Talabalar mustaqil ishlarini tashkil etishning pedagogik xususiyatlari

O'zbekiston Respublikasi oliy ta'lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasining "Oliy ta'lim tizimini rivojlantirishning strategik maqsadlari va ustuvor yo'nalishlari" deb nomlangan 3-bobining "Oliy ta'lim bilan qamrovni kengaytirish, oliy ma'lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirish" deb nomlangan 1-§ da "Mustaqil ta'lim soatlari ulushini oshirish, talabalarda mustaqil ta'lim olish, tanqidiy va ijodiy fikrlash, tizimli tahlil qilish, tadbirkorlik ko'nikmalarini shakllantirish, o'quv jarayonida kompetensiyalarni kuchaytirishga qaratilgan metodika va texnologiyalarni joriy etish, o'quv jarayonini amaliy ko'nikmalarni shakllantirishga yo'naltirish, bu borada o'quv jarayoniga xalqaro ta'lim standartlariga asoslangan ilg'or pedagogik texnologiyalar, o'quv dasturlari va o'quv uslubiy materiallarni keng joriy etish" masalalarida ta'lim oluvchilarning mustaqil ta'lim olishlari, mustaqil ishlash malakalarini uzluksiz oshirish orqali mutaxassislarning zaruriy kompetentsiyalarini, ijodiy yaratuvchanlik, tadqiqotchilik, mantiqiy tafakkurini rivojlantirishga alohida e'tibor qaratilgan.

Bugungi kundagi ta'lim tizimida olib borilayotgan islohotlar talabalarni mustaqil fikrlashini rivojlantirish, individual ta'lim traektoriyalariga asoslangan, talabalarda kreativ fikrlash, amaliy ko'nikmalarni shakllantirishga oid muammolarni bartaraf etishga qaratilgandir. Oliy ta'lim muassasalarida bu vazifalarni amalga oshirishga bosqichma-bosqich o'tish rejalashtirilgan.

Oliy ta'limning asosiy vazifasi o'z-o'zini rivojlantirish, o'z-o'zini tarbiyalash va innovatsiyalarga qodir bo'lgan mutaxassisning ijodiy shaxsini shakllantirishdir. Bu muammoni faqat o'qituvchidan talabaga tayyor shaklda o'tkazish orqali hal qilish qiyin. Talabani passiv bilim iste’molchisidan muammoni shakllantirish, uni yechish yo‘llarini tahlil qilish, optimal natijani topish va uning to‘g‘riligini isbotlay oladigan faol bilim yaratuvchiga o‘tkazish zarur. Hozirgi oliy ta’lim islohoti o‘qitish paradigmasidan ta’lim paradigmasiga o‘tish bilan uzviy bog‘liqdir. Shu munosabat bilan shuni e'tirof etish kerakki, talaba mustaqil ishi (TMI) nafaqat o'quv jarayonining muhim shakli, balki uning asosiga aylanishi kerak.

Talabalarning mustaqil ishlarini rejalashtirish va tashkil etishga bag‘ishlangan tadqiqotlarda (L.G.Vyatkin, M.G.Garunov, B.P.Esipov, V.A.Kozakov, I.Ya.Lerner, M.I.Maxmutov, N.A.Polovnikova, P.I.Pidkasisty va boshqalar) umumiy didaktik, psixologik, tashkiliy va. faoliyati, bu faoliyatning uslubiy, mantiqiy va boshqa jihatlari ko‘rib chiqiladi, o‘rganilayotgan muammoning ko‘p jihatlari, ayniqsa, an’anaviy didaktik rejada ochib beriladi. Shu bilan birga, talabalarning individual qiziqishlari, qobiliyatlari va moyilliklarini hisobga oladigan yaxlit pedagogik tizim bo’lib, mustaqil bilish faoliyatini motivatsion, protsessual, texnologik ta'minlash masalalari alohida e'tiborni talab qiladi.

“Mustaqil ish” tushunchasi ko’p qirrali bo’lib, talabalarning mustaqil ishi muammolari bo’yicha sezilarli darajada pedagogik tadqiqotlar olib borilishiga qaramay, ushbu didaktik jarayonnibg mohiyati va mazmuniga to’laqonli yondashuv mavjud emas. Bu tushuncha quyidagicha ma’nolarni ifodalaydi:

• •    Pedagogning bevosita ishtirokisiz talaba topshiriqlarni o’zi bajarishi kerak;

• •    Fikrlash operatsiyalariga, o’quv materialiga o’z-o’zini yo’naltirish asosida talabaning mustaqil bo’lishi talab qilinadi;

• •    Topshiriqni bajarilish jarayoni qat’iy tartibga solinmagan, topshiriqlarning bajarilish usullari erkin tanlanilishi.

Mustaqil ish - mustaqillik kabi shaxsning muhim xususiyatini shakllantirish vositasi, talabalarning bilish faoliyatini tashkil etish shakli bo'lib, u faollik, fikr mustaqilligi, ijodkorlik, qat'iyat va topshiriqni bajarishda tashabbuskorlikni talab qiladi.

Talabalarning mustaqil ishlarining turli bosqichlarida ularning mustaqilligi oddiy takrorlash, taqlid qilishdan tortib, ijodkorlikka qadar turli yo'llar bilan namoyon bo'ladi. Bajarilgan vazifalarning murakkabligi ortib borishi bilan u paydo bo'ladi, rivojlanadi va murakkablashadi.

Talabaning turli fanlar bo‘yicha mustaqil ishining samaradorligi, avvalambor, uning shaxsiy fazilatlari, intizomi, motivatsion munosabatlari, xotira, diqqat, irodaviy sifatlar kabi aqliy sifatlari va boshqalarga bog‘liq bo‘lsa, unumli mustaqil ishning asosiy shartlaridan biri uning shakllanishi va rivojlanishi hisoblanadi.

Talabalar mustaqil ishining maqsadi - turli manbalardan yangi bilimlarni o'zlashtirish jarayonida ularning shaxsiy rivojlanishini ko’zda tutiadi.. Mustaqil ishlarga darsliklar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, fanlar bo’yicha klassik mualliflarining ilmiy ishlari, monografiyalar, ilmiy maqolalar to‘plamlari va ilmiy ma’ruzalar, ixtisoslashtirilgan jurnallardagi ilmiy maqolalar, badiiy adabiyotlar bilan ishlash kiradi. So'nggi paytlarda mustaqil ishlarda elektron shakldagi manbalar (Internet tizimi, kompyuter dasturlari va elektron tashuvchilardagi ma'lumotlar) bilan ishlash katta o'rin egalladi. Talabalarning mustaqil ishlariga insholar, izohlar, tezislar yozish kiradi.

Talabalarning mustaqil ishlarini tashkil qilishda darslik va o‘quv qo‘llanma bilan ishlash ham tizimli bo‘lishi kerak. Bu jarayon uch bosqichdan iborat:

Birinchi bosqichda talaba darslik yoki o‘quv qo‘llanma bilan tanishadi, mualliflarning ism-shariflariga, izohlarga e’tibor beradi, mazmunini ko‘rib chiqadi, mundarija, diagramma, chizmalarni ko‘zdan kechiradi, o‘zi qiziqqan matnga murojaat qiladi.

Ikkinchi bosqichda talaba darslikni birinchi sahifasidan to oxirgi sahifasigacha alohida varaqlarda majburiy yozuvlar bilan diqqat bilan o‘qib chiqadi Ushbu belgilar o'qilgan narsalarni asosiy va ikkilamchi, muhim va ahamiyatsiz, qiziqarli va qiziq bo'lmagan, hodisalarning ta'riflari va tavsiflarini, shuningdek, materialni farqlashning boshqa mezonlaridan foydalangan holda farqlash imkonini beradi. Bunday holda, eslatmada manba sahifasi va uning nomi ko'rsatilishi shart.

Talabalarning faol mustaqil ishi faqat jiddiy va barqaror motivatsiya mavjud bo'lganda o’zining ijobiy natijasini ko’rsatadi. Eng kuchli rag'batlantiruvchi omil -bu keyingi samarali kasbiy faoliyatga tayyorgarlikdan iborat.

Mustaqil ishlarni faollashtirishga yordam beradigan ichki omillarni quyidagicha tahlil qilinadi:

Ta’lim muassasasida talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etishning strategik yo‘nalishidagi asosiy narsa uning alohida turlarini optimallashtirish emas, balki barcha turdagi darslarda darsda va undan tashqarida talabalarning yuqori faolligi, mustaqilligi va mas’uliyati uchun sharoit yaratishdir

Oliy ta'lim muassasalarida mustaqil ta'lim jarayonini amalga oshirishda tizimli ishlarni yo'lga qo'yish, talabalarni mustaqil ishlashga o'rgatish ijodiy va ijtimoiy faol, ijtimoiy -siyosiy hayotda mustaqil ravishda o'z o'rnini topa olish malakasiga ega bo'lgan, istiqboliy vazifalarni qo'yish va hal qilish qobiliyatiga ega bo'lgan kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga asos bo'ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar :

• 1.    Olimov Q.T. Zamonaviy ta’lim texnologiyalari. T.; 2017

• 2.    Ziyomuhamedov B., Abdullayeva SH. Ilg’or pedagogik texnologiyalar. T.: Abu Ali Ibn Sino, 2018.

• 3.    Pedagogik texnologiyalarning rivojlanish tarixi// Kasb-hunar ta’limi. 2018.1625 betlar.

• 4.    Komarova T.S. O'qitish metodikasi. - Moskva: Ma'rifat, 2019. 160 b.

"Экономика и социум" №5(96) 2022