O'Zbekiston va mintaqaviy iqtisodiyot: iqtisodiy integratsiya, afzalliklar va xavflar

• 1.    O‘zbekistonning mintaqadagi iqtisodiy roli. O‘zbekiston Markaziy Osiyo mintaqasida aholisi eng ko‘p mamlakat hisoblanadi va iqtisodiy salohiyat jihatidan muhim o‘ringa ega. Mamlakatning tabiiy resurslari, masalan, gaz, paxta, va boshqa minerallari, hududning iqtisodiy rivojlanishiga katta hissa qo‘shmoqda.

• 2.    Mintaqaviy iqtisodiy hamkorlik. O‘zbekiston Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkmaniston bilan yaqin iqtisodiy aloqalarni rivojlantirmoqda.

• 3.    Investitsiyalar va infratuzilma. Mintaqaviy loyihalarda O‘zbekiston Xitoyning "Bir makon, bir yo‘l" tashabbusida faol ishtirok etmoqda. Transpor infratuzilmasi, temir yo‘llar, va logistik markazlar rivojlantirilmoqda O‘zbekistonning xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha strategiyasi va uning mintaqaviy iqtisodiyotga ta’siri.

• 4.    Mintaqaviy muammolar. Savdo-sotiqdagi to‘siqlar va bojxona muammolari. Suv resurslaridan foydalanish bo‘yicha nizolar. Energetika va transpor infratuzilmasidagi uzilishlar.

• 5.    Raqamlar va ko‘rsatkichlar. O‘zbekiston va mintaqa davlatlari o‘rtasidagi savdo hajmi. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) dinamikasi. Eksport-import ko‘rsatkichlari va asosiy tarmoqlar.

O‘zbekiston tranzit mamlakat sifatida mintaqaviy savdo yo‘llarining markazida joylashgan.

Mintaqadagi asosiy iqtisodiy tashkilotlar:

O‘zbekiston-Qozog‘iston hamkorligi – ikki tomonlama savdo va investitsiyala hajmi yuqori.

Markaziy Osiyo iqtisodiy forumi – mintaqaviy integratsiyani mustahkamlash maqsadida tashkil etilgan.

O‘zbekistonning mintaqaviy iqtisodiy integratsiyadagi ishtiroki mamlaka iqtisodiyoti uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Bu jarayonning o‘ziga xos afzalliklari va ehtimoliy xavflari bor.

Xalqaro iqtisodiy integratsiya . uzoqdavom etadigan koʻp bosqichli jarayon boʻlib, turli shakllarda yuz beradi. Birinchi bosqichda turli mamlakatlar oʻrtasida erkin savdo-sotiq olib boriladigan, bojxona toʻlovlari, eksport kvotalari beko qilingan erkin savdo zonalari tashkil etiladi. Natijada davlatlararo tova ayirboshlashda inte-gratsiyalashuv yuz beradi. Ikkinchi bosqichda erkin iqtisodiy zonalar shakllanib, bu yerda ham bir necha mamlakatlar birlashadi. Bu bosqichda institutegratsion aloqalar savdo-sotiq bilan cheklanmasdan sanoat, bank, sugʻurta ishi va texnologiya sohasida ham yuz beradi. Bu zonalar ochiq iqtisodiy xududla hisoblanadi, iqtisodiy aloqalar erkin va koʻp qirrali boʻlib, barcha iqtisodiyo subʼyektlari imti-yetlarga ega boʻladilar.

Iqtisodiy integratsiya – bu davlatlar o'rtasida iqtisodiy hamkorlikni chuqurlashtirish va muvofiqlashtirish jarayoni bo'lib, uning maqsadi mamlakatla orasidagi savdo, investitsiya, moliya va boshqa iqtisodiy sohalarni yanada erkinlashtirish orqali o'zaro manfaatdorlikni ta'minlashdir. Bu jarayon turli darajalarda amalga oshiriladi va quyidagi asosiy shakllarda ko'rinadi:

• 1.    Preferensial savdo kelishuvlari. Bu integratsiyaning boshlang'ich bosqichi bo'lib, ishtirokchi mamlakatlar o'zaro ba'zi mahsulotlar uchun bojxona stavkalarini pasaytirish yoki bekor qilishga kelishib olishadi.

• 2.    Erkin savdo hududi. Mamlakatlar o'rtasida tovar va xizmatlarning bojxona to‘siqlari olib tashlanadi, lekin har bir mamlakat uchinchi davlatlarga nisbatan o‘zining bojxona siyosatini mustaqil yuritadi. Masalan: NAFTA (hozirgi USMCA) yoki EFTA.

• 3.    Bojxona ittifoqi. Erkin savdo hududidan farqli ravishda, qatnashuvchi mamlakatlar uchinchi tomon davlatlariga nisbatan yagona bojxona siyosatini joriy qiladi. Masalan: Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi.

• 4.    Umumiy bozor. Bu daraja nafaqat tovarlar va xizmatlar erkin harakatini, balki ishchi kuchi va kapitalning ham erkin harakatini o‘z ichiga oladi. Masalan: Yevropa Ittifoqining ilk bosqichlari.

• 5.    Iqtisodiy ittifoq. Ishtirokchi davlatlar o‘z iqtisodiy siyosatlarini muvofiqlashtiradi, yagona valuta yoki moliyaviy siyosatni qabul qilishi mumkin. Masalan: Yevropa Ittifoqining Evrozonasi.

• 6.    To‘liq iqtisodiy integratsiya. Bu integratsiyaning eng yuqori darajasi bo‘lib, davlatlar yagona iqtisodiy siyosat yuritadi, umumiy qonunlar va institutlar orqali boshqariladi.

Iqtisodiy integratsiyaning afzalliklari:

Savdo hajmining oshishi: Tovarlar va xizmatlarning erkin harakati mamlakatla o‘rtasida savdo hajmini oshiradi.

Iqtisodiy o‘sish: Raqobat kuchayishi va investitsiyalar jalb etilishi iqtisodiy o‘sishga turtki beradi.

Ish o‘rinlari yaratilishi: Mehnat bozorining erkinligi sababli ko‘proq ish o‘rinlari yaratiladi.

Yangi texnologiyalarning o‘zlashtirilishi: Hamkorlik mamlakatlar o‘rtasida bilim va texnologiya almashinuvini osonlashtiradi.

Kamchiliklari va xavflari:

Sanoatning pasayishi: Kamroq raqobatbardosh sohalar zaiflashishi yoki yo‘q bo‘lishi mumkin.

Siyosiy mustaqillikning cheklanishi: Yagona siyosatlar milliy mustaqillikni cheklashi mumkin.

Nomutanosib foyda taqsimoti: Integratsiya barcha mamlakatlar uchun bir xil foyda keltirmasligi mumkin.

Iqtisodiy integratsiya zamonaviy global iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni kuchaytiradi.

Afzalliklar. Savdo va investitsiyalarni rivojlantirish:

Mintaqaviy iqtisodiy integratsiya O‘zbekiston mahsulotlari uchun yangi bozorlar ochadi va eksport hajmini oshirishga yordam beradi.

Investitsiyalar oqimini rag‘batlantirib, iqtisodiyotning turli sohalariga xorijiy sarmoyalarni jalb qilish imkoniyatini yaratadi.

Transport va infratuzilma: Qo‘shni davlatlar bilan transport va logistika infratuzilmasini yaxshilash orqali O‘zbekiston tranzit davlat sifatida mavqeini mustahkamlashi mumkin. Savdo-sotiq jarayonlarida bojxona tartibotlarini yengillashtirish eksport va import xarajatlarini kamaytiradi.

Texnologiyalar va tajriba almashinuvi:

Mintaqaviy hamkorlik zamonaviy texnologiyalar va menejment bo‘yicha tajriba almashish imkonini beradi.

Mahalliy ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish orqali mahsulot sifatini oshirish imkoniyati yaratiladi.

Ish o‘rinlarini yaratish: Yangi bozorlar va investitsiyalar natijasida yangi ish o‘rinlari yaratiladi, bu ishsizlikni kamaytirishga yordam beradi.

Xavflar. Mahalliy ishlab chiqaruvchilarga bosim:

O‘zbekistonning iqtisodiyoti hali to‘liq diversifikatsiyalanmagan bo‘lsa, kuchliroq iqtisodiyotga ega davlatlar bilan raqobat qiyin bo‘lishi mumkin.

Mahalliy korxonalar xorijiy raqobat oldida zaiflashishi ehtimoli bor.

Tashqi qarzlilik xavfi: Integratsiya jarayonida infratuzilma loyihalari uchun katta hajmdagi qarz olish xavfi mavjud bo‘lishi mumkin.

Bozorni chet el tovarlari bosishi: Savdo chegaralarining ochilishi natijasida mahalliy bozor xorijiy arzon tovarlar bilan to‘lib ketishi mumkin, bu mahalliy ishlab chiqaruvchilarga zarar yetkazishi mumkin.

Geosiyosiy xavflar: Mintaqaviy integratsiya geosiyosiy ziddiyatlar va savdo-siyosiy qaramliklarni kuchaytirishi mumkin. Bu O‘zbekistonning iqtisodiy va siyosiy mustaqilligiga salbiy ta’sir qilishi ehtimoli bor.