Nutqida nuqsonlari bo’lgan maktabgacha yoshdagi bolalar orasida korrektsion ishda axborot-kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish

Korrektsion pedagogika, logopediya, defektologiya jismoniy yoki aqliy kamchiliklarga ega bo’lgan bolalarning individual va shaxsiy rivojlanishini boshqarish tabiatini va qonuniyatlarini o’rganadi. Uning maqsadi meyordagi va mavjud bo’lgan kamchiliklar o’rtasidagi moslanmaganlikni bartaraf qilish yoki kamaytirishdan iborat [2,   b.60]. O’zbekistondagi ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta’lim muassasalarida turli darajadagi nutqiy nuqsonlarga ega bo’lgan bolalar ham tarbiyalanadi. Ularda nutqning kech rivojlanishi, lug’aviy zahiraning kamligi, talaffuz qilishda buzilishlar kuzatiladi. Shuningkek, bunday bog’chalarda tarbiyalanuvchi bolalar asosan turli tug’ma kasalliklarga chalingan bo’lishadi.

Maktabgacha ta'limning zamonaviy kontseptsiyasi, maktabgacha ta'limning mazmuni va tabiatiga bo'lgan talablarning o'zgarishi nutqni rivojlantirishning muhim yo'nalishi bo'lgan ko'pqirrali ajralmas jarayon sifatida maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishini takomillashtirish zarurligini oldindan belgilab beradi. Shu munosabat bilan maktabgacha yoshdagi bolalarni o'rganishga, o'z ona tilida va boshqa fanlardan dasturni o'zlashtirishga tayyorligi masalalari katta ahamiyatga ega. Rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarga korrektsion, ya’ni tuzatuvchi yordam berish ta'lim sohasidagi ustuvor yo'nalishlardan biridir.

Maktabgacha ta'limning zamonaviy kontseptsiyasi, maktabgacha ta'limning mazmuni va mohiyatiga o'zgaruvchan talablar nutqni rivojlantirishning muhim yo'nalishi bo'lgan ko'p qirrali yaxlit jarayon sifatida maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishini takomillashtirish zarurligini oldindan belgilab beradi [1]. Nogiron bolalar bilan ishlashda biz bolalarda o'qish va o’rganish uchun motivatsiya deyarli yo'q yoki juda past ekanligini, e'tiborni jalb qilishda qiyinchilikka uchrashini, fonetik va fonemik nutqning rivojlanmaganligini, tez charchashni, leksik va grammatik nutqning rivojlanmaganligini, gipo- yoki giperaktivlikni kuzatamiz.

Bugungi kunda ushbu muammolarni hal qilishga axborot-kommikatsion texnologiyalari yordam beradi. Rang, harakat, tovush - bu bolalar e'tiborini uzoq vaqt ushlab turadigan, o'quv jarayonini ongli qiladigan omillardir. Bundan tashqari, nutqdagi nuqsonlarni tuzatish uchun bolalarning o'zaro muomala qilish qobiliyatini, atrofdagi kattalar va tengdoshlari bilan faol aloqada bo'lish qobiliyatini ta'minlaydigan nutq muhitini yaratish katta ahamiyatga ega. Va bu ishda ham motivatsiya manbalaridan biri sifatida bizga kompyuter texnologiyalaridan foydalanish yordamga keladi. Kompyuter texnologiyalari maktabgacha yoshdagi bolalarni ma'lum bir o'yin vaziyatiga tushirishga, to'g'ridan-to'g'ri ta'lim faoliyatini yanada mazmunli, qiziqarli, jozibali va haqiqatan ham zamonaviy qilishga imkon beradi.

Axborot texnologiyalari so'nggi paytlarda nutqida nuqsoni bo'lgan bolalar bilan korrektsion va rivojlantirish ishlarining istiqbolli vositasiga aylandi. Kompyuter texnologiyalari maxsus pedagogikada tobora ko'proq qo'llaniladigan eng samarali o'qitish vositalaridan biridir. Adabiyotlarni tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, kompyuter vositalari mutaxassis uchun korrektsiya ta'limi tarkibining bir qismi emas, balki bola rivojlanishidagi og'ishlarni tuzatish uchun qo'shimcha imkoniyatlar to'plamini taqdim etadi.

Rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar bilan tuzatish va tarbiyaviy ishlar ixtisoslashtirilgan yoki moslashtirilgan kompyuter dasturlaridan foydalanishni o'z ichiga oladi. Ularni qo'llash samarasi o'qituvchining kasbiy kompetentsiyasiga, yangi imkoniyatlardan foydalanish qobiliyatiga, har bir bolaning ta'lim tizimiga AKTni kiritishga, ko'proq motivatsiya va psixologik qulaylikni yaratishga, shuningdek o'quvchiga faoliyatning shakllari va vositalarini tanlash erkinligiga bog'liqdir.

Maktabgacha yoshdagi bolalarni o'qitish va o'qitishning an'anaviy shakllari bilan taqqoslaganda AKT bir qator afzalliklarga ega:

• -    ma'lumotni kompyuter ekranida o'yin uslubida namoyish qilish bolalarda katta qiziqish uyg'otadi;

• -    harakatlar, tovush, animatsiya uzoq vaqt davomida bolaning e'tiborini tortadi;

• -    muammoli vazifalarni belgilash, bolani kompyuterning o'zi hal qilishi bilan rag'batlantirish, bu bolalarning bilim faoliyati uchun rag'batlantiruvchi omil;

• -    kompyuter maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda individual yondashuvni amalga oshirish imkoniyatini beradi. Faoliyat jarayonida har bir bola o'ziga xos darajadagi vazifalarni va o'z tezligida bajaradi. [3]

Bugungi kunda Rossiyalik logopedlar uchun turli kompyuter dasturlari va dasturiy vositalar ishlab chiqilgan bo’lib, ularni qo’llash borasida ma’lum tajriba to’langan. Bu tajriba bilan Internet orqali tanishish mumkin. Mutaxassislar zamonaviy interfaol johozlardan “Interaktiv pol”, “Interaktiv qumdon”, Interaktiv ekran”, “Logomer” dasturi o’rnatilgan interaktiv majmuadan foydalanishni tavsiya qilishmoqda.

“Interaktiv pol” noyob ishlanma bo’lib, video va tasvirlarni polda aks ettirish imkonini beradi. O’rgatuvchi proyektsiyalar yordamida narsalarning rangini, shaklini, nomini aytadilar. Interaktiv qumdondagi o’yinlar bolaning hissiy holatiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi, qum bilan o'ynab, izchil gapirishni, jumlalar tuzishni o'rganadilar. “Logomer” – bu logoped va defektolog uchun dasturiy-didaktik majmuadir. Majmuada logopedik va korrektsion mashg’ulotlarning asosiy mavzulari va maktabgacha yoshdagi bolalar bilan korrektsion darslar bo'yicha o'yinlar va mashqlar mavjud. Dasturning maqsadi rus tilidagi tovushlarni, so'zlarni to'g'ri talaffuz qilish ko'nikmalarini rivojlantirish va izchil gapirish, mustaqil ravishda iboralar va jumlalarni qurish qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan. Mazkur dasturda keltirilgan mashq va o’yinlardan o’zbek tiliga moslashtirib o’zbek guruhlarida foydalansa, maqsadga muvofiq bo’lardi.

Interfaol ekranni ishlatish korrektsion-rivojlantiruvchi ishlarni hayajonli, dinamik, rang-barang qilishiga va bolalarning fikr-mulohazalarini olishga yordam beradi. Interfaol ekran uning komplektasiyasiga kiruvchi standart dasturiy ta'minotdan va mualliflarning taqdimotlari, simulyatorlari, videofilmlari, kompyuter o'yinlari va hokazolardan foydalanish imkonini beradi.

Interaktiv uskunalardan foydalanish bolalar charchashining oldini oladi, ularning bilish faoliyatini qo'llab-quvvatlaydi, umuman ish samaradorligini oshiradi. Nutqni rivojlantirish darslarida ulardan foydalanish bolalar uchun qiziq va ularning e'tiborini tortadi.

Foydalanilgan manbalar:

• 1.    Адаптированная примерная основная образовательная программа для дошкольников с тяжелыми нарушениями речи. – СПб., 2014.

• 2.    Болибеков А.А., Эгамбердиева М.Г. Совместная работа воспитателя и логопеда дошкольного учреждения по устранению речевқх нарушений у детей. // Вестник науки и образования. 2020. №10(88). Часть 3. С. 60-62. URL: http://scientificjournal.ru/images/PDF/2020/88/VNO-10-88-III-.pdf (Дата обращения 12 ноября 2020 г.)

• 3.    Легачева Е. Н., Кочелакова О. Д. Развитие речи детей старшего дошкольного возраста посредством использования ИКТ технологий // Молодой ученый. - 2016. - №7. - С. 666-669.

"Экономика и социум" №12(79) 2020