Verbal inkorning xususiyatlari

Toshxonov Lochinbek Tursunboyevich

Andijon qishloq xo’jaligi va agrotexnologiyalar instituti Xorijiy tillar kafedrasi katta o’qituvchisi VERBAL INKORNING XUSUSIYATLARI

Annotatsiya.

Kalit so’zlar: grammatika, kategoriya, tendensiya, tushuncha, dinamica, fe’l turkimi, lingvistika

Grammatik kategoriyalar muammosi tilning grammatik tuzilishi haqidagi fanda markaziy o’rin tutadi va bir necha tilshunoslar tomonidan ko’p yillar davomida grammatik kategoriyalar haqidagi turli ta’limotlar yaratilgan.V.V. Vinogradov, A.I.Smirnitskiy, O.S.Axmanova, A.V.Bondarko, D.A.SHteling, V.N.YArtseva va boshqalar.

Ingliz tilining materiallarida inkor bir necha tilshunoslar tomonidan uzoq vaqt va samarali o’rganilgan, xususan, bu masalada A.I.Smirnitskiy birinchi bo’lib not bilan sintetik tasdiqlovchi va analitik inkor shakllari bilan ifodalangan tasdiq-inkorning maxsus grammatik morfologik kategoriyasini ajratib ko’rsatdi.

"Old English" kitobida qadimgi ingliz tilining morfologik tizimining ayrim xususiyatlarini zamonaviy ingliz tilining morfologik tizimi bilan taqqoslaganda, A.I.Smirnitskiy qadimgi ingliz fe’l tizimida tasdiq-inkor kategoriyasining yo’qligini ko’rsatdi. Qadimgi ingliz tilida, zamonaviy ingliz tilidan farqli o’laroq, grammatik ma’nolarni sintetik tarzda ifodalovchi yanada rivojlangan tizim mavjud bo’lib, til rivojlanishining dastlabki davrida murakkab analitik shakllar mavjud emas edi. Binobarin, qadimgi ingliz davridagi habban, don, sculan kabi fe’llar kayfiyat, zamonning grammatik morfologik kategoriyalarini hosil qilish uchun ishlatilmagan va, albatta, eski ingliz tilida tasdiq-inkor kategoriyasini aniqlash haqida gap bo’lishi mumkin emas edi. Demak, tasdiq-inkorning grammatik morfologik kategoriyasi faqat sintetik tasdiqlovchi va analitik inkor (I) know - (I) don't know, qarama-qarshilik (oppozitsiya) orqali hosil bo’ladi. Tilshunoslikda inkorni o’rganish hech qachon do shakli bilan chegaralanib qolmagan, ammo A.I.Smirnitskiy ingliz tilida fe’lining grammatik morfologik kategoriyalari tizimidagi inkor kategoriyasning mavjudligi ko’rsatib o’tadi.

XX asrning 50-yillarida A.I.Smirnitskiy tomonidan ishlab chiqilgan toifalar tizimi hozirgacha eng to’liq va keng qamrovli hisoblanadi. Ingliz tilidagi fe’l shakllar tizimida tasdiq-inkor kategoriyasi 11 toifa aniqlangan. Uning so’zlariga ko’ra, bu maxsus morfologik kategoriya ingliz tilida inkor so’zi yordamida emas, balki do fe’lining qo’llanilishi orqali yasaladi. So’roq gaplar nafaqat tasdiq, balki so’roq va inkor shakllarda ifodalanganligi uchun salbiy shakllarni uchinchi kategorik shakl deb hisoblamaslik kerak deb A.I. Smirnitskiy qayd etadi.

Asarda quyidagi misol keltirilgan: (I) don't know - Don't (I) know?, A.I.Smirnitskiyning fikricha, bu inkor shakllari boshqa kategoriyani ifodalashga dalil bo’lib xizmat qilgan. Morfologik tahlil asosida don’t ko’makchi fe’li bilan inkorning fonetik birikmasigina emas, balki fe’lning o’zini o’zgartirish ham mumkinligini ko’rsatib, ingliz tilida maxsus kelishikli inkorga ajratib, quyidagi xulosaga keladi. Bu xodisa ko’p fe’llarga xosdir .... SHunday qilib, A.I. Smirnitskiy sintetik tasdiq bilan ifodalangan tasdiq-inkorning maxsus grammatik morfologik kategoriyasi va not bilan analitik salbiy shakllarini alohida ta’kidladi.

SHuni ta’kidlash kerakki, tilda inkor va tasdiq shakllarining qarama-qarshiligi faqat hozirgi va o’tgan zamon indikativ shakllari tizimida uchraydi, shuning uchun inkorning grammatik va morfologik kategoriyasini bunday grammatik va morfologik kategoriyalar bilan bir qatorga qo’yish mumkin emas.

A.I.Smirnitskiy tomonidan ishlab chiqilgan grammatik morfologik kategoriyalar tizimi ingliz morfologiyasi sohasidagi ko’plab tadqiqotlar uchun boshlang’ich nuqta bo’lib xizmat qildi. Ushbu mashhur tilshunosining asarlarida inkorning grammatik kategoriyasini funksional jihatdan tavsiflashga yangicha yondashuvlar aniqlangan bo’lib, XX asrning 70-yillaridan til mutaxassislari tomonidan olib borilgan keyingi tadqiqotlarda to’liq va har tomonlama o’rganildi. Til fanining rivojlanishi nihoyatda muhimligi va inson nutqini uning tabiiy qo’llanishida o’rganish bu bosqichda nihoyatda muhim hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar.

• 1.    Akhmanova О, Belenkaya V The morphology of the English verb Tense, Aspect and Taxis - M, 1975

• 2.    Комова Т А Формы и функции глагола при отрицании в современном английском языке. Дисс. Канд. Филол. наук -М, 1977

• 3.    Смирницкий А И Морфология английского языка -М, 1959 -с 89-91

• 4.    Смирницкий А И Древнеанглийский язык - М, 1955

"Экономика и социум" №5(96) 2022