Ишло хўжалиги географиясининг илмий-назарий aсослари

Қишлоқ хўжалиги географияси замонавий иқтисодий ва ижтимоий географиянинг иқтисодий қанотига мансуб муҳим тармоқларидан ҳисобланади. Қишлоқ хўжалиги ва унинг ҳудудий тизимлари қишлоқ хўжалик географиясининг илмий тадқиқот объекти бўлиб хизмат қилса, қишлоқ хўжалигининг ҳудудий ташкил этилиши ва ривожланиши муаммоларини тадқиқ қилиш қишлоқ хўжалик географиясининг предметини ташкил қилади.

Қишлоқ хўжалиги – иқтисодиётнинг энг муҳим ва йирик тармоғи бўлиб, агросаноат комплексининг таркибий қисми ҳисобланади. Унинг асосий вазифаси аҳолига озиқ-овқат, кийим-кечак маҳсулотлари, бир қатор саноат тармоқларига (озиқ-овқат, омухта ем, тўқимачилик, фармацевтика ва бошқа) хом ашё етказиб беришдан иборат.

Қишлоқ хўжалиги географияси – қишлоқ хўжалигининг ҳудудий ташкил этилиши ва ривожланиш қонуниятларини комплекс ўрганувчи фан [7]. Кискача таърифлаганда эса кишлок хужалиги географияси кишлок хужалиги тармокларининг худудий тизимлари хакидаги фан дир.

Кишлок хужалиги тармокларининг ривожланиши бир канча географик хусусиятларга эга. Бундай хусусиятларга фан-техника инкилоби даврида ҳам қишлоқ хўжалиги табиий шароитга боғлиқлиги, маҳаллий ва бозор иқтисодиётига тезлик билан мослаша олиши, ишлаб чиқариш типлари ва айрим мамлакатлар ўртасида меҳнат унумдорлиги ва товар яратиш даражасидаги тафовутларда ўз аксини топади. Мазкур тафовутлар ҳудуддаги табиий шароит ва ресурсларнинг хўжаликда қандай узлаштирилиш даражаси билан тавсифланади.

Жаҳондаги барча мамлакатларда у ёки бу даражада қишлоқ хужалиги сохаси мавжуд. Бирок, унинг ривожланиш даражаси турлича. Табиий шароит қишлоқ хўжалигининг ихтисослашувига ва ишлаб чиқаришнинг самарадорлигига катта таъсир кўрсатади. Табиий шароит деганда, қишлоқ хўжалигининг асоси бўлган ер ва сув ресурслари, маданий экинларнинг ўсиб, ривожланиши учун зарур бўлган агроиқлимий ресурслар, яъни қуёш ёруғлиги ва иссиқлиги, намлик, тупроқнинг табиий унумдорлиги хамда чорва молларининг ем-хашак базаси сифатида фойдаланиладиган табиий усимлик ресурслари тушунилади.

Кишлок хужалиги тармокларининг ихтисослашуви ва жойлашувига муайян социал-иктисодий ва географик омиллар, яъни халкаро мехнат тақсимоти, ишлаб чиқариш кучларининг ҳудудий жойлашуви ва тараққиёт даражаси, иктисодий-географик урни, мехнат ресурсларининг мавжудлиги, шунингдек турли қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига бўлган эҳтиёж таъсир курсатади.

Кишлок хужалиги географиясининг вужудга келиши энг аввало Fарб олимлари тадқиқотлари билан боғлиқ. Жумладан, Иоган Генрих Тюненнинг “Изолированное государство” (1926 й.) асарида ҳудудлар кишлок хужалиги иктисодий географик жихатдан атрофлича тахлил қилинган ёки илк бор қишлоқ хўжалигини жойлаштиришнинг иқтисодий конуниятлари ва назарий асослари ишлаб чикилган.

Немис олими Иоган Генрих Тюнен шаҳар атрофида қишлоқ хужалиги тармокларининг жойлашув тизимини яратади. Бу тизим адабиётда “Тюнен ҳалқалари” номи билан машҳур. Чунки, турли маҳсулотларни етиштиришга ихтисослашган ҳар хил тармоқлар истеъмол маркази атрофида ҳалқасимон жойлашади. И.Г. Тюненнинг мазкур ғоясига кўра:

• ^    биринчи халка - боFдорчилик, сабзавотчилик ва кисман сут чорвачилиги;

• ^    иккинчиси - урмон хужалиги (уша даврда утин учун);

• ^    учинчиси халка - картошка, арпа етиштириш ва уруFчилик, сут чорвачилиги;

• ^    туртинчиси - юкори унумдор Fаллачилик ва сут-гушт чорвачилиги;

• ^    бешинчиси - галлачилик;

• ^    олтинчи халка - яйлов чорвачилиги.

Олим биринчи бўлиб ердан фойдаланиш масалаларини кўтариб чикди ва илмий адабиётга “иктисодий макон” тушунчасини киритди [3]. У ўзининг юқоридаги моделида маҳсулотнинг бозорга, яъни истеъмолчига арзон ва сифати бузилмаган ҳолда етказиб беришига катта эътибор беради. Шундай қилиб, И.Г. Тюнен қишлоқ хўжалиги тармоқларини жойлаштиришнинг ёки қишлоқ хўжалиги географиясининг дастлабки илмий асосини яратувчиси ҳисобланади.

^ишлок хужалигини жойлаштиришнинг илк иктисодий географик таҳлиллари XIX асрнинг иккинчи ярмидан пайдо бўла бошлади. Собиқ Иттифоқ даврида эса марказ олимларидан Н.Н.Колосовский, А.Н. Ракитников, В.Г. Крючков, К.И. Иванов, А.М.Носонов, Ю.Г.Саушкин, В. Максимов ва бошқа кўплаб олимлар томонидан қишлоқ хўжалигининг илмий-назарий ва амалий масалалари буйича тадкикотлар амалга оширилди.

Шу уринда таъкидлаш лозимки, хозирги кунда хам Н.Н.Колосовский томонидан асос солинган худудий ишлаб чикариш мажмуалари хамда К.И.Иванов асослаган “географик конвейер” назариялари ўз аҳамиятини йўқотмаган. Бу илмий концепциялар асосида ҳар бир ҳудудда ва корхоналар даражасида энг юқори самара берадиган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқаришнинг технологик жараёнини маълум ҳудудда мужассамлаштириш, ихтисослаштириш, комбинатлаштириш ва кооперациялаш гоят мухим иктисодий ахамиятга эга [2].

^удудий мажмуалар ва энергия ишлаб чикариш цикллари кайси бир маънода М.Портернинг кластер назариясига моҳиятан яқин туради. Кластерда факат ишлаб чикариш эмас, балки, ноишлаб чикариш корхона ва фирмалар, ташкилотлар маҳсулот рақобатбардошлигини кўтариши, яъни ягона мақсад доирасида жипслашади, уйғунлашади, ўзаро интеграциялашади. ҲИЧМ ва кластерларнинг маълум бир ҳудудда, географик маконда ташкил этилиши эса уларнинг умумийлигини, ухшашлигини асослаб беради [8].

^ишлок хужалиги тармокларининг жойланишида ишлаб чикаришни ижтимоий ташкил этиш шакллари - мужассамлашув, ихтисослашув, комбинатлашув, кооперациялашув саноат ва транспортга қараганда ўзига хос хусусиятга эга. ^ишлок хужалиги тармокларини бир-бирига якин жойлаштириш иқтисодий самарадорликни келтириб чиқаради, бироқ бу мужассамлашув ҳудудий жиҳатдан саноатдан кескин фарқ қилади. Бинобарин, комбинатлашув агросаноат мажмуаси ривожланишида катта ахамиятга эга булиб, бу эса, уз навбатида кооперацияни келтириб чикаради.

Маълумки, муайян худудда, корхоналарнинг мажмуали ташкил этилиши асосида, транспорт, хомашё, ёқилғи ресурслари ва инфратузилмадан оқилона фойдаланиш иқтисодий самарадорликка олиб келади. Олимларнинг хисоб-китобларига кура, корхоналар узаро ишлаб чикариш ва технологик алокалар билан боFланган, худудий мажмуалилик шаклида ташкил этилган булса, унда умумий харажатлар 15-20 фоизга кискаради.

В.Г. Крючков таърифи бўйича “ Қишлоқ хўжалигини ҳудудий ташкил этиш - худудий мехнат таксимоти жараёнида маълум вазифани бажарувчи, мажмуали табиий ва ижтимоий-иктисодий омиллар таъсирида шаклланган қишлоқ хўжалик корхоналари ва агросаноат мажмуаларининг оптимал жойлаштирилишидир. Бу ерда жойлаштиришга салбий таъсир этувчи омилларни бартараф этиш жамият эҳтиёжидан келиб чиқиб, қишлоқ хўжалигини ривожлантириш нуқтаи назаридан олиб борилади. Аграр соҳада мужассамлашув ареалсимон бўлади, бинобарин унинг иктисодий самарадорлиги унча сезилмайди. Бу тармокда ихтисослашув эса турли хил шаклларда амалга оширилади: а) ишлаб чиқаришнинг мужассамлашуви оркали товар махсулоти ишлаб чикарувчи бош тармокнинг ривожланиши учун табиий ва иктисодий шароитлар мавжуд бўлади; б) қишлоқ хўжалик тармоқларини кооперациялаш йўли билан алоҳида хўжаликни якуний маҳсулоти бошқа ишлаб чиқариш циклида фойдаланилмайди [3].

К.И.Ивановнинг “географик конвейер” Fоясини хам Узбекистонда амалда тадбик этиш учун кулай шарт-шароитлар мавжуд. Географик конвейерлар натижасида мавжуд шароитлар билан мувофик тарзда кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикариш ва истеъмол килишда узлуксизлик таъминланади, технологик цикл турли хил табиий-иктисодий районларда мажмуали ва тизимли ташкил этилади.

К.И.Ивановниг таъкидлашича қишлоқ хўжалигида географик конвейерларнинг 2 тури мавжуд:

• 1.    Турли хил қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқарадиган районлардан самарали фойдаланадиган ҳудудий ишлаб чиқариш (географик) конвейерлари. Бунда, фараз қилинаётган конвейер “лентаси” бир районнинг қишлоқ хўжалик маҳсулотининг иккинчи бир районга қўшилиши, ҳеч қандай вақтни ўтказмасдан, маълум бир босқичда такрор ишлаб чикарилиши керак.

• 2.    Мавсумийлик ривожланган ерлардан самарали фойдаланиш географик конвейерлари. Бунда, қилинаётган конвейер “лентаси” бир ва бир неча қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари (сабзавот, мева) турли вақтларда етиладиган районлардан ўтади ва ўзига тайёр маҳсулотни истеъмол районларига етказиб бериш учун кабул килади [2].

Географик конвейерларнинг ҳар иккала тури қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг ҳудудий ва даврий ташкил этиш шаклидир.

Уларнинг хар бири турли хил даражага тугри келса-да, уз навбатида бу конвейерлар минтақавий ва тармоқ хусусиятига эга. Географик конвейерлар минтакавий жихатдан микроконвейерларга - бир ва бир неча ёнма-ён жойлашган кишлок хужалиги корхоналари доирасида, мезоконвейерлар - бир нечта куйи маъмурий районларни камраб олган худудлар, макроконвейерлар - икки ва ундан ортик табиат зоналари таъсир кўрсатган жойларга ажратилади. Тармоқ нуқтаи назардан гўшт, сут, тухум ва бошқа маҳсулотларни етиштирадиган чорвачилик ва паррандачилик ҳамда пахта, ғалла, мева ва сабзавот экинларига ихтисослашган дехкончилик конвейерларини шакллантириш мумкин.

Ўзбекистон ҳудудида қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини географик ўрганишга мансуб илк илмий изланишларга ўтган асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб кучли эътибор берила бошланди. Айникса, собик Иттифоқ даврида республика қишлоқ хўжалигини тармоқлар тузилиши, ҳудудий ташкил этилиши ва ихтисослашувини илмий тадқиқ этиш кучайди. Жумладан, Ўзбекистонда қишлоқ хўжалиги географиясига оид илк монографик тадкикотлар утган асрнинг урталарида профессорлар З.М.Акрамов ва А.Н.Ракитниковлар ҳамкорлигида олиб борилган. Улар Зарафшон хавзасида ташкил этилган комплекс иктисодий-географик экспедицияга раҳбарлик қилган ва 1961 йилда икки жилдли «Самарқанд ва Бухоро вилоятларининг қишлоқ хўжалиги географияси» номли монографиясини нашр эттирган [7]. ^ишлок хужалиги тармоклари ривожланишининг иқтисодий географик жиҳатлари турли ҳудудлар мисолида М.Юсупов (Андижон вилояти), Р.Ходиев (Китоб-Шахрисабз ботиғи), А.Валихонов (Қўқон воҳаси), Е.Умаров (Қуйи Амударѐ), А.Рўзиев (Сурхондарё вилояти), Б.Ишчанов (Хоразм воҳаси), С.Саидкаримов (Зарафшоннинг ўнг қирғоғи), Т.Эгамбердиев (Келес водийси), К.Қурбонов (Мирзачўл), Б.Миртурсунов (Тошкент вилоятининг тоғли туманлари), С.Боқиев (Тошкент шаҳри атрофи), Х.Халилова (Самарқанд шаҳри атрофи), Ю.Аҳмадалиев (Фарғона водийси), Р.Усмонов (Фарғона шаҳри атрофи), А.Холмирзаев (Фарғона водийси), К.Хидиралиев (Сирдарё вилояти), М.Файзуллаев (Жанубий Ўзбекистон), Ф.Ражабов (Қашқадарё вилояти) каби олимлар томонидан ўрганилган. Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистонда қишлоқ хўжалигини географик ўрганишда собиқ ТошДУ (ҳозирги ЎзМУ) география факультетининг иқтисодий ва ижтимоий география кафедраси алохида уринга эга [6].

Ўзбекистон чорвачилигининг худудий ихтисослашуви ва ривожланиши масалаларини ^.А.Абиркулов, республика аграр-саноат мажмуаси ва унинг илмий-амалий масалаларини А.Рузиев хамда А.Содиқовлар ўрганган. Ҳозирги вақтда замонавий агрогеографик тадкикотлар сифатида худудларнинг табиий, ижтимоий-иктисодий имкониятларидан келиб чиққан ҳолда қишлоқ хўжалиги тармоқларини жойлаштириш, аграр сектор янги мулкчилик шаклларининг ҳудудий таркибини такомиллаштириш, ер-сув ресурсларидан қишлоқ хўжалигида фойдаланишнинг ҳудудий масалалари борасида тадқиқотлар олиб борилмоқда.

Қишлоқ хўжалиги учун ернинг аҳамиятини катта эканлигини таъкидлаган ҳолда, ҳар қандай ер майдони ҳам бу соҳада интенсив фойдаланиш имкониятига эга эмаслигини ҳам айтиб ўтиш керак. Бинобарин, ҳудудларнинг қишлоқ хўжалик салоҳияти экин экиладиган ёки ҳайдаладиган ер ва умумий ер майдонининг нисбати, ер фондининг ҳажми ва таркиби орқали белгиланади. Айниқса, суғориладиган ер майдони билан қишлоқ аҳолисининг таъминланганлик даражаси катта мазмунга эга. Фойдаланиш мумкин бўлган ер майдонининг хажми шу жойнинг геоморфологик ҳолатига ҳам боғлиқ [4].

Хулоса қилиб айтганда, ҳозирги кунга қадар қишлоқ хўжалиги географиясининг назарий асослари шаклланган ва ривожланиб бормоқда. Қишлоқ хўжалигининг худудий ташкил этилиши жамият ишлаб чиқариш кучларини тарихий ривожланиш жараёни билан узвий боғланган. Жамиятнинг ривожланиши ва илмий техник тараққиётининг даражасига қараб қишлоқ хўжалиги тизими ва унинг худудий ташкил этиш йўналишлари ўзгариб боради. Жамият тараққиёти ва меҳнат тақсимотининг чуқурлашиши натижасида қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши содда ва бетартиб тизимдан, меҳнат кооперацияси ва интеграцияси асосида ҳудудий жиҳатдан оддий гуруҳлар, тармоқ ва тармоқлараро мажмуаларни ташкил этади.

Фойдаланилган адабиётлар:

• 1 .Абирқулов Қ. Проблемы развития и размещения животноводства в Узбекистане. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора экономических наук. Т.: 1983. 44 с.

• 2 .Иванов К.И. (1975) Территориальные системы общественного производства. – Москва: «Мысль». – с. 272.

• 3 .Крючков В.Г. (1978) Территориальная организация сельского хозяйства. (Задачи и методы экономико-географических исследований). - Москва. «Мысль». -п. 268.

• 4 .Лапкин К.И. (1988) Размещение и специализация сельскохозяйственного производства в зонах и районах Узбекской ССР. – Ташкент. «Фан». - п. 390.

• 5 .Носонов А.М. (2001) Территориальные сельскохозяйственные системы (экономико-географические аспекты исследования). - Москва. Янус-к. - п. 324.

• 6 .Ражабов, Ф. Т. (2015). Региональные особенности развития сельского хозяйства Республики Узбекистан (на примере Кашкадарьинской области). Социально-экономическая география: Вестник Ассоциации российских географов-обществоведов (АРГО), (1), 195.

• 7 .Ракитников А.Н. (1970) География сельского хозяйства. – Москва.

• 8 .Солиев А. Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш. Т.: 2000. 46 б.

«Мысль». - п. 342.

"Экономика и социум" №4(95)-3 2022