и социум" №10(89) 2021