Yumshoq bug‘doy navlarining fenologik va biometrik, don sifat ko‘rsatkichlari va dondagi temir moddasi miqdori

Автор: Djurayev Dior Turdikulovich, Begmatov Bekzod Elmurodovich, Xo'jakulova Sevara Rustamovna, Qarshiyeva Umida Shukurovna

Журнал: Life Sciences and Agriculture.

Статья в выпуске: 2 (14), 2023 года.

Бесплатный доступ

Tadqiqotdan maqsad yumshoq bogʻdoyning 60 ta navining fenalogik, biometrik, don sifat koʻrsatgichlari bir-biriga taqqoslab bu koʻrsatgichlarning don tarkibidagi temir miqdoriga bogʻliqligini aniqlash. Bugʻdoyning turli oʻsuv fazalarida temirni oʻzlashtishi, atomar temir moddasinining oʻsimlik toʻqimalarida xususan endospermda toʻplanishi.

Kleykovina, yumshoq bugʻdoy, don narutasi, IDK, oqsil miqdori, temir miqdori, don shishasimonligi, konsentratsiya

Короткий адрес: https://sciup.org/14127519

IDR: 14127519

Текст научной статьи Yumshoq bug‘doy navlarining fenologik va biometrik, don sifat ko‘rsatkichlari va dondagi temir moddasi miqdori

YUMSHOQ BUG‘DOY NAVLARINING FENOLOGIK VA BIOMETRIK, DON SIFAT KO‘RSATKICHLARI VA DONDAGI TEMIR MODDASI MIQDORI

Kalit soʻzlar: Kleykovina, yumshoq bugʻdoy, don narutasi, IDK, oqsil miqdori, temir miqdori, don shishasimonligi, konsentratsiya.

Tadqiqotning dolzabligi. Tadqiqot natijasida kuzgi yumshoq bug‘doyning Davlat reyestriga kiritilgan navlari doni tarkibidagi temir moddasi miqdorlari o‘rganilib, temir to‘plash xususiyati yuqori navlar va tizmalar tanlab olindi. Shuningdek, temirga bosh biostimulyatorlarni qo‘llash natijasida dondagi temir miqdorini oshirish bo‘yicha tadqiqotlar olib borilib, natijadorligi yuqori variantlar aniqlandi hamda ishlab chiqarishga tavsiya etildi.

Metod va metadalogiya. Dala tajribalari Janubiy dehqonchilik ilmiy tadqiqot institutining Qarshi tumani bo‘limi tajriba dalasida olib borildi. Laboratoriya sharoitida tajribalar institutning “O‘simliklar biokimyosi va sifat ko‘rsatkichlarini baxolash laboratoriyasi” va “Organo-mineral o‘g‘itlar va agrokimyoviy yalpi tahlillar laboratoriya”larida aniqlandi.

Tadqiqotning maqsadi. Seleksiya usullari yordamida respublikamiz tuproq iqlim sharoitlariga moslashgan kuzgi yumshoq bug‘doyning temir to‘plash hususiyati yuqori navlarini yaratish, temirga boy biostimulyatorlar qo‘llash agrotexnologiyasini ishlab chiqish, navlar urug‘chiligini tashkil qilish va fermer xo‘jaliklariga joriy qilishdan iborat.

Temir to‘plash hususiyati yuqori bo‘lgan yangi seleksion genotiplarni yaratish ilmiy tadqiqotlari davomida Janubiy dehqonchilik ITI ning sug‘oriladigan maydonlarida 2022 yil hosili uchun ekilgan tajribalarni olib borishda yumshoq bug‘doyning Davlat reyestriga kirgan va yangi navlar 60 ta, respublikamizning turli xududlaridan yig‘ib kelingan 15 ta qadimiy mahalliy navlar, dunyoning turli ekologik-geografik mintaqalaridan keltirilgan 45 ta nav va tizmalar, institutda shu kunga qadar bajarilgan loyihalar davomida yaratilgan don sifati yuqori 35 ta tizmalar, 100 ta donor navlar va sintetik bug‘doy tizmalarini dala sharoitida tajribalari tashkil etilib, nav va tizmalarni o‘sishi va rivojlanishi, mahsuldorlik ko‘rsatkichlari baholandi.

Laboratoriya sharoitida nav va tizmalarni don sifat ko‘rsatkichlari va donidagi temir moddasi miqdori aniqlandi hamda boshqa ko‘rsatkichlari bilan o‘zaro korrelyativ bog‘liqliklari o‘rganildi.

Davlat reyestiriga kiritilgan va yangi yaratilgan yumshoq bug‘doy navlari Janubiy dehqonchilik ilmiy tadqiqot instituti markaziy tajriba maydonida ekib o‘rganildi. Tadqiqotlarni olib borish uchun O‘zbekiston respublikasida ekish uchun ruxsat etilgan va Qishloq xo‘jaligi ekinlari Davlat reyestriga kiritilgan 60 ta yumshoq bug‘doy navlari olindi.

Ko‘rgazmali navlar ko‘chatzorida unib chiqish sanasi 11-13 oktabr sanalariga to‘g‘ri kelganligi va unib chiqish sanalarida katta bo‘lmagan tafavut mavjudligi kuzatildi. Tuplash sanasi kuzatilganda 12-19 noyabr sanalariga tug‘ri kelganligi, birinchi tuplash fazasiga o‘tgan navlardan kech muddatda tuplash fazasiga o‘tgan navlargacha 7 kun farq borligi aniqlanildi.

1-jadval

Reyestrga kiritilgan navlarning fenologik va biometrik ko‘rsatkichlari, (Qarshi-2022 yil)

2	Nav nomi	Я в Я -Я 2 я S	Я Я Я -Я a 5 H	я я я -Я" Я "я z	55 Я A И	55 ^ 'Sn H ф H	я 5 -Я 75 55 3 ф 0» >	s о	JM) ’м "я О ^d	N я с яЯ м	-в Я5 м	я я я ^ _мя ^ я ^ я -я Р	6 я 'Я 55¹ Щ
1	Yaksart	12 okt	18 noya	14 fev	15 apr	4 iyun	235	110,2	46,7	10,8	20	3,93	78,6
2	G‘ozg‘on	12 okt	19 noya	16 fev	16 apr	5 iyun	236	115,3	45,6	10,9	22	4,26	85,5
3	Antonina	11 okt	17 noya	18 fev	15 apr	9 iyun	241	92,6	36,2	12,1	22	3,57	71,3
4	Bunyodkor	13 okt	15 noya	6 yanv	4 apr	4 iyun	234	101,3	44,7	13,6	24	4,22	84,3
5	Shams	11 okt	16 noya	6 yanv	31 mar	1 iyun	233	84,2	35,9	10,2	18	3,98	79,6
6	Krasnodarskaya-99	12 okt	18 noya	17 fev	16 apr		235	107,3	42,7	13,6	22	2,92	58,4
7	Hisorak	11 okt	12 okt	15 fev	17 apr	7 iyun	239	88,7	34,2	8,7	18	3,92	78,4
8	Turkiston	11 okt	16 noya	10 fev	15 apr	4 iyun	236	116,3	43,6	13,2	24	2,46	49,2
9	Bezostaya-100	13 okt	15 noya	15 fev	15 apr	5 iyun	235	119,8	39,7	11	18	3,36	67,2
10	Brigada	12 okt	16 noya	17 fev	17 apr	3 iyun	234	75,4	28,5	11,4	22	3,78	75,6
11	Navbahor	11 okt	19 noya	10 fev	15 apr	7 iyun	239	95,4	35,1	10,3	22	3,36	67,2
12	Davr	13 okt	18 noya	11 fev	15 apr	4 iyun	234	102,7	44,4	8,9	21	3,18	63,6
13	Grom	11 okt	19 noya	14 fev	16 apr	4 iyun	236	96,3	33,6	11,1	22	3,96	79,2
14	Chillaki	13 okt	17 noya	16 fev	28 mar	4 iyun	234	108,4	45,2	12,6	23	2,94	58,8
15	Mars	12 okt	15 noya	7 yanv	26 mar	7 iyun	238	95,2	39,4	11,6	20	1,44	28,8
16	Do‘stlik	12 okt	16 noya	7 fev	17 apr	4 iyun	235	109,1	45,7	8,8	23	3,66	73,2
17	Kroshka	11 okt	17 noya	7 fev	14 apr	7 iyun	239	103,5	33,6	12,7	21	3,80	76
18	Polovchanka	13 okt	19 noya	10 fev	16 apr	3 iyun	233	112,4	51,1	9,8	20	3,56	71,2
19	Starshina	11 okt	19 noya	11 fev	14 apr	8 iyun	240	100,5	32,4	10,3	20	3,52	70,4
20	Tanya	11 okt	18 noya	15 fev	15 apr	4 iyun	236	90,3	35,9	10,5	21	3,01	60,2
21	Alekseyvich	12 okt	17 noya	16 fev	17 apr	8 iyun	239	90,4	39,8	13,2	24	4,28	85,6
22	Nodr	13 okt	18 noya	17 fev	15 apr	7 iyun	237	89,7	42,7	9,9	16	3,38	67,6
23	Asr	12 okt	16 noya	16 fev	15 apr	7 iyun	238	82,3	30,6	10,1	20	3,12	62,3
24	Bobur	11 okt	17 noya	15 fev	17 apr	5 iyun	237	108,6	43,8	9,6	21	2,80	56
25	Qadr	11 okt	19 noya	17 fev	17 apr	7 iyun	239	105,2	42,7	11,4	20	3,36	67,2
26	Yog‘du	13 okt	18 noya	16 fev	15 apr	2 iyun	232	97,3	43,2	9,3	16	3,34	66,7

27	Pervitsa	12 okt	17 noya	15 fev	4 apr	5 iyun	236	101,4	37,5	10,4	16	3,62	72,4
28	Drujba	11 okt	16 noya	14 fev	14 apr	5 iyun	237	107,6	36,8	10,7	18	3,46	69,2
29	Velena	11 okt	16 noya	14 fev	14 apr	3 iyun	235	90,3	40,7	10,1	18	3,68	73,6
30	Zvezda	13 okt	17 noya	17 fev	16 apr	7 iyun	237	89,4	41,2	9	18	2,20	44
31	O‘zb. Mus.-25	11 okt	18 noya	8 fev	16 apr	9 iyun	241	107,1	43,6	11,3	18	2,50	50
32	Aziz	12 okt	19 noya	10 fev	16 apr	4 iyun	235	99,3	35,2	11,4	20	3,74	74,8
33	Durdona	13 okt	18 noya	15 fev	15 apr	4 iyun	234	90,4	36,5	10,2	16	2,84	56,8
34	Gurt	11 okt	19 noya	16 fev	15 apr	8 iyun	240	91,2	40,1	12,3	22	3,84	76,8
35	Omad	12 okt	16 noya	7 yanv	31 mar	9 iyun	240	86,3	37,6	12	18	2,10	42
36	Yuka	13 okt	19 noya	10 fev	17 apr	7 iyun	237	92,7	36,2	10,4	16	3,48	69,6
37	Andijon-2	12 okt	18 noya	11 fev	16 apr	8 iyun	239	91,3	37	10,1	20	2,92	58,4
38	Ishonch	12 okt	15 noya	8 yanv	4 apr	8 iyun	239	98,6	45,2	11,6	18	4,22	84,3
39	Andijon-4	11 okt	18 noya	16 fev	16 apr	7 iyun	239	85,4	35,6	14,1	20	3,38	67,6
40	Aleksiy-2	12 okt	17 noya	14 fev	15 apr	7 iyun	238	89,3	44,1	10,8	18	3,48	69,5
41	Matonat	11 okt	15 noya	7 yanv	31 mar	3 iyun	235	93,1	37,4	11,2	19	3,34	66,8
42	Vexa	13 okt	18 noya	7 fev	16 apr	10 iyun	240	87,3	32	10,7	22	4,12	82,3
43	Yangi hayot	11 okt	17 noya	9 fev	18 apr	4 iyun	236	82,5	40,8	12,4	20	4,20	84
44	Sardor	12 okt	18 noya	11 fev	15 apr	10 iyun	241	92,4	34,3	10,9	21	3,88	77,5
45	Shijoat	12 okt	16 noya	9 yanv	5 apr	5 iyun	236	80,9	35,2	10,7	17	4,06	81,2
46	Ziyokor	1 noya	19 noya	15 fev	16 apr	5 iyun	216	77,8	32,6	8,9	17	3,98	79,6
47	Roxat	13 okt	15 noya	9 yanv	1 apr	8 iyun	238	69,9	31,8	12,6	17	4,46	89,2
48	Turon	12 okt	18 noya	14 fev	14 apr	7 iyun	238	83,4	39,7	9,7	16	4,46	89,2
49	Yuksalish	11 okt	18 noya	16 fev	1 apr	7 iyun	239	85,7	38,6	15,2	22	4,67	93,4
50	Sarbon	12 okt	15 noya	6 yanv	4 apr	7 iyun	238	77,9	35,4	13,6	24	3,50	70
51	Shukrona	13 okt	16 noya	6 yanv	5 apr	5 iyun	235	91,2	42,7	9,9	16	4,62	92,3
52	Kesh-2016	11 okt	16 noya	9 yanv	5 apr	7 iyun	239	86,3	30,6	10,1	20	4,50	90
53	Dovon	12 okt	15 noya	8 yanv	31 mar	2 iyun	233	92,7	43,8	9,6	21	3,34	66,8
54	Istiqbol	13 okt	16 noya	14 fev	1 apr	5 iyun	235	91,3	42,7	11,4	20	4,77	95,3
55	Navro‘z	11 okt	16 noya	7 yanv	28 mar	5 iyun	237	98,6	43,2	9,3	16	3,82	76,4
56	Parvoz	12 okt	15 noya	6 yanv	26 mar	3 iyun	234	85,4	37,5	10,4	16	4,18	83,6
57	J.Gavhari	11 okt	15 noya	6 yanv	25 mar	7 iyun	239	89,3	36,8	10,7	18	2,18	43,6
58	G‘allakor	13 okt	16 noya	9 yanv	5 apr	9 iyun	239	93,1	40,7	10,1	18	2,48	49,6
59	Ravon	11 okt	18 noya	16 fev	8 apr	4 iyun	236	87,3	41,2	9	18	3,38	67,6
60	Oqsaroy	12 okt	15 noya	8 yanv	5 apr	5 iyun	236	82,5	43,6	11,3	18	3,92	78,4
Eng past ko‘rsatkich		11 okt	12 okt	6 yanv	25 mar	1 iyun	216	69,9	28,5	8,7	16	1,44	28,8
O‘rtacha ko‘rsatkich		12 okt	16 noya	2 fev	10 apr	5 iyun	236	93,7	38,9	10,9	19,5	3,5	70,1
Eng yuqori ko‘rsatkich		11 okt	19 noya	18 fev	18 apr	10 iyun	241	119,8	51,1	15,2	24	4,77	95,3

Navlarda naychalash fazasi kuzatilganda 6 yanvardan 18 fevralgacha naychalash fazasi davom etganligi kuzatildi. Bunga ko‘ra erta muddatda naychalash fazasiga Bunyotkor, Shams, Sarbon, Shukrona va Janub Gavhari navlari 6 yanvar sanasida, Mars, Do‘stlik, Kroshka, Omad, Matonat va Vexa kabi navlar 7 yanvar sanasida qolgan navlarga nisbatan erta muddatda naychalash fazasiga o‘tganligi kuzatildi. Antonina navi 18- fevral sanasida qolgan navlarga nisbatan kech muddatda naychalash fazasiga o‘tganligi aniqlandi.

Boshoqlash fazasi kuzatilganda 25- mart sanasidan 18-april sanasigacha davom etganligi ko‘zatilib, bahorgi yumshoq bug‘doy navlari hisoblangan Navro‘z, Parvoz va Janub Gavharilar erta muddatda 25-28 mart sanalarida boshoqlash fazasiga o‘tganligi kuzatildi. Kech muddatda boshoqlashga o‘tgan Yangi hayot, Sardor va Ziyokor kabi navlar 15-18 aprel sanalariga to‘g‘ri kelganligi kuzatildi.

O‘simliklarda to‘liq pishish fazasi ko‘zatilganda 1-10 iyun sanalari oralig‘iga to‘g‘ri kelganligi Shams, Yog‘du va Davon navlari 1-2 iyun sanalarida to‘liq pishganligi kuzatildi. Shu o‘rinda Antanina, Omad, Vexa, Sardor va G‘allakor navlari 9-10 iyun sanalarida qolgan navlarga nisbatan kech pishish sanasini qayt etdi.

Markaziy tajriba maydonida ekib o‘rganilgan ko‘rgazmali navlarni o‘nib chiqishdan pishishgacha kun hisoblab chiqilganda 216-241 kungacha bo‘lganligi aniqlanildi, Ziyokor navi

216 kunda pishib, qolgan navlarga nisbatan erta muddatda pishib yetilganligi aniqlanildi. Antonina, Starishina, O‘z-Mus-25, Gurt, Omad, Andijon-2, Andijon-4, Ishonch, Vexa, Sardor, Kesh-2016, G‘allakor hamda Yuksalish navlari 239-241 kungacha pishib yetilganligi aniqlanib, qolgan navlarga nisbatan kech muddatda pishib yetildi.

O‘simlik bo‘yi bug‘doy navlarida qurg‘oqchil sharoitda katta ahamiyatga ega hisoblanadi, chunonan past bo‘yli navlar baland bo‘yli navlarga nisbatan yotib qolish qobiliyatiga moyilliligi kam bo‘ladi. Ekib o‘rganilgan navlarda o‘simlik bo‘yi aniqlanilganda 69,9-119,8 sm gacha bo‘lganligi tadqiqotlar davomida kuzatildi. O‘rganilayotgan navlardan 14 ta nav 100 sm dan yuqori bo‘lganligi va 46 ta nav 69,9-100 sm oraliqda bo‘lganligi aniqlandi.

Ekib o‘rganilgan navlarda oxirgi bug‘in uzunligi o‘lchanganda 28,5-51,1 sm gacha bo‘lganligi kuzatildi. Oxirgi bug‘in uzunligi 40 sm va undan yuqori bo‘lgan Yaksart, G‘ozg‘on, Bunyodkor, Krasnodarskaya-99, Turkiston, Davr, Chillaki, Do‘stlik, Polovchanka, Nodr, Bobur, Qadr, Yog‘du, Velena, Zvizda, O‘zbekiston Mustaqilligi-25, Gurt, Ishonch, Aleksiy kabi navlar shular jumlasidandir.

Navlarning boshoq uzunligi aniqlanganda 8,7-15,2 sm gacha bo‘lganligi kuzatildi, bunga ko‘ra Xisorak, Davr, Do‘stlik, Polovchanka, Nodr, Bobur, Yog‘du, Zvezda, Ziyokor, Turon, Shukrona, Navro‘z, Ravon kabi navlarda boshoq uzunligi 8,7-10 smgacha bo‘lganligi aniqlandi. Boshoq uzunligi bo‘yicha yuqori ko‘rsatkichni qayd qilgan Yuksalish navi 15,2 sm ni tashkil qildi.

Ko‘rgazmali navlar ko‘chatzorida o‘rganilgan navlarda boshoqdagi boshoqchalar soni 1624 donagacha bo‘lganligi, eng kam ko‘rsatkich Yuka navida, yuqori ko‘rsatkich Bunyodkor, Turkiston, Aleksiyivech va Sarbon navlarida bo‘lganligi kuzatildi.

Hosildorlik o‘simliklarda eng muhim ko‘rsatkich hisoblanadi, ushbu o‘rganilgan navlarda hosildorlik ko‘rsatkichi aniqlanilganda 28,8-95,3 s/ga hosildorlikni qayd etganligi aniqlandi. Hosildorlik ko‘rsatkichi past bo‘lgan Mars navi 28,8 s/ga ni tashkil etgan bo‘lsa, yuqori hosildorlikni qayd etgan Yangi hayot 84 s/ga, Bunyodkor 84,3 s/ga, Roxat 89,2 s/ga, Turon 89,2 s/ga, Yuksalish 93,4 s/ga, Shukrona 92,3 s/ga va eng yuqori Istiqbol 95,3 s/ga hosildorlikni qayd etdi.

Davlat reyestriga kiritilgan va yangi yaratilgan yumshoq bug‘doy navlari don sifat ko‘rsatkichlari va dondagi temir moddasi miqdori

Janubiy dehqonchilik ilmiy-tadqiqot institutining markaziy tajriba maydonida Davlat reyestriga kiritilgan navlardan 60 tasi ekib o‘rganildi.

O‘simlik navlarida 1000 dona don vazni hosildorlikni belgilab beruvchi unsurlardan biri hisoblanadi. 1000 dona don vazni har-bir navga hosligini inobatga olsakda, 1000 dona don vazni yuqori bo‘lishligi agrotexnik tadbirlar va oziqlantirishga ham bog‘liqlik tamoni ham mavjud.

O‘rganilgan navlarda 1000 ta don vazni aniqlanilganda o‘rta hisobda 26,91-50,04 g gacha bo‘lganligi aniqlanildi. 1000 ta don vazni eng kam bo‘lgan Xisorak navida 26,91 g, Durdona navida 27,5 g ko‘rsatkichga ega bo‘lganligi, shu o‘rinda Davon navida eng yuqori bo‘lib 50,04 g bilan boshqa navlarni ortda qoldirganligi aniqlandi.

Don naturasi tahlil qilinganda Oqsaroy navida 840 g/l, Vexa navida 841 g/l, Ziyokor navida 842 g/l, Bezoztaya-100 navida 850 g/l va Sardor navida 856 g/l bilan yuqori ko‘rsatkichga ega bo‘lganligi aniqlandi. Yog‘du navida ushbu ko‘rsatkich kam bo‘lganligi yani 726 g/l ni tashkil qildi.

2-jadval

Yumshoq bug‘doyning ko‘rgazmali navlar ko‘chatzori don sifat ko‘rsatkichlari va dondagi temir moddasi miqdori.

(Qarshi, 2022 yil.)

№	Nav nomi	ьх *2 N се > Й © ей се о о о гН	"Йо Я Я Я я о Q	© ст 2 о	я я Q	© ст 2 се ©		о 2 я Q	" м Е я "^ is 3 ™г 'М ^ й сг Q Е	Е is я Я р е
1	Yaksart	34,88	788	18,1	7,3	31,8	87,3	88,5	1,3	1,0
2	G‘ozg‘on	45,52	838	17,4	7,8	30,3	104,7	70,5	1,3	1,1
3	Antonina	40,16	812	18,4	8,2	29,7	90,3	90,5	1,4	1,0
4	Bunyodkor	36,8	786	17	7,4	28,5	99,5	55	1,6	1,2
5	Shams	33,69	788	18,9	7,6	30,4	88,9	90,5	1,3	1,0
6	Krasnodarskaya-99	34,34	818	18,1	8	31,1	96,7	88,5	1,3	1,0
7	Hisorak	26,91	767	17	8,4	27,9	102,5	83	1,3	1,0
8	Turkiston	36,64	771	16,5	7,9	29,3	90,5	68	1,5	1,0
9	Bezostaya-100	31,4	850	18,1	7,2	29,7	94,9	60	1,6	1,2
10	Brigada	36,86	832	17,9	7	28,9	89,1	31	1,1	1,0
11	Navbahor	36,4	790	17,6	8,8	31,8	91,1	80	1,3	1,1
12	Davr	32,42	790	16,8	7,2	30,4	88,1	55	1,4	1,1
13	Grom	29,51	798	17	7,6	29,7	86,1	86	1,2	1,2
14	Chillaki	40,51	794	15,2	7,5	27,9	85,6	58	1,6	1,2
15	Mars	33,51	780	17,1	8,1	29,7	85,9	73	1,4	1,2
16	Do‘stlik	29,48	771	16,5	8,3	31,4	99,3	67	1,3	1,1
17	Kroshka	29,56	800	15,1	7,1	29,8	85,4	68	1,3	1,1
18	Polovchanka	36,42	790,4	16,1	8,2	28,9	90,7	79,5	1,3	1,0
19	Starshina	32,52	798	18,1	7,2	31,7	89,5	53,5	1,2	1,1
20	Tanya	31,94	813	17	7,4	30,7	97,3	71	1,3	1,0
21	Alekseyvich	34,92	840	14,8	7,7	29,4	92,3	88,5	1,0	1,0
22	Nodr	36,48	830	17,3	7,5	26,6	99,7	85,5	1,2	1,0
23	Asr	41,13	818	15,8	8	31,4	95,7	66	1,3	1,2
24	Bobur	37,56	782,1	16,3	7,9	28,78	95,5	75,5	1,1	1,0
25	Qadr	29,45	784	15,62	8,2	29,4	90,7	69	1,2	1,0
26	Yog‘du	33,98	726	18	7,5	27,6	90,6	72	1,2	1,1
27	Pervitsa	28,65	780	16	7,3	29,6	89,5	71	1,3	1,0
28	Drujba	29,33	795	15,9	7,9	29	102,5	78	1,3	1,0
29	Velena	31,78	800,2	17,7	7,5	30,1	88,5	85	1,2	0,9
30	Zvezda	28,55	760	15,7	7,7	27,8	101,3	49,5	1,2	0,9
31	O‘zb. Mus.-25	29,64	760	17,4	8,4	28,5	84,1	49	1,2	1,0
32	Aziz	29	800	16	8,3	30,4	92,7	80	1,3	1,1
33	Durdona	27,5	790,1	17,3	7,1	31	100,7	73,5	1,3	1,0
34	Gurt	37,56	750	15,7	8,2	29,4	90,1	84,6	1,6	1,1
35	Omad	29,08	785	16,1	7,7	31,7	90,7	84,5	1,8	1,1
36	Yuka	36,92	832	17,3	7,6	29,1	116,9	30,5	1,2	1,1
37	Andijon-2	39,67	818	17,8	8,2	30,5	94,7	74,5	1,2	1,0
38	Ishonch	43,25	830	15,6	7,6	28,6	92,7	83,5	1,0	1,0

39	Andijon-4	38,94	825	16,6	8,1	31,4	96,9	66	1,3	1,0
40	Aleksiy-2	39,25	831	16,5	7,3	30,9	78,7	79,5	1,3	1,1
41	Matonat	48,46	838	15,3	8,3	28,6	90,9	76,5	1,4	1,1
42	Vexa	39,04	841	16,8	7,6	26,8	107,3	92	1,2	1,0
43	Yangi hayot	32,53	820	16,1	8,6	30,4	85,1	86,5	1,2	0,9
44	Sardor	48,26	856	16,4	8,2	26	88,1	75,5	1,1	0,9
45	Shijoat	44,2	818,5	15,6	7,9	31,2	82,8	83	1,2	0,9
46	Ziyokor	46,09	842	14,6	7,7	29	94,3	86,5	1,2	0,9
47	Roxat	40,2	798,3	16,3	8,3	28	92,9	84	1,3	0,9
48	Turon	47,36	805,2	17,4	8,6	30,4	91,5	73,5	1,3	1,0
49	Yuksalish	48,26	790	16,6	8,8	27,5	98,7	55	1,2	0,9
50	Sarbon	39,85	825	17,2	7,5	31,2	86,9	86	1,1	0,9
51	Shukrona	38,65	748	16,2	7,7	28,5	101,1	82	1,2	0,9
52	Kesh-2016	39,52	819	16,5	7,6	29,6	98,9	76	1,0	1,0
53	Dovon	50,04	830	16,3	8,2	30,7	97,4	84	1,0	0,9
54	Istiqbol	42,58	812,3	15,9	7,6	29,4	85,1	79,5	1,0	0,9
55	Navro‘z	43,38	810	16,8	8,1	28,7	100,5	78	1,0	1,1
56	Parvoz	47,84	822	16,6	7,3	30,5	112	84	1,4	0,9
57	J.Gavhari	36,54	830	14,6	8,3	29,5	107,7	60	1,4	1,0
58	G‘allakor	38,38	792	17,2	7,6	27,8	94,9	81,5	1,1	1,1
59	Ravon	42,32	770	15,4	8,6	31,5	98,7	59	1,3	1,3
60	Oqsaroy	46,38	840	16,7	8,3	28,4	87,5	66,5	1,2	1,0

Davlat reyestridagi va yangi navlar kuchatzorida o‘rganilgan navlarning oqsil miqdori tahlil qilindi, tahlil natijalari shuni kursatdiki o‘rganilgan navlarda 14,6-18,9 foiz gacha oqsil miqdoriga ega ekanligi aniqlanib, Yaksart, Antonina, Krasnodarskaya-99, Bezostaya-100, Starshina va Yog‘du navlari o‘z navbatida 18-18,9 foiz bilan qolgan navlardan ustunligi aniqlandi.

Don namligi bug‘doy navlarida muhim sifat ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanib, ushbu navlarda don namligi tahlil qilinganda 7-8,8 % ni tashkil qilganligi aniqlandi.

Bug‘doyning yangi navlarini yaratishda uning kleykavina miqdoriga e’tibor qaratilishi talab etiladi, shunonan kleykovina miqdori yuqori bo‘lgan bug‘doy navlaridan tayyorlangan non mahsulotlarining sifati yuqori bo‘lishligini ta’min etadi. O‘rganilgan yumshoq bug‘doy navlarining kleykovina miqdori tahlil qilinganda 26-31,8 % ni tashkil etgani tahlillar natijasida aniqlandi. Kleykovina miqdori eng yuqori bo‘lgan Ravon navida 31,5 %, Sarbon navida 31,2 %, Andijon-4 navida 31,4 %, Asr navida 31,4 %, Starshina navida 31,7 %, Krasnodarckaya-99 navida 31,1 %, Yaksart navida 31,8 % bilan qolgan navlardan yuqori ko‘rsatkichni tashkil etdi.

IDK ko‘rsatkichi tahlil qilinganda G‘ozg‘on navida 104,4, Xisorak navida 102,5, Drujba navida 102,5, Zvezda navida 101,3, Durdona navida 100,7, Yuka navida 116,9, Vexa navida 107,3, Shukrona navida 101,1, Navro‘z navida 100,5, Janub Gavxari navida 107,7 ni tashkil etib qolgan navlardan ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha pastligi aniqlangan bo‘lsa, biroq talab etilgan ko‘rsatkich bo‘yicha Aleksiy-2 navi 78,7 bilan qolgan navlarga ustunlik qilganligi aniqlandi.

Tahlil natijalariga ko‘ra don shishasimonligi tahlil qilinganda o‘rta hisobda 30,5-92 % ni tashkil etganligi aniqlandi. Ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha Antonina va Shams navlari 90,5 % ni va Vexa navi 92 % bilan qolgan navlardan yuqoriligi tahlillar davomida aniqlandi.

O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligi ekinlari Davlat reyestriga kiritilgan yumshoq bug‘doy navlarining don tarkibidagi temir moddasi miqdori o‘rganilganda 1,0-1,8 mg ni tashkil etganligi aniqlandi. Don tarkibidagi temir miqdori nisbatan yuqori bo‘lgan 6 ta navlar aniqlandi. Don tarkibidagi temir miqdori Omad navida 1,8 mg, Chillaki, Bezostaya-100, Gurt, Bunyodkor navlaridan 1,6 mg, Turkiston navida 1,5 mg ga teng ekanligi aniqlandi.

Un tarkibidagi temir miqdori reyestrdagi yumshoq bug‘doy navlari donidan olingan unda

0,9-1,3 mg ni tashkil etganligi tahlil natijalariga ko‘ra aniq bo‘lidi. Un tarkibidagi temir miqdori yuqori bo‘lgan navlar Ravon navida 1,3 mg, Bezostaya-100, Asr, Grom, Chillaki, Mars, Bunyodkor navlarida 1,2 mg ni tashkil etdi. Don va un tarkibida temir miqdori yuqori bo‘lgan, temir to‘plash hususiyati yuqori yumshoq bug‘doy navlarini ishlab chiqarish sharoitida keng maydonlarga joriy qilish tavsiya etildi.

Xulosa oʼrnida taʼkidlash joizki, ekib o‘rganilgan navlarda oxirgi bug‘in uzunligi o‘lchanganda 28,5-51,1 sm gacha bo‘lganligi kuzatildi. Oxirgi bug‘in uzunligi 40 sm va undan yuqori bo‘lgan Yaksart, G‘ozg‘on, Bunyodkor, Krasnodarskaya-99, Turkiston, Davr, Chillaki, Do‘stlik, Polovchanka, Bobur, Qadr, Yog‘du, Velena, Zvizda, O‘zbekiston Mustaqilligi-25, Gurt, Ishonch, Aleksiy kabi navlar shular jumlasidandir.

Don tarkibidagi temir miqdori nisbatan yuqori bo‘lgan 6 ta navlar aniqlandi. Don tarkibidagi temir miqdori Omad navida 1,8 mg, Chillaki, Bezostaya-100, Gurt, Bunyodkor navlaridan 1,6 mg, Turkiston navida 1,5 mg ga teng ekanligi aniqlandi.

Yoridagi natijalardan xulosa qildigan bo'lsak aksariyat oxirgi bo'g'ini uzun o'simliklar yani qurg'oqchilikka chidmli o'simliklar doni tarkibida temir miqdorining ko'pligini ko'rishimiz mumkin. Demak qurg'oqchilikka chidamlilik va temir to'plash xususiystlari o'zaro bog'liq xususiyatlar sirasiga kiritish mumkin.

АDАBIYOTLАR:

1. SH.Mirziyoyev. “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”Toshkent.:O‘zbekiston, 2017 y.
2. Ahmadi, J.; Pour-Aboughadareh, A.; Ourang, S.F.; Mehrabi, A.A.; Siddique, K.H.M. Wild relatives of wheat: Aegilops–Triticum accessions disclose differential antioxidative and physiological responses to water stress. Acta Physiol. Plant. 2018, 40, 1–14.
3. Arora, S.; Cheema, J.; Poland, J.; Uauy, C.; Chhuneja, P. Genome-Wide Association Mapping of Grain Micronutriyents Concentration in Aegilops tauschii. Front. Plant Sci . 2019 , 10, 54.
4. Balyan, H.S.; Gupta, P.K.; Kumar, S.; Dhariwal, R.; Jaiswal, V.; Tyagi, S.; Agarwal, P.; Gahlaut, V.; Kumari, S. Genetic improvement of grain protein content and other health-related constituents of wheat grain. Plant Breed. 2013 , 132, 446–457.
5. Bassi, F.M.; Bentley, A.R.; Charmet, G.; Ortiz, R.; Crossa, J. Breeding schemes for the implementation of genomic selection in wheat (Triticum spp.). Plant Sci. 2016 , 242, 23–36.

Список литературы Yumshoq bug‘doy navlarining fenologik va biometrik, don sifat ko‘rsatkichlari va dondagi temir moddasi miqdori

SH.Mirziyoyev. “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”Toshkent.:O‘zbekiston, 2017 y.
Ahmadi, J.; Pour-Aboughadareh, A.; Ourang, S.F.; Mehrabi, A.A.; Siddique, K.H.M. Wild relatives of wheat: Aegilops–Triticum accessions disclose differential antioxidative and physiological responses to water stress. Acta Physiol. Plant. 2018, 40, 1–14.
Arora, S.; Cheema, J.; Poland, J.; Uauy, C.; Chhuneja, P. Genome-Wide Association Mapping of Grain Micronutriyents Concentration in Aegilops tauschii. Front. Plant Sci. 2019, 10, 54.
Balyan, H.S.; Gupta, P.K.; Kumar, S.; Dhariwal, R.; Jaiswal, V.; Tyagi, S.; Agarwal, P.; Gahlaut, V.; Kumari, S. Genetic improvement of grain protein content and other health-related constituents of wheat grain. Plant Breed. 2013, 132, 446–457.
Bassi, F.M.; Bentley, A.R.; Charmet, G.; Ortiz, R.; Crossa, J. Breeding schemes for the implementation of genomic selection in wheat (Triticum spp.). Plant Sci. 2016, 242, 23–36.

Статья научная