Жиззах вилояти туманларида буғдойнинг сариқ занг касаллигининг тарқалиш кордината Нуқталарини аниқлаш

Қишлоқ хўжалигида ҳар қандай касалликка қарши курашнинг энг самарали, арзон ва атроф-муҳитга хавфсиз бўлган экологик усули бу чидамли навни экишдир. Бу борада занг касалликларини доимий мониторинг қилиш ва уларни вирулентлик таркибини ўрганиш ғаллачилик учун катта илмий-амалий аҳамиятга эгадир. Бу, ўз навбатида, кузатув ва лаборатория таҳлилларига асосланган ҳолда занг касалликларига қарши курашда занг касалликларининг генларини аниқлаш ва самарали генлардан фойдаланиш имкониятини беради ва албатта ушбу тажрибалар натижалари республикамиз ғаллачилигида занг касалликларига қарши кураш олиб боришда юқори самара беради.

Сариқ занг касаллиги эпидемияси дон ҳосилдорлигини кескинтушиб бориши натижасида занг касалликларининг янги ирқлари пайдо бўлиши ҳамда кучли ривожланган йилларида ҳосилдорлик 55-60% гача камайтирган (Аманов.А. 2019 й.). Кузги юмшоқ буғдой етиштиришда занг касалликларга қарши кимёвий курашда янги интенсив технологиялардан фойдаланмаслик оқибатида ун-шудринг касаллигининг етказган зарари 15-25% га дон ҳосилининг зарарланиши туфайли эса 5-10% га етиши мумкин (Аманов.А.А., Сиддиқов.Р.Э. 2000 й.). Кимёвий кураш чораларини қўллашда етиштирилган маҳсулотларнинг санитария-эпидэмиологик ҳолатини назорат қилиб туриш талаб этилади (Шералиев.A.Ш., Муродов.Б.Э. 2008 й.)

Ўтказилган тадқиқотларга кўра, ўсимликларни ҳимоя қилиш йўналиши бўйича лойиҳа доирасида жорий йилнинг 15-март кунида Жиззах вилоятининг кузги бошоқли дон экинларини зарарлайдиган занг касалликлардан асосийси бу сариқ занг касаллиги буғдой ўсиши ва ривожланишига ҳамда юқори дон ҳосили етиштирилишига ўзининг салбий таъсирини кўрсатмасдан қолмайди. Шу сабаб турли буғдой навларининг найчалаш ўсув дарида замбуруғли касалликларидан сариқ занг касаллигини ривожланиши ва касалланиш даражасини махсус JPS-аппарати ёрдамида кордината нуқталарини белгилаш учун жорий йилнинг 15-март кунида Дўстлик вилоятининг Ғалларол ва Жарқўрғон туманларида мониторинг кузатув ишлари ўтказилди (1-жадвал).

Бошоқли дон экинларидан турли буғдой навларининг туплаш ва найчалаш ўсув дарида замбуруғли касалликлари билан сариқ занг касаллигини ривожланиши ва касалланиш даражаси ўрганилди. Мониторинг давомида махсус JPS -аппарати ёрдамида кордината нуқталарни белгилаш учун 2023 йил 15-март куни Жиззах вилоятининг Дўстлик ва Ғалларол туманларида мониторинг кузатув ишлари олиб борилди (1-жадвал).

Дўстлик тумани бўйича кузги буғдой майдонларида мониторинг кузатув таҳлил натижалари ўрганилди, бунга кўра, Шимолий узунликда ўртача кўрсаткичи 39.98196, 39.98224, 39.98399, 39.98268 кордината нуқтасини аниқлаш, Шарқий кенгликда ўртача 067.57173, 067.57174, 067.57176, 067.57177 кўрсаткичи маълум бўлди. Денгиз сатхидан 698 км баландликда буғдойнинг найчалаш даврида сариқ занг касаллиги билан ўртача 10% зарарланганлиги маълум бўлди.

Ғалла майдонлари кардинаталарни мониторинг кузатувлар давомида Шимолий узунликда ўртача 39.98298 кўрсаткчи кузатилган бўлса, Шарқий кенгликда ўртача 067.57175 кўрсаткчини ташкил қилганлиги маълум бўлди. Денгиз сатхидан 601 км баландликда буғдойни туплаш даврида сариқ занг касаллиги билан зарарланиши мониторинг давомидла буғдойда занг касалликлари аломати аниқланмади.

1-жадвал

Турли буғдой навларининг туплаш ва найчалаш фазасида сариқ занг касаллигини ривожланиши ва касалланиш даражасини махсус JPS-аппарати ёрдамида кордината нуқталарини аниқлаш бўйича мониторинг кузатувлари.

(Жиззах вилояти туманлари мисолида 15.03.2023 й.).

Ғалларол тумани бўйича кузги буғдой майдонларида мониторинг кузатув таҳлил натижалари ўрганилганда, Шимолий узунликда 40.01638, 40.01989, 40.01991 ўртача кўрсаткичлари маълум бўлди. Шарқий кенгликда 067.60600, 40.01989, 40.01991 ўртача кўрсаткичларни ташкил этганлиги намоён бўлди.

Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, буғдойнинг туплаш даврига келиб денгиз сатхидан 585-587 км баландликда сариқ занг касаллиги билан зарарланиши мониторинг ўрганилганда ушбу кордината нуқтасида буғдой ўсимлигида сариқ занг касаллиги ривожланиши ва касалликларининг аломатлари йўқлиги ҳамда буғдойни замуруғли касалликларидан сариқ занг касллиги билан касалланиш даражаси Дўстлик тумани кордината нуқталари бўйича аниқланиб, ўрганишлар давомида ўртача 20-30% сариқ занг кассаллиги билан буғдой майдонлари зарарланганлиги аниқланди.

АДАБИЁТЛАР:

• 1.    Аманов.А. “Илмий ва амалий изланишлар” // Тошкент.: “Тафаккур қаноти” китоби. – 2019 й. – Б. 182.

• 2.    Аманов.А.А., Сиддиқов.Р.Э. “Буғдойнинг сариқ, қўнғир ва қоракуя касалликлари ҳамда уларга қарши кураш омиллари” // “Пахтачилик ва дончилик” тўплами. – 2000 й. – №3. – Б. 33-34.

• 3.    Шералиев.A.Ш., Муродов.Б.Э. “Энтомология ва фитопотология” // Ўқув қўлланма. – Тошкент., “Янги нашр”. – 2008 й. – Б. 4-26.