Globallashuv jarayonida raqamli logistikani rivojlantirishda axborot texnologiyalarning o’rni

Kirish. Raqamli transformatsiya nafaqat Oʻzbekistonda, balki butun dunyoda logistika sanoatida dolzarb jarayondir. Har kuni mahsulotlarni real mijozlarga imkon qadar tezroq yetkazib berish uchun innovatsion va ilgʻor texnologiyalar ishlab chiqilmoqda. Xuddi shunday, logistika kompaniyalar korporativ axborot tizimini keng miqyosda avtomatlashtirishga duch kelishmoqda va raqamlashtirish yordamida raqobatbardosh bozorda yanada chidamli boʻlishga harakat qilmoqdalar. Ushbu sohada koʻplab tadqiqot ishlari mavjudligiga qaramay, logistika raqamlashtirishning mohiyatini tushunish va qoʻllashda hal ham bir oz noaniqlik mavjud.

Ma’lumki, Raqamli iqtisodiyot bugungi kunda dunyoning ko‘plab mamlakatlari iqtisodiyotiga jadal kirib bormoqda. Raqamli texnologiyalarning tez sur’atlar bilan rivojlanishi, iqtisodiyotning globallashuv jarayonlarin tezlashtirishini yuzaga keltirdi. Hozirda logistika dunyoda ham, O‘zbekistonda ham raqamli tarmoqlardan biridir, bu logistikani o‘rganayotgan chet el manbalarida o‘z aksini topmoqda. Logistika sohasidagi yangi tendensiyalarning aksariyati logistika sohasida raqamli texnologiyalarni rivojlantirishdag yangiliklarsiz amalga oshmaydi. Shu bilan birga logistika sohasida zamonaviy raqamli texnologiyalardan foydalanish mamlakat iqtisodiy raqobatdoshligin oshirishning maqsadli omilidir.

Logistika ta'minot zanjirining boshidan oxirigacha axborot oqimlari bilan bog'liq bo'lgan tovarlarning birlashishi va saqlanishini anglatadi. Logistikada juda ko'p asoslar mavjud, masalan, tovarlar, materiallarni boshqarish, qayta ishlash strategiyasi rejasi va shunga o'xshash ma'lumotlarni yig'ish, saqlash va qidirish, ishonchli va iqtisodiy jihatdan foydali transport tizimi integratsiyalashgan logistika.

Raqamli logistika - bu raqamlashtirilgan va globallashgan bozorda ta`minot zanjiri operatsiyalarini optimallashtirish uchun texnologiya, ma'lumotlar tahlili va innovatsiyalarning konvergentsiyasi. Bugungi savdo landshaftida tezlik, samaradorlik va shaffoflik talablarini qondirish uchun korxonalar raqaml logistikani qabul qilishlari kerak.

Raqamli logistika intellektual boshqaruv tizimlarini, transportning barcha bosqichlarida yuklarni kuzatishni, uchuvchisiz texnologiyalarni, hujjat aylanishin to‘liq avtomatlashtirishni (shu jumladan elektron tovarlar va transport hujjatlarini) va transchegaraviy tashishda tezkor bojxona rasmiylashtiruvini o‘z ichiga oladi. Aslini olganda, u logistika jarayonida ilgari qog'oz va qalam bilan bog'liq bo'lgan narsalarni modernizatsiya qiladi.

Logistika sektorini boshqarishda raqamli va aqlli axborot texnologiyalaridan foydalanish koʻplab foydali xususiyatlarni keltirib chiqarish haqiqatdir. Masalan, axborot texnologiyalaridan faol foydalanish, yang buyurtmalarni qabul qilish, shuningdek, tovarlarni yetkazib berish va tashish jarayoni, omborlarni boshqarish va avtotransport vositalari parki, taʼminot zanjir munosabatlari sezilarli darajada tezlashdi. Ushbu jarayonlar tezligini oshirish natijasida buyurtmani bajarish muddati mijoz nuqtai nazaridan qisqaradi, qogʻoz hujjat aylanishining qisqarishi inson omilining rolini pasaytiradi, bu esa moddiy xarajatlarni kamaytirishga olib keladi. Bundan tashqari, raqamlashtirishda oʻz ifodasini topgan ilmiy kashfiyotlar resurslar uchun yangi imkoniyatlar yaratadi, biznesning oʻsish salohiyatini, xoʻjalik yurituvchi subyektlar, yangi bozorlar va tarmoqlar oʻrtasidagi oʻzaro hamkorlik mexanizmlarini taʼminlaydi.

Soʻnggi paytlarda jahon iqtisodiyoti, albatta, sezilarli darajada oʻzgardi Globallashuv yangi logistikani “raqamli logistika”ga oʻzgartirayotgani tobora oydinlashib bormoqda. Globallashuv nafaqat yangi bozorlar bilan bogʻlanish imkoniyatlarini yaratdi, balki ushbu mijozlarning ishonchini qozonish uchun kurashayotgan nufuzli oʻyinchilardan raqobatchilarga ham taʼsir qildi.

Logistika sanoati butun dunyo boʻylab 4 trillion dollardan ortiq daromadga ega boʻlgan ulkan bozor boʻlib, u elektron tijoratdan tortib ishlab chiqarishgacha, yuqori texnologiyalargacha boʻlgan turli biznes tarmoqlarini qamrab oladi.

Hozirgi vaqtda logistikani raqamlashtirish sharoitida qator zamonaviy texnologiyalarni joriy etish dolzarb boʻlib qolmoqda.

Avtomatlashtirish. Ishlab chiqarish va xizmatlarni avtomatlashtirish transport sohasini raqamlashtirishning asosiy yechimlaridan biriga aylanish kerak. Bunga Gollandiyaning Rotterdam portini misol qilib keltirish mumkin. Ushbu port “dunyodagi eng ilgʻor port” deb nomlanadi, chunki port zamonaviy texnologiyalarni joriy etishda yetakchi hisoblanadi. Toʻliq avtomatlashtirilgan port konteyner terminallari yuklarni tushirish uchun kompyuterda dasturlashtirilgan kranlardan foydalanadi, natijada ishlab chiqarish koʻpayadi, qayta ishlash hajmi oshadi va mehnat xarajatlari kamayadi. Wall Street Journal maʼlumotlariga koʻra, avtomatlashtirish Gollandiya portiga umumiy ishlab chiqarishni 30 foizga oshirish imkonini beradi.

Robototexnika. Robotlar, avtomatlashtirilgan mexanizmlardan farql oʻlaroq, bir vaqtning oʻzida bir nechta vazifalarni bajarishga moʻljallangan, bu esa ulardan logistika sohasida deyarli cheksiz foydalanish imkonini beradi. Bu, ayniqsa, onlayn savdoning tez oʻsishini qondirish uchun yuqori tezlik va samaradorlikni talab qiladigan elektron tijorat operatsiyalari uchun toʻgʻri keladi.

Gadjet texnologiyalari. Gadjet texnologiyalari logistika sanoatining ajralmas qismi hisoblanadi.

Dronlar. Dronlar logistika sohasida koʻplab istiqbolli jihatlarga ega, ayniqsa isteʼmolchilarga tezkor yetkazib berishning yangi shakllarin muvofiqlashtirish qobiliyati. Dronlar yaqin yillarda aholi zich joylashgan shahar va qishloq joylariga yuklarni yetkazib berishning asosiy vositasiga aylanadi.

Bugungi kunda har bir sohadagi kompaniyalar raqamli texnologiyalarn oʻzlashtirmoqda va raqamli transformatsiyaning yangi tendentsiyalari asosida oʻz modellarini qayta shakllantirmoqda. Kompaniyalar yangi jarayonlarni taklif qilishda yoki mavjudlarini oʻzgartirishda davom etmoqda. Bundan tashqari, yangi kompaniyalar madaniyatini yaratish va hatto isteʼmolchilar va bozorning oʻzgaruvchan ehtiyojlarini, mijozlar talablarini qondirish uchun yangi mijozlar tajribasini joriy etish. Xususan, logistika va transport sohasidagi raqamli o‘zgarishlar tarmoq kompaniyalariga yangi texnologiyalardan foydalanishga va tobora kengayib borayotgan bozorda raqobatbardosh bo‘lishga yordam beradi.

So'nggi yillarda kompaniyalar logistika va ta'minot zanjirini boshqarish vositalari va texnologiyalarida sezilarli o'zgarishlarga duch kelishdi. Kompaniyalar korporativ axborot tizimlarini keng ko‘lamli avtomatlashtirishga o‘ta boshladilar va o‘zlarining virtual ma’lumotlar bazalarini shakllantirgan holda elektron tijorat platformalari va elektron tijorat xizmatlari ishtirokchilariga aylanishdi.

Juda koʻp Amerika olimlari transport va logistika sohasin raqamlashtirishda innovatsiyalarni ahamiyati katta deb bilishadi. Biroq, taniql McKinsey xalqaro boshqaruv konsalting kompaniyasi (Jeneva, 2020) tahlilchilarining fikriga koʻra, ma’lumot bu logistika sohasini raqamlashtirishda asosiy unsur hisoblanadi va undan foydalanish qobilyati kompaniyalarning raqamlashish darajasini ifodalab beradi. (1-rasm).

Raqamli latformala

1-rasm. Logistikani raqamlashtirishdagi asosiy omillar

Globallashuvning oʻsishiga koʻplab omillar taʼsir koʻrsatadi, chunki bu aloqa va transport sohasidagi eng muhim individual rivojlanishning muhim qatlamidir Global iqtisodiyotdagi raqamli transformatsiya aslida yangilik emas. Barcha sohalardagi korxonalar mahsulot va xizmatlar koʻlamini kengaytirish, maʼlumotlarn raqamlashtirish, jarayonlarni soddalashtirish va operatsion xarajatlarni kamaytirish uchun texnologiya va ilgʻor dasturiy yechimlarga tobora koʻproq talablar koʻpaymoqda.

Xususan, soʻnggi yillarda raqamli transformatsiya barcha sohalarga jadal kirib borayotgani hech kimga sir emas. 2020-yilda boshlangan va hozirda koʻplab mamlakatlarni deyarli yoʻq qilayotgan koronavirus pandemiyasi jahon iqtisodiyotini larzaga keltirdi va raqamlashtirishni toʻxtatgan koʻplab tashkilotlar endi raqamli yechimlar tomon shoshilmoqda (1-jadval).

1-jadval

Raqamlashtirilgan logistikaning toʻrtta asosiy yoʻnalishlari

Turkum	Raqamli innovatsiyalar
Ma'lumotlar Jismoniy tashishning yangi usullari	Ma'lumotlarni yig'ish va qayta ishlash Logistika nazorat minorasi Kengaytirilgan haqiqat
	Haydovchisiz                 yuk mashinalari/transport vositalari Robotlarni boshqarish Dronlar
	Katta transchegaraviy platforma Umumiy tashish imkoniyati Umumiy ombor hajmi
Raqamli platformalar bozori

Misol tariqasida, Amerika Qo'shma Shtatlari logistika bozorini oladigan bo'lsak, bu bozor hozirda ulkan raqamlashtirishga guvoh bo'lmoqda desak mubolag'a bo'lmaydi. Masalan, Amazon, JB Hunt va Ch kabi yirik yetkazib beruvchilar. Robinson o'z faoliyatida raqamli texnologiyalar, dronlar va bulutl texnologiyalardan foydalanadi. Hech kimga sir emaski, u yirik loyihalarn moliyalashtirmoqda. Bularning barchasi iste'mol talabini qondirishga qaratilgan sa'y-harakatlardir. Logistika sanoati butun dunyo bo'ylab 4 trillion dollardan ortiq daromadga ega bo'lgan ulkan bozor bo'lib, elektron tijoratdan tortib ishlab chiqarish va yuqori texnologiyalargacha bo'lgan turli biznes tarmoqlariga ta'sir qiladi. Hozirgi vaqtda logistikani raqamlashtirishda bir qator zamonaviy texnologiyalarni joriy etish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.

Hozirgi vaqtda logistika jahonda ham, Oʻzbekistonda ham raqaml tarmoqlardan biri boʻlib, u logistikani oʻrganuvchi xorijiy manbalarda oʻz aksin topgan. Logistika sohasidagi aksariyat yangi tendentsiyalarni logistika sohasida raqamli texnologiyalarni rivojlantirishda innovatsiyalarsiz amalga oshirish mumkin boʻlmaydi. Shu bilan birga, logistika sohasida zamonaviy raqaml texnologiyalardan foydalanish mamlakatimiz iqtisodiy raqobatbardoshligin oshirishning maqsadli omili hisoblanadi. Axborot va logistika tizimlar muvofiqlashtirilgan logistika ishlarini taʼminlash uchun muhim ahamiyatga ega, chunki butun logistika tizimining ishlashi butunlay ularning ishiga bogʻliq (2-rasm).

J arayonlariai avtomatlaslitirish

Nla’ luinotlarbazasini konvertatsiya qilish

2-rasm. Raqamlashtirilgan logistikaning transformatsiyalash omillar

“Raqamli Oʻzbekiston –2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samaral amalga oshirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida” gi qarorga muvofiq, mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotni faol rivojlantirish, barcha soha va tarmoqlarda, ayniqsa, sohada zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish transport, logistika, davlat boshqaruvi, taʼlim, sogʻliqni saqlash va qishloq xoʻjaligi sohalarida texnologiyalarni keng joriy etish boʻyicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.

Bundan tashqari, amalga oshirilayotgan islohotlar samaradorligini yanada oshirish, jamiyat va iqtisodiyotni har tomonlama va jadal rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratish, hayotning barcha sohalarini modernizatsiya va liberallashtirishning ustuvor yoʻnalishlarini amalga oshirish maqsadida:

• • Xizmat koʻrsatish sohasida iqtisodiyotni raqamlashtirish orqal raqobatbardoshlikni oshirishning fundamental asoslarini ishlab chiqish;

• • Xizmat koʻrsatish sohasida iqtisodiyotni raqamlashtirish imkonin beruvchi dasturiy taʼminotni ishlab chiqish;

• • Iqtisodiyotni raqamlashtirishning yagona elektron platformasin shakllantirish kabi xizmat koʻrsatish sohasining ustuvor yoʻnalishlari belgilab olindi.

Maqolaning xulosa qismida mamlakatimiz logistika va transport tizimin tubdan isloh qilish, zamonaviy texnika va texnologiyalar, innovatsion g’oyalar asosida raqamlashtirish bo’yicha taklif va umumiy xulosalar keltirilgan va un amalga oshirish bosqichlari bo’yicha tavsiyalar berilgan.

Logistika va transport sohasi bugungi kunda raqamlashtirish tufayli jiddiy o'zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Raqamlashtirish darajasi ko'p jihatdan operatsiyalar tezligini, aniqligini belgilaydi va ta'minot zanjirining moslashuvchanligi va moslashuvchanligini rivojlantirish imkoniyatlarini beradi Bu kompaniyalar va ularning mijozlari uchun yangi istiqbollarga olib keladi.

Adabiyotlar:

• 1.    Farmon (2020) “Raqamli O‘zbekiston — 2030” strategiyasini tasdiqlash va un

  samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi Oʻzbekiston Respublikas prezidenti farmoni. 6079- 05.10.2020

• 2.    Karriyeva B.К. (2018) Хalqaro yuklarni tashishda transport vositalarin harakatini boshqarishda Navigatsiya tizimidan foydalanish. “Iqtisodiyot va Innovatsion texnologiyalar” ilmiy -elektron jurnal №4.

• 3.    Karriyeva Ya.K. (2021) Innovatsion logistika. Darslik. 292 bet. Toshkent.

• 4.    Karriyeva Ya.K. (2022) Logistik tizimlarni modellashtirish. Darslik. 305 bet. Toshkent.

• 5.    “Logistics 4.0 Towards Digitization”. Vincent Bamberger, Florent Nansé, Bernd Schreiber, Michael Zintel. 2021

• 6.    Dustova M., Ochilova S. Foreign experience of financial support of agricultural enterprises //The Innovation Economy. – 2023. – Т. 1. – №. 02. – С. 79-86.

• 7.    Dustova M., Makhmutullayeva S. КАК ЭЛЕКТРОННАЯ КОММЕРЦИЯ МЕНЯЕТ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННУЮ ЛОГИСТИКУ? //THE INNOVATION ECONOMY. – 2023. –Т. 1. – №. 03.

• 8.    Makhmutullaeva S. Use of Logistics System in the Development of Export Potential in Uzbekistan //Экономика и социум. – 2023. – №. 5-1 (108). – С. 166-172.

• 9.    Makhmutullayeva S. Increase Export Capacity through Effective Logistics Systems //Web of Scholars: Multidimensional Research Journal. – 2023. – Т. 2. – №. 6. – С. 209-214.

"Мировая наука" №6 (87) 2024