Milliy xos so‘zlar yoki realiyalar va ularning tarjimada aks etishi

Tarjimada asliyat ruxini, moxiyatini anglash, matndagi turli tuman elementlarning leksik, frazeologik, grammatik, fonetik funksiyalarini tushunib etish, tarjima tilida ularga xar tomonlama mos muqobillar topish g‘oyat ko‘p qamrovli va murakkab jarayondir. Bunda L.S. Barxudarov ta’biri bilan aytganda «ikki turli xil tillarning leksik birliklari o‘rtasidagi semantik muqobilligini topish muximdir».

Shu nuqtai nazardan faqat ma’lum xalq turmush tarziga, dunyoqarashiga, narsa va predmetlarni atashdagi o‘ziga xos xususiyatlar, tushunchalar boshqa xalqlarnikidan farq qiladi. Bunday o‘ziga xosliklar shu xalqning tafakkur qilish shakli, xatti-xarakatlari, kiyinish rusumlari, ovqatlanishlari, urf-odatlari va boshqa o‘ziga xos xususiyatlari bilan boshqa xalqlardan ajralib turadi. Natijada faqat shu xalqqa tegishli bo‘lgan turli xil tushunchalarni ifodalovchi so‘zlar vujudga keladiki, bu so‘zlar anglatgan tushunchalar o‘zga xalqlar tilida mavjud bo‘lmaydi. Tilshunoslikda, tarjimashunoslikda bunday so‘zlarni «realiyalar», «xos so‘zlar» deb atash qabul qilingan.

Realiyalar deganda maʼlum bir millat va elatga xos narsa-hodisalarni ifodalovchi soʻzlar va tushunchalar anglashiladi. Ularni boshqa tilga oʻgirishda tarjima tilining taraqqiyot darajasiga qarab katta-kichik muammolar paydo boʻladi. Bu muammolarning yechimi, ularning tasnifi va tavsifi tarjima nazariyasida oʻrganilmoqda [15].

Rеаliya so‘zi lоtinchа “realia” dаn оlingаn bo‘lib, u аshyoviy, hаqiqiy dеgаn mа’nоlаrni аnglаtаdi. Lingvistik аtаmаlаr lug‘аtidа ungа quyidаgichа tа‘rif bеrilаdi: “Bоrliqdаgi аshyoviy mаdаniyat nаtijаsi, mumtоz grаmmаtikаdа esа, muаyyan mаmlаkаtning dаvlаt qurulishi, muаyyan хаlqning tаriхi vа mаdаniyatini ifоdаlоvchi so’zlаr, muаyyan tildа mulоqоt qilish хususiyatlаrini ifоdаlоvchi lingvistik birlik” [6, 381] dеyilаdi.

Realiyalarning aniq ta’rifi, ularning «atama»lardan farqi, boshqa tillarga tarjima qilishdagi o‘ziga xosliklar, ular ifodalaydigan leksik, semantik, stilistik funksiyalar xaligacha tilshunos va tarjimashunos olimlar tomonidan turlicha talqin qilinib kelinayapti. Realiyalar ifodalagan milliy o‘ziga xoslik, uni tarjimalarda berish masalasi rus va o‘zbek olimlarining ko‘plab ilmiy tadqiqotlariga mavzu bo‘lgan. Realiya maxalliy, milliy koloritni ifodalovchi so‘z sifatida va ularni tarjimalarda berish ilk bora o‘tgan asrning 50 yillarida olimlarning diqqat e’tiborini torta boshladi.

Matndagi realiyani quyidagi mezonlar bilan aniqlash mumkin:

Bugungi kunga qadar madaniy belgilar birliklarining yagona tasnifi mavjud emas va tadqiqotchilar ma'lum printsiplarga asoslanib, realiyalarning turli tasniflarini taklif qilishadi.

Realiyalarni quyidagi turlarga bo'lish mumkin:

• 1 . geografik (fizik geografiya ob'ektlari);

• 2 .etnografik (kundalik hayot, din, sanʼat, madaniyat bilan bogʻliq);

• 3 .ijtimoiy-siyosiy (maʼmuriy-hududiy tuzilma, ijtimoiy tuzilmalar va aholi guruhlari, hokimiyat organlari va egalari va boshqalar).

Geografik realiyalar odatda transkripsiya yoki transliteratsiya yordamida tarjima qilinadi. Masalan, Washington - Vashington (transliteratsiya), Miami -Mayami (transkripsiya). Ma'noga asoslangan tarjima kamroq qo'llaniladi. Masalan, Great Britain - Buyuk Britaniya.

Etnografik realialar biror xalq turmush tarzi va madaniyatiga oid tushunchalar): maishiy (kimono); mehnatga oid (kovboy); san’at va madaniyat tushunchalari nomlariga oid (polvon, balalayka); etnik tushunchalarga oid (kazak); o‘lchov va pul birliklari (funt, frank).

Ijtimoiy-siyosiy realiyalar transkripsiya va transliteratsiya (царь - podshoh) yordamida ham, tasvirlash va analoglar tanlash (губерния - viloyat) yordamida ham tarjima qilinadi: ma’muriy-territorial tuzilishga oid tushunchalar (guberniya, shtat); hukumat organlari nomi, (veche); xarbiy sohaga oid (kuning, samuray) [9, 59-65].

Globallashuv jarayoni ba'zi realiyalarning o'zlashtirilib, boshqa madaniyatning haqiqatiga aylanishiga olib keladi. Masalan, yaqinda mamlakatimizda “blogger” kasbi bo‘lmagan bo‘lsa, endi bu haqiqat va shunga yarasha so‘z jamiyatimizda mustahkam o‘rin oldi.

A.E. Supruna realiyalari predmetiga ko‘ra “bir necha semantik guruhlarga” bo‘linadi.

Realiyalarning tasnifi A.A. Reformatskiy predmet-til printsipi asosida qurilgan: chet tilidagi so'zlar qaysi tillardan rus lug'atiga kirganligi qayd etilgan, bu esa quyidagilarni bildiradi:

• 1)    tegishli ismlar;

• 2)    tangalar, pul birliklari;

• 3)    shaxslarning mansablari va lavozimlari;

• 4)    kostyum va bezak detallari;

• 5)    taomlar va ichimliklar nomlari;

• 6)    unvonlar va martabalar.

V.S. Vinogradovning so'zlariga ko'ra asosiy ma'lumotlarning mazmuni, birinchi navbatda, milliy hamjamiyatning tarixi va davlat tuzilishining o'ziga xos faktlarini, geografik muhitning o'ziga xos xususiyatlarini, o'tmish va hozirgi moddiy madaniyatning o'ziga xos ob'ektlarini, etnografik va folklorni qamrab oladi. [8, 87]. Realiyalarni aks ettiruvchi tushunchalar milliy xususiyatga ega bo'lib, ekvivalent bo'lmagan lug'at deb ataladigan lug'atda moddiylashadi [8, 88]. V.S. Vinogradov Lotin Amerikasi materialiga asoslanib, realiya muammosini ko'rib chiqadi. Olim o'rganilayotgan fon ma'lumotlarini yetkazuvchi leksik birliklar zaxirasini bir qancha tematik guruhlarga ajratadi:

• 1.    Kundalik hayotni tavsiflovchi lug'at:

• a)    turar joy, mulk;

• b)    kiyim-kechak, bosh kiyim;

• v)    oziq-ovqat, ichimliklar;

• d)    mehnat va kasb turlari [8, 91];

• e)    banknotalar, o'lchov birliklari;

• f)    cholg'u asboblari, xalq o'yinlari va qo'shiqlari, ijrochilar;

• g)    xalq bayramlari, o‘yinlari;

• h)    murojaatlar [8, 92].

• 2.    Etnografik va mifologik voqeliklarni nomlovchi leksika:

• a)    etnik va ijtimoiy jamoalar va ularning vakillari;

• b)    xudolar, ajoyib mavjudotlar, afsonaviy joylar.

• 3.    Tabiat dunyosi haqiqatlarini tavsiflovchi lug'at:

• a)    hayvonlar;

• b)    o'simliklar;

• v)    landshaft [8, 93].

• 4.    Davlat boshqaruv tuzilmasi va jamiyat hayotining voqeliklarini tavsiflovchi lug‘at (hozirgi va tarixiy):

• a)    ma'muriy birliklar va davlat muassasalari;

• b)    jamoat tashkilotlari, partiyalar va boshqalar, ularning mansabdor shaxslari va ishtirokchilari;

• v)    sanoat va qishloq xo'jaligi korxonalari, savdo muassasalari;

• d)    asosiy harbiy va politsiya bo'linmalari va unvonlari;

• e)    fuqarolik lavozimlari va kasblari, unvonlari va unvonlari [8, 94].

• 5.    Onomastik realiyalar deb ataluvchi lug‘at:

• a)    antroponimlar;

• b)    joy nomlari;

• v)    adabiy qahramonlarning nomlari;

• d)    kompaniyalar, muzeylar, teatrlar, restoranlar, do'konlar, plyajlar, aeroportlar va boshqalar nomlari [8, 95].

• 6.    Assotsiativ reallikni aks ettiruvchi lug‘at:

• a)    vegetativ belgilar (masalan: Madridning madrono poetik ramzi);

• b)    hayvoniy belgilar (masalan: kabure - yirtqich qush, uning patlari, afsonaga ko'ra, sehrli kuchga ega);

• v)    rang belgilari (masalan: yashil - umid rangi (Panama, Chili), kelajak ramzi; sariq - motam rangi (Ispaniya, o'rta asrlar);

• d)    folklor, tarixiy va adabiy tashbehlar. Ularda turmush tarzi, xulq-atvori, xarakter xususiyatlari, xatti-harakatlari va boshqalar haqida maslahatlar mavjud.

tarixiy, xalq va adabiy qahramonlar, tarixiy voqealar, afsonalar, rivoyatlar va boshqalar [8, 96].

• e)    lingvistik ishoralar. Ularda odatda qandaydir frazeologik birlik, maqol, matal, tutqichli ibora yoki umumiy iboraga ishora mavjud [8, 97].

Assotsiativ voqelik turli milliy tarixiy-madaniy hodisalar bilan bog‘lanib, tilda o‘ziga xos tarzda gavdalanadi. Bunday voqeliklar maxsus so'zlarda, ekvivalent bo'lmagan lug'atda aks ettirilmagan, balki eng oddiy so'zlarda (masalan: ranglar, ramzlar) "belgilangan".

Madaniy belgili lug'at tadqiqotchilarining qator ishlarida realiya so'zlari ekvivalent bo'lmagan lug'atning alohida toifasini ifodalaydi. Shunday qilib, L.S. Barxudarov ekvivalent bo'lmagan lug'atning quyidagi toifalarini ajratadi:

Ushbu tasnifning umumiy sxemasi quyidagicha:

• A.    Geografik realiyalar:

• 1)    fizik geografiya ob'yektlarining, shu jumladan meteorologiyaning nomlari;

• 2)    inson faoliyati bilan bog'liq geografik ob'ektlarning nomlari;

• 3)    endemiklarning nomlari (hayvon va o'simliklarning nomlari) [9, 59].

• B.    Etnografik realiyalar:

• 1)    kundalik hayot:

• a)    oziq-ovqat, ichimliklar va boshqalar;

• b)    kiyim-kechak (shu jumladan poyabzal, bosh kiyimlar va boshqalar);

• v)    uy-joy, mebel, idish-tovoq va boshqa idishlar;

• d)    transport;

• e)    boshqalar [9, 60];

• 2)    mehnat:

• a)    ishlaydigan odamlar;

• b)    mehnat quroli;

• v)    mehnatni tashkil etish (shu jumladan, iqtisodiyot va boshqalar) [9, 61];

• 3)    san'at va madaniyat:

• a)    musiqa va raqs;

• b)    musiqa asboblari;

• v)    folklor;

• d)    teatr;

• e)    boshqa san'at va san'at ob'ektlari;

• f)    ijrochilar;

• g)    urf-odatlar, marosimlar;

• h)    bayramlar, o'yinlar;

• i)    mifologiya;

• j)    ibodat qiluvchilar va ergashuvchilar;

• k)    kalendar.

• 4)    etnik obyektlar:

• a)    etnonimlar;

• b)    taxalluslar;

• v)    yashash joyidagi shaxslarning ism-shariflari;

• 5)    o’lchovlar va pul:

• a)    o'lchov birliklari;

• b)    pul birliklari.

• D. Ijtimoiy va siyosiy realiyalar.

• 1)    ma'muriy-hududiy tuzilishi:

• a)    ma'muriy-hududiy birliklar;

• b)    aholi punktlari;

• v) aholi punktining qismlari;

• a)    hokimiyat organlari;

• b)    hokimiyat tashuvchilari.

• 3)    Ijtimoiy-siyosiy hayot:

• a)    siyosiy tashkilotlar va siyosatchilar;

• b)    vatanparvarlik va ijtimoiy harakatlar (va ularning rahbarlari);

• v)    ijtimoiy hodisa va harakatlar (va ularning vakillari) [9, 63];

• d)    unvonlar, darajalar va boshqalar;

• e)    muassasalar;

• f)    ta'lim muassasalari va madaniyat muassasalari;

• g)    mulklar va kastalar (va ularning a'zolari);

• h)    sinf belgilari va belgilari.

• 4)    Harbiy realiyalar:

• a)    bo'linmalar;

• b)    qurol;

• v)    forma;

• d)    harbiy xizmatchilar (va komandirlar) [9, 64].

Realiyalar u yoki bu sarlavhaga qat'iy mahalliy asosda emas, balki ikkita chambarchas bog'liq va o'zaro bog'liq mezonni hisobga olgan holda belgilanadi:

Realiyalar tarjimasida tarjimonlar odatda ikki xil qiyinchilikka duch kelishadi.

• 1.    Allaqachon internatsionallashgan realiyalar. Tarjimonlar ularni o‘z xolicha tarjimasiz qoldirishi mumkin.

• 2.    Faqat ma’lum bir regionga, ma’lum bir millatga xos bo‘lgan realiyalar. Ular shu millatga xos bo‘lgan tushunchalarnigina ifodalab keladiki, agar tarjimon bunday o‘ziga xoslikni tushunmay, uni boshqa ma’no ifodalovchi so‘z bilan o‘girib qo‘ysa, asarning milliy koloritiga, so‘z ifodalagan ma’noning o‘ziga xosligiga putur etkazgan bo‘ladi. Bunday xollarda realiyalar tarjimada xorijiy tilda berilib matn ostida iqtibosda izoxlanadi yoki ona tilida qabul qilingan shaklda keltirilib matn ichida yoki matn ostida izox beriladi.

• 3.    Ayrim tarjimonlar realiyalarni matn ichida o‘zicha qoldirib, jumla konteksti ichida uning izoxini keltirishadi.

Shunday qilib, realiyalarni tarjimada berishda olimlar quyidagi usullarni ilgari surishadi:

• 1.      transkripsiya:

• 2.      transliteratsiya:

• 3.     tarjima orqali yangi so‘z – neologizm xosil qilish:

• 4.      so‘zma-so‘z (kalka) tarjima qilish:

• 5.      realiyalarni realiya bilan tarjima qilish:

• 6.      ma’nosi yaqinlashtirilgan so‘z bilan o‘girish:

• 7.     realiyani izoxlab bayon qilish:

• 8.     kontekstual muqobil bilan almashtirish kabi usullardan foydalanib

kelinmoqda.

Tadqiqot yakunida quyidagi xulosalarga keltirib o’tish mumkin.

Realiyani tadqiq qiluvchi mahalliy va xorijiy tilshunoslarning tajribasini umumlashtirib, biz ushbu lug'at qatlamining quyidagi xususiyatlarini ta'kidlaymiz:

• 1.    Realiya – bir xalqning hayoti, kundalik hayoti, madaniyati, ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotiga xos bo‘lgan va boshqa xalqqa yot bo‘lgan o‘ziga xos narsa va

• 2.    Ular ekvivalent bo‘lmagan lug‘at bilan ustma-ust tushadi: rivojlanmagan realiyalar lug‘atning bu qatlamiga kiradi, o‘zlashtirilgan lug‘at realiyalari esa unga kirmaydi.

• 3.    Realiyalar boshqa tilda aniq mosliklarga ega emas va tarjimada alohida yondashuvni talab qiladi.

• 4.    Lug‘atning bu guruhi moslashuvchanligi bilan ajralib turadi: ular o‘z mavqeini yo‘qotmagan holda bir vaqtning o‘zida bir nechta leksik turkumlarga kirishi mumkin.

hodisalarni nomlaydigan lug‘aviy birliklar, ya’ni ular milliy madaniyatlarning o‘ziga xos belgilarining og‘zaki ifodasidir.

Ma'noning madaniy komponenti nafaqat ekvivalent lug'atda, balki chet tilida ekvivalentlarga ega bo'lib ko'rinadigan lug'atda ham mavjud. U jismoniy va ijtimoiy dunyoning madaniy o'ziga xos tomonlarini ifodalovchi referent xarakterga ham, madaniy qadriyatlarning o'ziga xos tizimiga ishora qiluvchi indeksga ham ega bo'lishi mumkin. Samarali madaniyatlararo jamiyatni ta'minlash uchun turli madaniyatlarga mansub suhbatdoshlar tomonidan baham ko'rilgan umumiy madaniy ma'noni yaratish imkoniyatini beradigan til shaxsining shunday ko'nikmalarini rivojlantirish kerak. Demak, samarali muloqot qilish ko‘nikma va malakalarini shakllantirish uchun ingliz tili lug‘atini o‘zlashtirish jarayoniga leksik ma’noning madaniy komponentini rivojlantirish ishlarini kiritish zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar:

• 1.    Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М.: Советская энциклопедия, 1966. 608 с.

• 2.    Бархударов Л.С. Язык и перевод. М.: Международные отношения, 1975. 240 с.

• 3.    Вайсбурд М. Л. Реалии как элемент страноведения / Русский язык за рубежом. – 1972. № 3. – 156 c.

• 4.    Васильева, А. Н. Газетнопублицистический стиль речи. Курс лекций по стилистике русского языка / А. Н. Васильева. – М., 1982. – 198 с.

• 5.    Вежбицкая А. “Язык. Култура. Познание”. М.Русские словари, 1996. –

• 6.    Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура: Лингвострановедение в преподавании русского языка       как

  иностранного. М.: Русский язык, 1983. 269 с.

• 7.    Виноградов В. С. Введение в переводоведение (общие и лексические вопросы). М.: Изд. Института общего среднего образования РАО, 2001. c 224 c.

• 8.    Виноградов В.С. Лексические вопросы перевода художественной прозы. М.: Издательство Московского университета, 1978. – 172 с.

• 9.    Влахов С. Непереводимое в переводе / С. Влахов, С. Флорин. – Изд. 3е, испр. И доп. М., 2006. 448с.

• 10.    Дониёров Р. Бадиий таржимада миллий хусусиятларни акс эттириш масаласига доир. Ўзбек тили ва адабиёти масалалари. 1962. №3-5.

• 11.    Егер Г. Коммуникативная и функциональная эквивалентность / Г. Егер; пер. с нем. А. Батрака // Вопросы теории перевода в зарубежной лингвистике. – М., 1978. – С. 137156.

• 12.    Кабакчи, В.В. Английский язык межкультурного общения / В.В.

• 13.    Саломов Ғ. Таржима назарияси асослари. – Тошкент “Ўқитувчи” 1983.

  – 321 б.

• 14.    Саломов Ғ. Таржима назариясига кириш. – Тошкент, 1978 -280 б.

• 15.     https://saviya.uz/ijod/tilshunoslik/nomlarning-nomunosib-tarjimasi/#

  "Экономика и социум" №12(91) 2021

344 с

Кабакчи. СПб: РГПУ, 1993. 200 с.