Insan h'am j'amyettegi agressiyani 'uyreniwdi'n social-filosofiyaliq tiykarlari

Insandi uyreniw, ondagi ozgerislerdi duris bahalagan halda analizlew zarurligi har bir dawir ushin aktual masele bolip tabiladi. Socialliq-filosofiyada jamiyettin rawajlaniwi menen bir qatarda ondagi juz bergen processlerdi uyreniw basli maselelerdin biri esaplanadi. Jamiyettegi ham adamlardagi agressiyanin koriniwinin ozine tanligin obyektiv ham har tarepleme uyreniw ushin bul processti uyreniwdin tiykargi teoriyaliq jantasiwlarin metodologiyaliq taliqlaw arqali “agressiya” tusiniginin manis - mazmunin aniqlap aliw zarur. Kundelikli sanada ham tusindirme sozliklerde bul tusinink birinshi nawbette xaliqaraliq huquq tusinigi sipatindada geosiyasiy manini anlatadi. Misali S.I.Ojegov ham N.Yu.Shvedovanin “Rus tili tusindirme sozligi” tusindirme kitabinda bul sozlikke eki turli aniqlama berilgen. Birinshisi, joqarida qisqasha keltirgenimizdey xaliqaraliq huquq koz-qarasinan bir mamleket tarepinen basqa mamleket suveriniteti, shegaraliq qol qatilmasligi yamasa siyasiy garezsizligine qarsi quralli kush isletiw delingen. Ekinshi manisi: Dushpanliqti keltirip shigaratugun ashiq dushpanliq[1,54]. Keyingi aniqlama soni korsetedi geosiyasiy mani menen bir qatarda agressiya tusinigi insannin jamiyettegi buzginshi is-hareketleri menen baylanisli manis-mazmunnin socialliq-psixologiyaliq ham filosofiyaliq, ontologiyaliq tareplerin de oz ishine aladi.

Dushpanliq, agressiya insan is-hareketinin fenomeni sipatinda da har turli ilimiy bagdar wakilleri tarepinen izertlewler alip bardi. Olar tiykarinan eki turli koz-qarastan agressiyani tusindiriwge hareket etedi. Instinktiv teoriyani alga suriwshi F.Nitche, G.Spense, V.Jeyms, Z.Freyd, K.Lorents. Al bulardan pariqli turde Monteskey, E.Fromm, D.Levitovlar agressiya sirtqi faktor tiykarinan payda boladi, ol biologiyaliq yamasa psixologiyaliq hadiyse emes degen ideyani alga suredi. Instinktiv teoriyanin tiykarin saliwshilarinan biri Z.Freyd shaxstin agressiv minez-qulqinin kelip shigiwin insan psixologiyasi ham fezeologiyasinda dep tusindiredi[2,79]. Sonin ushin ol agressivlik tek gana tuwma emes, insannin ajralmas mulki esaplanadi dep keltiredi. Ol adamdi haywanliq baslama dep tusindiredi. Turmistin barliq tarawlarinda adam, tiykarinan haywanliq instinktler menen hareketke keledi deydi[3,339]. Freyd ideyalarin dawam ettirgen etolog

K.Lorents “Agressiya” kitabinda adamlardin belgili bir jagdaylarda olardin sezimleri ham hareketleri algashqi ata-babalarinan miyras bolip otken filogenetik tarepten ozgertilgen dastur degen juwmaqqa keledi. Sogan muwapiq adamlar ham haywanlar ushin tan bolgan instinglerden biri, turler populiatsiyasi ishindegi bar boliw ushin guresiw instinktinin koriniwi, jasaw ushin gurestin hareketlendiriwshi kushi sipatinda tusindiredi. K.Lorents “Adam tabiyatinan basqinshiliq, zorawanliq, agressiyaga miyil” degen pikirdi alga suredi. Lorents etologiya (haywan is-hareketin uyreniwshi pan) ni insaniyat jamiyeytine, insan minez-qulqina qarata qollanbaqshi boladi[4,110]. Bul pikirlerge qarama-qarsi turde E.Fromm eger adamda agressiya payda bolsa, onda bunin sebebi sharayatlar, jaman tarbiya ham jaman, naduris ulgiler dep tusindiredi. Ol algashqi adamlar zamanagoy adamlarga qaraganda aziraq jaman qasiyetlerge iye, madeniyati tomen socialliq-jamiyet civilizaciyasi rawajlangan hazirgi jamiyetke qaraganda aziraq agressiv bolip esaplanadi degen juwmaqqa keledi. Agressivlik adamda tuwma da, onin xarakterine tan da emes, ol civilizaciyanin yagniy miynet bolistiriliwinin payda boliwi, islep shigariwdin osiwi ham artiqsha onimnin toplaniwi, irarxiyaliq duziliske iye mamleketler ham elitar qatlamlar juzege keliwi natiyjesi dep korsetedi[5,47]. Biz bul keltirilgen pikirlerdi T.Gobs ham J.J.Russo koz-qaraslarindagi insan haqqindagi tartisli pikirler menen tusindiriwimizge boladi. Lorents ham Freyd T.Gobs siyaqli “Adam-adamga qasqir” yagniy tuwma agressiv xarakterge iye dep keltiredi. E.Fromm bolsa, Russo koz-qarasindagi adamlar tabiyatinan bir-birine miyriban degen ideyani tiykar sipatinda alga surgenligin koriwmizge boladi. Usi jerde bul maselege baylanisli koz-qaraslardi jane de toliq tusindirip otetugin bolsaq, misali insan is-hareketindegi agressivliktin rolin asira korsetken T.Gobstin koz-qarasin ayriqsha atap otiwge boladi. Ol adamdi joqarida keltirip otkenimizdey qasqir menen tenlestirgen. Yagniy adamda egoistlik qasiyetlerinin basim ekenligin bul bolsa o’z-ara qarama-qarsiliqti keltirip shigariwin korsetpekshi boladi. Shpengler 1931-jilda jazilgan bir miynetinde “adam jirtqish haywan” ham onin putkil omiri jinayatshiliq ustine qurilgan” degen pikirdi alga suredi. O.Shpengler adam haqqindagi usi tusinigine tiykarlanip, bul hadiysenin socialliq dereklerin hesh qanday nazerge almagan halda, urislar sebebin tusindirgen. Ol “Jirtqish haywan hammenin dushpani, ol oz aymaginda oz turlesine shidam bere almaydi[6,208]. Jekke jalgiz jirtqish haywanlar ortasindagi duellerden “uris” payda boladi. Erkin jirtqish haywannin xarakteri ozinin tiykargi qasiyetlerine kore jalgiz adamnan jamlesken adamga otedi. Sol menen birge, kushli rassaliq jirtqish haywan, jirtqish agressiv qasiyetin saqlap qalgan xaliqlar juzege kelgen” dep keltiredi. Bul keltirilgen pikrilerdi analizley otirip, biz “jirtqishliq” yamasa “agressiya” haqiyqattan da adamga tan qasiyetpe hamde uristin payda boliwinin tabiyiy sebepleri barma? degen sorawlardi ortaga taslaymiz. Bul sorawlarga juwap beriw ushun bolsa, adamlarda agressiya juzege keliwin, onin sebeplerin toligi menen analizlew ham har tarepleme korip shigiw kerek. Insan agressivliginin sebepleri haqqinda aytilganda izertlewshiler kopshilik jagdayda bul quramali multifikatorial hadiyseni qanday da bir sebeplerge kore analizleydi. N.Alkok ham R.Ardri bul sebepti oz aymaqlarin qorgaw niyetinde koredi. “Adamlardin tiykargi milliy qadiriyatlari dep - jazadi Alkok olardin jasaw orinlari, aymagi hamde adamlardin agressiv is-hareketlerin ham jamiyet turmisinda har turli kelispewshiliklardin payda boliwinda dal usi sebepten baslaw kerek dep tusindiredi. R.Ardri bunday is-harektelerdi insannin biologiyaliq xarakteri menen baylanisliligin korsetip, adamlarda instinktiv “aymaqli imperative” bar ekenligin aytip otedi[7,4]. Demek insandagi agressiyanin juzege keliwi biologiyaliq tarepten degen koz-qaraslardi jane bir ingliz zoologi D.Morris tarepinen de berilgen. Ol adamlarga qarata hakimiyatqa bolgan tabiyiy qalew agressiyaga alip keledi dep esaplaydi. Hukimranliq agressiv is-hareketlerdin tiykargi maqseti ham bul tarepten adam basqa tiri maqluqlardan pariq qilmaydi”[8,175]. Biraq bul jerde soni da aytip otiw zarur hakimiyatqa umtiliw toligi menen agressivlikti keltirip shigarmaydi. Insanda basqariwshiliqqa, hukimranliqqa umtiliw qasiyeti bar albette, biraq bul agressiv boladi dew durisliqqa kelmeydi. Sebebi umtiliw processinde insanga tasir etiwshi basqa faktorlar onin agressiv jagdayga keliwine sebepshi boladi. Hukimdardin jaman yamasa jaqsi boliwi qol astindagi adamlardin ogan qarata qatnasinda bolip esplanadi. Aymaqliq iyelik etiw haqqinda janede toliqraq túsindirme beretuǵın bolsaq, Amerikalıq sociolog D.Staydiń aytıp ótiwinshe “Hár bir shaxs ádette bir neshe aymaqlıq birlikke iye”. Ol jumısta, úyde, dem alısta hám basqada. Ol solardı sırtqı agressiyadan saqlawǵa hám qorǵawǵa miyil”. Zamanagóy psixologiya sonı kórsetedi adam basqa adamnıń aymaǵına qarata instenktiv “húrmet” kórsetiwi múmkin. Demek adamlar hesh qanday biologiyaliq yamasa psixologiyaliq sebepler nátiyjesinde agressiv jaǵdayǵa kelip qalmaydı. Olar tek ǵana sırtqı ortalıq, sırtqı tásir etiwshi faktorlar natiyjesinde agressiv bolıwı múmkin.

Agressiya - deviant minez-qulıqtıń bir túri. Agressiyanı anıqlaw mashqala bolıp tabıladı. Sebebi, "agressiya" termini hár qıylı háreketlerdi ańlatadı. Sol sebepli, basqınshı minez-qulıqtı úyrenip atırǵanda, bul hádiyseni anıq túsiniwge erisiw zárúr. A.Bassom tárepinen usınıs etilgen ta’riyiplerden birine kóre, agressiya - bul basqalarǵa qáwip salatuǵın yamasa zıyan keltiretuǵın hár qanday minez-qulıq bolıp tabıladı. Geypara izertlewshilerdiń pikirine kóre, ayrım háreketler basqınshılıq retinde bahalanıwı ushın olar tek ǵana zıyan jetkeriwi, bálki kemsitiw yamasa narazılıq komponentin óz ishine aladı. Insannıń basqınshılıǵı kóplegen social, milliy hám basqa dawlardıń deregi. Sol sebepli basqınshılıq mashqalasın úyreniw zárúrli bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, jámiyet haqıyqattan da onıń barlıq kórinislerinde basqınshılıqtan qorǵawdıń nátiyjeli mexanizmlerine mútáj. Jáne bul, óz gezeginde, insan basqınshılıǵınıń tábiyatı, insan basqınshılıǵınıń dárekleri hám motivları haqqında tereń hám hár tárepleme biliwdi názerde tutadı.

Zamanagóy jámiyette asocial minez-qulqlarda (alkogolizm, náshebentlik, tártipsizlik, vandalizm hám basqalar) kórinetuǵın deviant minez-qulıqqa iye bolǵan jaslar júdá kóp. Ekstremal sırtqı kórinislerde ayawsızlıq hám basqınshılıq payda bola baslaydı. Jaslar ortasında jınayatshılıq júzege keledi. Jaqın ótken dáwir menen salıstırǵanda, agessivlik penen baylanıslı jınayatlar kóbeygen, bunnan tısqarı, jaslar ortasında kelispewshilikler hám zorawanlıq jaǵdayları sezilerli dárejede artqanı kózge taslanadı. Agressiv minez-qulıq mashqalası onıń tarqalıwı hám biyqararlastırıwshı tásiri sebepli insaniyattıń pútkil turmısı dawamında aktual bolıp qalip atir. Jaslar ortaliginda basqinshiliq tendenciyalarinin kusheywi jamiyetimizdin en otkir social maselelerinen birin sawlelendiredi. Insandagi agressivlikti izertlew de tek gana antropologiyaliq, ontologiyaliq yamasa social-filosofiyaliq tarepten emes, oni gnoseologiyaliq, sociologiyaliq sonday-aq psixologiyaliq jaqtan analizlew kerek. Agressiya adamlarga adamlar toparina qarata fizikaliq ham ruwxiy ziyan jetkeriwge qaratilgan individual yamasa toparliq is-hareketler esaplanadi. Bugingi kunde agressiya shaxs ham jamiyet turmisinin ajralmas bolegine aylandi. Insan xarakteri tuwma boliwi mumkin, biraq ol jamiyetke aralasqannan son ogan sirtqi faktorlar tasir etiwi natiyjesinde ozgeris juzege keledi. Agressivliktin tuwma instinkt emesligi balki onin juzege keliwine qatal tarbiya, socialliq ortaliqtin normada bolmawi, fizikaliq jaza, psixologiyaliq basim, socialliq jekkeleniw, sezimlerdin shigariliwinin shekleniwi, atraptagi basqada tasir etiwshi derekler, alkogol ham nashebentlik onimlerinin qabil qiliniwi sebep boladi. Sonday-aq madeniy ham socialliq sistema jeterli darejede integraciyalanbagan bolsa ham birinshisinin ekinshisi tarepinen tosqinliq qilatugin is-hareketlerge qoyilatugin talaplardi oz ishine algan bolsa, normalardi buziw, asirese agressivlik is-hareketlerdi korsetiw qalewi payda boladi. Agressivliktin juzege keliwin tusindiregende submadeniyat teoriyasi tiykarinda koriwge boladi. S.Lamnek teoriyasinda agressiya submadeniyat hadiysesi menen baylanisli. Bul teoriya avtori agressiv formadagi submadeniyattin bahaliqlar ham normalari socialiq normalar ham maplerge qarama-qarsi keledi, dep esaplaydi[9,184]. Submadeniyat tu’sinigi (latinsha: sub-“asti” ham madeniyat) ameldegi madeniyatqa qarata fundamental bahaliq muna’sebetlerinin qarama-qarsi momentlerin anlatadi. Submadeniyattin tiykargi xarakteristikasi agressiya formasinda anlatilgan naraziliq, kelispewshilik, aktiv qarsiliq. Bul teoriyaga muwapiq, tu’rli rasmiy bolmagan hareketler payda boliwinin deregi socialliq krezisler, jamiyetshilik munasebetlerindegi disgarmoniya bolip esaplanadi. Jaslar hareketi ham madeniyat, ham diniy, siyasiy ham basqa har qanday bagdarga iye bolip, oz poziciyasin agressivlik korinisinde korsetiwge miyel boladi. Submadeniyatqa kirip, adam basqa socialliq shekelewlerden erkin bolip korinedi, bunnan tisqari, olardin buziliwi kopshilik jagdayda jinayiy normalardan biri bolip esaplanadi. Zorawanliqti tusindiriwde stigma teoriyasida jaratilgan. I.Goffman tarepinen jaratilgan bul teoriyaga muwapiq, agressiyanin toliq belgileri joq, ol yamasa bul is-ha’rekettin zorawanliq dep taripleniwi tek gana adamlardin reakciyasina baylanisli. Belgili bir shaxlar ham toparlarga jaman, unamsiz qasiyetlerdi “jabistiriw” tendenciyasi agressivliktin’ qaytalaniwina alip keledi. Belgili bir waqittan son, shaxs ozinen-ozi birktirilgen sipatlamaga muwapiq hareket qila baslaydi[10,92]. Stigmatizatsiya - bul belgili bir shaxs yamasa adamlar topari menen qandayda bir qasiyetli (a’dette jaman) baylanisliliq, bul baylanis bolmasada, yamasa dalillenbegen bolsada, bul shaxsti kemsitiwge alip keledi ham agressivlik payda boliwina alip keletugin unamsiz bolgan jagdaylardi keltirip shigaradi. Adamdagi qasiyetler haqqinda filosoflar (Zenon, Seneka, Mark Avreliy) insan aqilli bolip tuwiladi ham onin qalbinde agressiya bolamydi, insan jaqsi islerge umtiliwi menen ajralip turadi dep korsetedi. Agessiyanin insan tuwma tabiyatina tan emesligi Sharl Luy Monteskeydin “Nizamlar ruwxi haqqinda” degen miynetinde tolig’iraq jaritilgan. Miynette “issi hawa rayi hukim surgen aymaqta jasawshilar agressiv xarakterge iye boladi” dep keltiredi[11,184]. Demek insan agrissivlik qasiyetler menen dunyaga kelmeydi, ogan sirtqi faktorlardin tasir etiwi natiyjesinde onda aste-aqirin agressivlik qasiyetler payda bola baslaydi. Agressivlik haqqindagi koz-qaraslardi analizlew natiyjesinde qanday da bir adamga yamasa jamiyetke qarata sipatlama bergende agressiv dep ataw naduris esapalanadi.

Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi:

• 1.    С.И.Ожегов, Н.Ю.Шведова «Толковыйсловарьрусскогоязыка»-1992

• 2.    З.Фрейд «По ту сорону принципа удовльствия бессознательного» Москва -1990

• 3.    A.Berdimuratova “Filosofiya” Nókis -2010

• 4.    Viktor Alimasov “Inson tanazuli” Toshkent- 2007

• 5.    “Yangi va eng yangi davir ǵarbiy evropa falsafasi” oquv qo’llanmasi. Toshkent-2002

• 6.    O.Shpengler “Insan hám texnika” -1931

• 7.    N.D.Subbotina “Inson agressiyasining tabiyiy va ijtimoiy dastlabki shartlari”.

• 8.    Morris D. “Zoologtiǹ adamnıǹ haywanlıq tárepin úyreniwi” -1968

• 9.    Ламнек С. «Теории девиантного поведения» Мюнхен, 1993.

• 10.    Гоффман И. «Стигматизация-это процесс, когда реакция других портит нормальную личность» 1979

• 11.    Sharl Luy Monteskey “Nızamlar ruwxı” -1748.